Spektator. Jaargang 3

[p. 4]

L.E.O. Faes
De viere heren wenschen en de Nibelungennot^1.

voor J. Heymans

1. De NibelungenNôt (in Nederland het Nibelungen- of Nevelingenlied genaamd) is het epos in 39 aventiuren (hoofdstukken), waarbij in de eerste 19 verhaald wordt, hoe Sifrît Krimhilt huwt en voor Gontier (bij de spelling van de namen, heb ik de navolgende regel in acht genomen: de namen, die voorkomen in De viere heren wenschen, hebben de spelling, die in dit gedicht het meest frequent is (Gontier, Haghen); de namen, die voorkomen in de NibelungenNôt en niet in De viere heren wenschen hebben de in de NibelungenNôt gebruikelijke spelling) Brunhilt overmeestert en als vrouw werft. Als Krimhilt hierom later Brunhilt smaadt, wordt Sifrît door Haghen op instigatie van Brunhilt gedood.
In de overige 20 zangen wordt verhaald, hoe Krimhilt door Haghen gedwarsboomd wordt in haar wraakplannen; zij trouwt daarom met Etzel (Attila), die middels Rudegeer (XX aventiure) haar hand aan haar broers Gontier en Geernoet vraagt. Dertien jaren na haar huwelijk nodigt Krimhilt haar broers en hun hele hofhouding uit. Onderweg worden Gontier, Geernoet, Haghen, etc. (ook wel de ‘Nibelungen’ genoemd) vorstelijk ontvangen aan het hof van Rudegeer (XXVII aventiure). In de grote strijd op Etzelhof worden zij allen gedood. (Voor een critische uitgave van de NibelungenNôt verwijs ik naar Bartsch/de Boor Das Nibelungenlied (Wiesbaden 1956).)

I.

De viere heren wenschen is een gedicht van 176 verzen, dat als CXIV in het beroemde handschrift van Hulthem voorkomt - andere versies zijn niet bekend.

De korte inhoud luidt:

a.	Vier Nibelungen-figuren (Haghen, Gontier, Geernout en Rudegeer: vers 9-12^2.),
b.	waarvan Rudegeer het epitheton ‘de milde’ heeft (o.a. vs. 12),
c.	bevinden zich in een ‘sale wijt’ (vs. 2)
d.	zonder vrouw(en) erbij: er worden namelijk geen vrouwen genoemd en de aanvangsregel (‘Het saten heren viere’) suggereert de aanwezigheid van slechts deze vier Nibelungen-figuren.
e.	Zij leven onderling in vrede, want
f.	uit verveling (‘Wi en weten wat doch maken’ (vs. 21))
g.	gaan zij een wensspel doen: ieder moet wensen, hoe hij altijd zou willen leven, ‘soe mach aen ons merken/wie tvroemste herte heeft’ (vs. 36-37) - - cfr. de gedichten De vijf vrouwen wenschen, De vijf heren wenschen en Achte persone wenschen (LXXXIV, LXXVI en XXIII uit het handschrift van Hulthem), de enige wensgedichten, die verder in de Middelnederlandse litteratuur bekend zijn.
h.	Bij dit wensspel wenst Haghen zich Scimnunc en Nimminc (d.w.z.: Scheming en Miming, het paard en het zwaard van de held Witege).

De aanwezigheid van Rudegeer (a) wijst naar het tweede gedeelte van de NibelungenNôt - hij komt namelijk voor het eerst in XX aventiure voor. Combinatie van a met e wijst naar XX aventiure of naar XXVII: in beide hoofdstukken zijn o.a. deze vier Nibelungen-figuren in vrede bijeen. Na XXVII aventiure is er in geen geval sprake van verveling (f), want dan ontbrandt de dramatische strijd aan het hof van Etzel. Het is niet erg waarschijnlijk, dat de auteur van De viere heren wenschen XX aventiure als inspiratiebron gebruikt heeft. In dit aventiure treedt Rudegeer n.l. voor het eerst op, als bode van Etzel, en wel aan het hof van Gontier. Het epitheton

2. Ik hou me, wat betreft de versnummering, aan de uitgave van P. Blommaert Oudvlaemsche gedichten der XIIe, XIIIe en XIVe eeuwen, 2, p. 101 ev. (Gent 1836), omdat dit momenteel de meest bereikbare uitgave is. Tevens echter is deze uitgave een duidelijk geval van plagiaat: P. Blommaert heeft de tekstweergave van F. Mone Quellen und Forschungen zur Geschichte der deutsche Literatur und Sprache. Aken/Leipzig 1830, p. 148) domweg gecopiëerd - met als enig verschil, dat hij Mone's ‘Vokalbezeichnung’ aanpast -, zonder ook maar een poging te doen Mone's niet-vlekkeloze transscriptie te vergelijken met het handschrift, welke werkwijze nog enigszins te verantwoorden zou zijn.

[p. 5]

‘milde’(b^3.) is hier dus niet op hem van toepassing: een bode geeft niet (hoogstens uit naam van zijn heer), maar krijgt (bodenbrood, geschenken).

In XXVII aventiure is het epitheton ‘milde’ echter duidelijk wèl van toepassing: Rudegeer ontvangt en huisvest de Nibelungen met heel hun gevolg voor niet minder als vier nachten - Dankwart is in XXVII, strofe 1689, zelfs bezorgd, dat Rudegeer voor zo'n groot gezelschap niet voldoende in huis heeft. Bovendien deelt Rudegeer bij het afscheid nog heel royaal geschenken uit.

Als de dichter van De viere heren wenschen zich heeft laten inspireren door de NibelungenNôt dan ligt het verblijf aan het hof van Rudegeer als directe inspiratiebron voorlopig dus het meest voor de hand (XXVII aventiure dus).

Ook chronologisch is dit heel wel mogelijk, omdat de gebeurtenissen van de tweede, noch van de derde dag aan het hof van Rudegeer in de NibelungenNôt beschreven worden; de dichter kon hier derhalve zijn fantasie de vrije teugel laten.

Dat De viere heren wenschen echter een nog nauwere band hebben met XXVII aventiure blijkt uit het volgende:

in XXVII, strofe 1671, staat vermeld, dat de vrouwen en de ridders ‘nach gewonheite’ scheidden (cf. d) - de ridders gaan ‘in dem sale wît’ (cf. c). Zij vinden de afwezigheid van met name Rudegeer's dochter bepaald niet prettig - dit wijst in de richting van f: de verveling, die wel snel opgetreden zal zijn.

Wanneer nu de gasten weer met de vrouwen des huizes verenigd zijn, spreken twee van de Nibelungen-ridders (Volkêr en Geernout) een wens uit (strofe 1675-1677):

(Volkêr)	Ob ich ein fürste waere und solde ich tragen krône, die iuwern schoenen tohter, diu ist minneclîch ze sehene,	sprach der spilman, ze wîbe wold'ich hân des wünschet mir der muot dar zuo edel unde guot.
(Geernout)	und sold'ich triutinne sô wold'ich solhes wîbes	nâch mînen willen hân immer wesen vrô.^4.

Het wensen in XXVII, strofe 1675-1677, waarvan ik nergens een bespreking heb kunnen vinden, kan wel eens de directe inspiratiebron van De viere heren wenschen zijn: de structuur van De viere heren wenschen is in eerste aanzet terug te vinden in strofe 1675-1677.

Samenvattend zou men de navolgende hypothese kunnen maken over de wijze, waarop De viere heren wenschen ontstaan is: de dichter heeft XXVII aventiure gelezen/horen voordragen en bedenkt in zijn fantasie, wat

3. Het Middelnederlandse Woordenboek, deel 4 geeft als betekenissen van ‘mild’: 1) zacht, goed, goedwillend, liefderijk, barmhartig; 2) mild(dadig), goedgeefs. Uit de aard van de wensen van Rudegeer (m.n. vers 125-136) is duidelijk, dat hier waarschijnlijk de tweede betekenis is bedoeld: bovendien blijkt uit G. Stotz' Epitheta ornantia im Kudrunlied, im Biterolf und im Nibelungenlied (Stuttgart 1930), p. 21, dat het epitheton in het Kudrunlied, de Biterolf en de NibelungenNôt ‘vrijgevig’ betekent en specifiek voor Rudegeer is.

4. Een Nederlandse vertaling ontleen ik aan J. de Vries Het Nibelungenlied (Antwerpen 1954), p. 73:

(Volker)
Als ik een koning ware,
En als ik kroon zou dragen,
Dan uwe schone dochter;
Zij is zo lief van aanblik;
(Geernout:)
Als ik een vrouw zou minnen,
Een andre dan uw dochter;

sprak de held terstond

geen betere vrouw ik vond
op haar staat al mijn zin.
daarom alleen ik haar bemin.
ik wenste nimmermeer
hoe groot zou zijn mijn vreugd.

[p. 6]

er in de twee dagen tussen aankomst en vertrek van de Nibelungen-ridders aan het hof van Rudegeer gebeurd is. Als hij zich voorstelt, dat zij wel een spel gedaan zullen hebben, laat hij zich bij de keuze van dit spel leiden door de twee haast synonieme wensen van strofe 1675-1677. Aldus ontstaat het wensgedicht.

Ik geloof derhalve, dat het genre van het wensgedicht in De viere heren wenschen voor het eerst beoefend wordt.

Het is vanzelfsprekend, dat deze hele theorie slechts opgaat, als ook de wens van Haghen (h) in te passen is in de NibelungenNôt.

Nu meent m.n. F. Mone^5. dat dit onmogelijk is:

‘Die Anführung des Scimming und Miming (denn so ist zu lesen) vs. 143 ist merkwürdig, denn sie beweist, dass dem Dichter nicht nur die Sage der Nibelungen, sondern auch ein Gedicht wie Dieterichs Flucht oder Volkslieder von Wittich bekannt waren. Denn in den Nibelungen kommt weder Wittichs Ross Scheming noch sein Schwert Miming, überhaupt seine Person nicht vor. Der Dichter kannte also mehr als die Nibelungen. Aber welch ein sonderbarer Wunsch Hagens, der ja den Balmung besass! denn zur Zeit, als die vier Helden zusammen sassen, war ja Sigfrit schon todt. Man sieht an diesem wesentlichen Verstosse, dass dieses Gedicht reine Erfindung und Anschmiegung an die Sage ist, und keinen inneren Grund hat’.

Ik meen deze bewering, waarop alle latere beoordelaars en onderzoekers van De viere heren wenschen steunen, vrij eenvoudig te kunnen ontzenuwen: als Haghen Scheming en Miming, het paard en het zwaard van Witege wenst, lijkt dit in eerste instantie vreemd: Haghen heeft immers reeds een zwaard (Balmung, wat hij op Sifrit veroverd heeft). (Hoewel dit nu ook weer niet zoveel bevreemding behoeft te wekken: het wensen in De viere heren wenschen is een vrijblijvende zaak - niets verbiedt Haghen om zich een derde, een vierde zwaard te wensen.)

Zoals F. Mone terecht opmerkt, komen noch Scheming, noch Miming in de NibelungenNôt voor. Hij vergist zich echter, als hij meent, dat ook de eigenaar niet in de NibelungenNôt voorkomt. Er is één vindplaats: XXVII (!) aventiure, strofe 1699. Als Haghen zich namelijk bij het afscheid van de gastvrouw, Rudegeer's echtgenote, een bepaald schild wenst, dat in Rudegeer's woning tegen de wand hangt, dan blijkt dit schild eigendom te zijn geweest van Nuodunc, die door Witege gedood werd. Nuodunc is een zoon of een broer van Rudegeer's vrouw - hij is dus een zoon of schoonbroer van Rudegeer. Witege heeft zich door het doden van Nuodunc ongetwijfeld de vijandschap van Rudegeer op de hals gehaald. Ik mag dus wel stellen, dat Witege een persoonlijke vijand van Rudegeer is.

5. Quellen p. 145.

[p. 7]

Ik meen nu, dat in De viere heren wenschen Haghen zich niet het zwaard (en het paard) van Witege wenst, omwille van de kwaliteit, maar omdat hij aldus, als beleefdheidsfrase, een persoonlijke vijand van zijn gastheer de dood toewenst. (Door Sifrit te doden kreeg Haghen diens zwaard Balmung in bezit; het bezitten van het zwaard van Sifrit, of Witege, betekent, dat de nieuwe eigenaar Sifrit, Witege verslagen heeft - een mijns inziens geoorloofd omkeren van de stelling.)

Dit klopt dus volkomen met wat hiervóór gesteld is, namelijk dat De viere heren wenschen zich afspeelt tijdens het verblijf van de Nibelungen aan het hof van Rudegeer: Haghen, die zijn aandeel in het wensspel begint met een geste aan zijn gastheer Rudegeer lijkt mij een juiste interpretatie van dit tekstgedeelte.

Ik meen hiermee afdoende te hebben aangetoond, hoezeer De viere heren wenschen getuigen van een meer dan oppervlakkige kennis van de NibelungenNôt, en met name van XXVII aventiure. Langs drie totaal verschillende wegen ben ik immers bij XXVII aventiure terechtgekomen: het viel te beredeneren, dat het gebeuren in De viere heren wenschen zich afspeelt tijdens het verblijf van de Nibelungen aan het hof van Rudegeer; juist in XXVII zijn twee personen te vinden, die achtereenvolgens ongeveer gelijke wensen doen;

dankzij een passage uit XXVII aventiure was het mij mogelijk een redelijke verklaring te geven van de wens van Haghen.

Daarom meen ik te mogen stellen dat De viere heren wenschen zowel naar vorm, als inhoud geïnspireerd is door de NibelungenNôt, XXVII aventiure.

II

Hoezeer De viere heren wenschen ook verder qua vorm afhankelijk lijkt te zijn van de NibelungenNôt blijkt uit de navolgende vier elementen:

A. Het is mogelijk de 176 verzen van De viere heren wenschen (rijmschema: gebroken rijm (abcb)) te transformeren in 22 Nibelungenstrofen^6., door namelijk telkens twee verzen van De viere heren wenschen tot één regel samen te voegen en vier van deze nieuwgevormde regels tot één Nibelungenstrofe (Een afschrijver zou bijvoorbeeld de oorspronkelijke ‘Langzeilen’ van De viere heren wenschen in telkens twee ‘Kurzzeilen’ hebben moeten neerschrijven (wegens plaatsgebrek bijvoorbeeld - of wellicht stonden er in de autograaf reeds ‘Kurzzeilen’)), bijv.:

6. Nibelungenstrofe: vierregelige strofe met gepaard rijm, genoemd naar het Nibelungenlied, maar al eerder toegepast door de ridder van Kürenberc. Bestaat uit 3 dubbelverzen van 6 (3 + 3), volgens anderen 7 (3 + 4), evt. 8 heffingen. (...: bijv:)

Es wuohs in Burgunden
Daz in allen landen
Krimhilt geheizen,
Dar umbe muosen
ein schoene magedin,
niht schoeners mohte sin,
und was ein schöne wip,
degene vil verliesen den lip.

[p. 8]

 

Het saten here viere

 

Bi enen sconen viere

 

Si aten ende si droncken

 

Si wouden viere die beste

 

in eenre salen wijt

 

ende corten haren tiit

 

si leiden heren leuen

 

van alder werelt wesen (vs. 1-8)

Te Winkel en Jonckbloet^7. gaan zelfs nog verder, door te stellen, dat De viere heren wenschen behalve de Nibelungenstrofevorm ook het Nibelungenstroferitme heeft. Ik geloof echter, dat dit te ver gaat: de 22 strofen van De viere heren wenschen hebben bijvoorbeeld, per se niet voortdurend de zware syntactische begrenzing aan het strofe-eind, die de ‘echte’ Nibelungenstrofe kenmerkt: in De viere heren wenschen vond ik op een totaal van 22 strofen vijfmaal een duidelijk strofe-enjambement (d.w.z. het slot van een strofe en het begin van de daarop volgende strofe wordt niet gekenmerkt door een zware syntactische grens) en zesmaal was het twijfelachtig of er al dan niet van een strofe-enjambement sprake is. Slechts in 50 procent van de onderzochte strofe-einden geloofde ik dus min of meer in een strenge strofebegrenzing. Dit percentage steekt wel erg schril af, tegen dat, wat ik bijvoorbeeld vond in XXVII aventiure: daar trof ik op een totaal van 67 strofen slechts tweemaal een strofe-enjambement aan - d.w.z. 3 procent van de onderzochte strofe-einden.

B. In de richting van de NibelungenNôt wees ook het feit, dat in De viere heren wenschen diverse rijmwoorden meerdere malen worden gebruikt:

4 x gaen, gedaen, staen, sijn, 3 x goet, leven, mijn, wesen, jegen, 2 x moet, Rudegeer.

Dit verschijnsel is typerend voor de NibelungenNôt, met haar beperkt (rijm) woordenbestand. Hoezeer De viere heren wenschen in deze overeenkomt met de NibelungenNôt zal blijken uit navolgend schema, dat ik gemaakt heb aan de hand van L. Saule's Reimwörterbuch zur NibelungenNôt^8., dat onder andere alle rijmwoorden geeft, die meer als tienmaal in de NibelungenNôt voorkomen.

7. J. te Winkel. Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde van Middeleeuwen en Rederijkerstijd 1 (p. 185); 2 (p. 96). Haarlem 1922. W. Jonckbloet. Geschiedenis der Nederlandse letterkunde, 1 (p. 166); 2 (p. 210). Groningen 1888.

8. München 1925.

Equivalenten van rijmwoorden uit ‘de viere heren wenschen’

die meer dan 50x in de NN voorkomen
gedaen, staen, gaen	(4x)
sijn	(4x)
goet, mijn	(3x)
moet	(2x)
genoech, man, sach	(1x)
die meer dan 10x in de NN voorkomen
leven, wesen	(3x)
Rudegeer, geven	(2x)
heeft	(2x)
breet, can, Geernoet	(1x)
jagen, noet, sal	(1x)
tijt, wijt, varen	(1x)
geslagen, verstaen	(1x)
soude, goude	(1x)

[p. 9]

die minder dan 10x in de NN voorkomen
bereit, diet, saen	(1x)
mach	(1x)
Twijfelgevallen
jegen	(3x)
waen	(1x)
geslegen	(1x)

Verder komen 8 rijmwoorden uit De viere heren wenschen ook in de NibelungenNôt voor, maar niet in rijmpositie (t.w. emmermeer (2x), Gontier (2x), leeft, siet, sparen, steden, vaen, wijs, (evt. gevoeg, yet)).

Tenslotte is er nog een categorie van liefst 15 rijmwoorden (t.w. bequame, bleven, doef, dochte, dal, fijn, gelase, ymase, leye, meye, mochten, name, rijs, selen, vliet (evt. yet, gevoeg)), waarvan in de NibelungenNôt geen equivalenten voorkomen^9.. Ik geloof, dat dit erop duidt, dat de dichter van De viere heren wenschen ook in dit geval NibelungenNôt-gegevens op een eigen wijze in zijn gedicht verwerkt heeft.

C. Ook het feit, dat van de 44 rijmparen er 6 duidelijk assonerend zijn (t.w. leven/wesen (3x), steden/jegen, geven/selen, Geernoet/doef), wijst in de richting van de NibelungenNôt, waar hetzelfde verschijnsel frequent voorkomt.

D. Eveneens, dat ieders wens met dezelfde formule wordt ingeleid: ‘Nu willic ane/aen wenschen, sprac...’ - - de andere wensgedichten uit het handschrift van Hulthem kennen telkens vier of vijf (vaak sterk verschillende) variaties.

9. Omdat incidentele vergissing en een andere interpretatie in enige gevallen mogelijk is, dient men de exactheid van voornoemde cijfers wel te relativeren - dit doet natuurlijk weinig af aan de conclusies, die ik aan de cijfers verbonden heb.

III.

Mijns inziens mag ik uit al hetgeen ik in het voorafgaande in de richting van de NibelungenNôt heb aangedragen, toch wel de conclusie trekken, dat F. Mone's ‘dass dieses Gedicht reine Erfindung und Anschmiegung an die Sage ist, und keinen inneren Grund hat’, nu toch wel op lossere schroeven is komen te staan: de dichter van De viere heren wenschen heeft de NibelungenNôt gekend, alsmede heeft hij enige weet gehad van de Dietrich-sage (in ieder geval daaruit het feit, dat Witege de eigenaar van Scheming en Miming is). Zich baserend op XXVII aventiure van de NibelungenNôt heeft hij zich laten inspireren tot een gedicht, dat zowel naar vorm, als inhoud reminiscenties oproept aan de NibelungenNôt, doch tevens getuigt van een zelfstandige opstelling tegenover de stof.

Dat, zoals bijvoorbeeld Jonckbloet^10. meent, de karakters van de Nibelungenfiguren niet overeenstemmen met de NibelungenNôt, kan ik dan ook wel onderschrijven.

Wat ik echter niet of ternauwernood waag te beoordelen, is, of De viere heren wenschen zoals J. te Winkel^11. oppert, een vertaling van een Hoogduits gedicht is - het Duitse origineel noemt hij niet. Persoonlijk geef

10. zie noot 7.

11. zie noot 7.

[p. 10]

ik de voorkeur aan een Nederlandse dichter, die Duitse (beter: Germaanse?) sagenstof vrij zelfstandig heeft verwerkt in zijn gedicht - - de in De viere heren wenschen voorkomende Germanismen zijn altijd te verklaren als te wijten aan de invloed van de NibelungenNôt; bovendien is het, zeker in een Middelnederlandse tekst, moeilijk uit te maken of een bepaald tekstfragment een ‘eigenaardig Duitse uitdrukking’^12. is.

Voor de datering kunnen wij ons waarschijnlijk het beste houden aan Jonckbloet en Kalff^13., die de tweede helft van de dertiende eeuw voorstellen - dus: vlak na de Brabantse vertaling van de NibelungenNôt^14., waarvan slechts fragmenten van XVI en XVII aventiure bewaard zijn gebleven en waarin o.a. de naamgeving duidelijk maakt, dat deze vertaling waarschijnlijk niet de directe bron van ‘De viere heren wenschen’ is (Gunthe(e)r (i.t.t. Gontier) bijv.).

Tot nu toe was deze fragmentarische vertaling nagenoeg het enige overtuigende bewijs, dat de NibelungenNôt in de Middeleeuwen in de Nederlanden bekend was.

12. C. Kruyskamp Van Dale's Groot Woordenboek der Nederlandse Taal. 's-Gravenhage 1961, p. 646.

13. G. Kalff. Geschiedenis der Nederlandse Letterkunde 1 (p. 497, 515, 520). Groningen 1888.

14. G. Kalff. Middelnederlandsche Epische Fragmenten (p. 1 ev.). Groningen 1885, heeft de tekst van deze vertaling.