Van Sinte Brandane

[p. 7]

Van Sinte Brandane.

Nu verneemt hoe over lane

Een heere was in Yerlant,
Die sach menich Gods teekijn.
Wildi dies gheloevende zijn,
So hoert wonder, ghi heeren!
Die heleghe gheest moet mi leeren,
Die welke der ezelinnen
Wilen dede sprekens beginnen,
Daer up dat reet Balaam,
Dat was een heydin man,
Dat so¹⁾ meinschelike sprac,
Daer si den inghel Gods sach
Commen in haer ghemoet;
Den wech²⁾ hi haer weder stoet,
Met eenen zwerde vierijn;
Si vloe van den inghel fijn
Ende dede³⁾ haren heere cont.
Dese moete ontsluten minen mont,
Die ghene die haer gaf de macht,
Dat si wert redene acht⁴⁾.

Een helich man was⁵⁾, sonder waen,

1) Dat so, d.i. zoodat zij (de ezelin). De afschrijver bleef zich niet gelijk: op de eene plaats schreef hij so of soe, op de andere si of zij.

2) Den wech, d.i. waar zij, den weg volgende, voortliep.

3) Dede, lees: dedet, d.i. deed het.

4) Dat si wert redene acht, lees: redende. De zin is: dat zij (de ezelin) daarna begon te spreken. Acht is de positiefvorm van achter en moet hier daarna beteekenen. Redende is het onvolm. deelw. van het bij kiliaen als ook Nederd. aangevoerde reden, spreken. Dat redenhacht (redehaft) de ware lezing zijn zou, komt mij daarom minder aannemelijk voor, omdat de ezelin niet met spraak begaafd werd, maar, zonder met spraak begaafd te zijn, sprekende werd, d.i. begon te spreken.

5) Een h. man was, d.i. (zooals wij zouden zeggen) er was eens een heilig man.

[p. 8]

 

Gheheeten so was hi Brandaen.

 

Abdt was hi ende regement¹⁾

 

Van III^m. moonken of daer omtrent.

25

Gheboren hute Yberne,

 

Gode diendi wel gherne.

 

Dese vant int ondersoucken

 

Bescreven in houden²⁾ boucken

 

Van vele teekenen ons heeren.

30

Hoert, hier moghedi leeren

 

Van den goeden Gods wijse,

 

Hoe dat twee paradijse

 

Boven der eerden waren.

 

Doe las hi voert, te waren,

35

Van vele wonders dat mer³⁾ in vant,

 

Ende menich groet eylant.

 

Oec las de wise heere,

 

Hoe dat eene weerelt weere⁴⁾

 

Hier onder dese eerde,

40

Ende als 't hier dach werde,

 

Dat daer dan nacht zye.

 

Hi las dat hemele waren drye.

 

Van visschen hi ghescreven vant,

 

Hoe dat een wout ende een lant

45

Ghewassen stont up zine zwaerde⁵⁾;

 

Dat weder seidi aerde⁶⁾,

 

Om dat so onghelovich⁷⁾ was.

 

Oec las hi hoe dat Judas

 

Gheniette⁸⁾ Gods ontfaermichede,

50

Ende hi ghenade hadde mede,

 

Alle sondaghes nachte.

1) Ende regement, lees: ende had tregiment, d.i. en hij had het bestuur.

2) Houden, naar de Vlaamsche schrijfwijze voor ouden. In het vervolg zullen wij meer woorden aantreffen, die, in ons dialekt met eene vokaal beginnend, hier met eene h zijn geschreven. Het zal niet noodig wezen dit telkens aan te teekenen.

3) Mer, d.i. men er.

4) Weere, d.i. ware, was.

5) Zwaerd is de huid van den visch.

6) Aerde, naar de Vlaamsche uitspraak, voor hard, d.i. sterk, zeer. De abt wedersprak sterk wat hij las.

7) Onghelovich in den zin van ongeloofelijk. Derhalve is om dat te verstaan omdat het.

8) Gheniette, lees: ghenoet de, d.i. de ontferming Gods smaakte.

[p. 9]

 

Hi en wilde, no hi en mochte

 

Dies emmer niet gheloven,

 

Hi en saecht¹⁾ met zinen oghen;

55

Van toerne verberrendi den bouc,

 

Ende gaf den scrivere eenen vlouc.

 

Dat becochti zint wel diere.

 

Daer hi stont bi den viere,

 

Daer die bouc in bernende lach,

60

Die inghel Gods hem toe sprac:

 

‘O lieve vrient Brandaen,

 

Du heves evele mesdaen,

 

Dat, overmids dinen toren,

 

Die waerheit dus es verloren.

65

Nu laettene bernen daer inne,

 

Di wert noch wel in inne²⁾,

 

Wat waer ofte loghene es:

 

Di ontbiet³⁾ Jhesus Kerst,

 

Dattu suls gaen varen

70

Up des zeewes⁴⁾ baren,

 

Alomme ende omme IX jaer;

 

Du sult⁵⁾ bescauwen wat es waer,

 

Of wat loghene si mede.’

 

Dat wart hem grote pijnlichede.

75

Dus galt⁶⁾ hi den bouc,

 

Ende leet, omme dien vlouc,

 

Wel meneghen groeten noot,

 

Ende voer daer 't God gheboot.

 

Doe Brandaen, die heleghe man,

80

Also te rechte vernam

 

Wat hem God⁷⁾ selve ontboet,

 

Doe was sijn zorghe al te groot,

 

Ende hi bat onsen heere,

1) Hi en saecht, d.i. ten ware hij het zage.

2) Di wert noch wel in inne, d.i. Het wordt u nog wel bekend. In inne werden, d.i. bewust worden, wordt hier onpersoonlijk gebruikt.

3) Ontbiet, d.i. laat weten.

4) Zeewes, Goth. luidt zee, saiv: vandaar de w.

5) Du sult. Pers. voornw. van den 2den pers. enkelv. met het werkw. in den 2den pers. meerv. - Dit misbruik is een bewijs, hoe de ware verbuiging van dit werkw. was verloren gegaan.

6) Galt, onvolm. verl. tijd van gelden. Dus vergold, betaalde hij boete voor het verbranden van het boek.

7) God, d.i. Christus.

[p. 10]

 

Dor¹⁾ zijnre moeder eere,

85

So wat hem gheviele

 

Dat hi behilde zine siele,

 

Ende hi hem wilde bewaren,

 

Ende tsire ghenaden doen varen.

 

Doe ghinc Brandaen te hant

90

An des zeewes kant,

 

Ende dede eenen kiel bauwen:

 

Vaste ende ghetrauwen²⁾;

 

Die mast was vuerijn hout.

 

Dat zeil dede hi menich fout

95

Besniden ende bewinden³⁾.

 

Den kyel dede hi binden

 

Met ysere arde staerke⁴⁾,

 

Na die houde aerke⁵⁾,

 

Die Noë wilen vrochte,

100

Doe hi die dylovie vruchte⁶⁾.

 

Den ancker maecte hi stalijn,

 

Daers hem van noede soude zijn

 

Dat hi behilde dat lant.

 

Doe dedi al zijn ghewant⁷⁾

105

In den scepe draghen doe,

 

Ende LXXX manne ghinghen in doe:

 

Si waren daer in IX jaer.

 

Oec dede hi, dat was waer,

 

Een cappelle met wisen zinne

110

Wel werken daer inne,

 

Ende daer in clocken ende helichdom⁸⁾,

 

Dies hi mochte houden rom⁹⁾.

1) Dor, d.i. bij de eer zijner moeder Maria, om den wil dier eer.

2) Vaste ende ghetrauwen. Ik vermoed, dat er gelezen moet worden: vast wast getouwe, d.i. het touwwerk was stevig. De onvolkomenheid van het rijm (bauwen, ghetauwe) kan geene zwarigheid opleveren. Of noemt de auteur het schip getrouw, en wil hij zeggen, dat de schepelingen er zich gerust aan konden toevertrouwen?

3) Bewinden wordt hier in den zin van inwikkelen, toerollen genomen: kiliaen heeft voor dat woord ook de beteekenis implicare, intricare.

4) Arde staerke, d.i. harde (zeer) sterk.

5) d.i. naar (het model van) de oude ark.

6) D.i. diluvium, zundvloed; vruchte, d.i. vreesde.

7) Ghewant, d.i. gereedschap.

8) Helichdom, heilige voorwerpen, reliquieën als anderszins.

9) Rom, d.i. roem en eer.

[p. 11]

 

Oec voerde hi van Yberne

 

Pestier¹⁾ ende querne²⁾,

115

Smessen³⁾ ende ander ghemac,

 

Als die legende mi vertrac⁴⁾.

 

Dit dedi al daer inne.

 

Dus voer hi wech met sinne.

 

Wel verghinct hem in den kiel,

120

Dat hem niet en mesviel.

 

Met hem nam hi twee capellane,

 

Van den eenen quam hem zint ane,

 

Dat hine om eenen roef verloes:

 

Dies wart hem God so vriendeloes,

125

So datten hem⁵⁾ nam die viant

 

Omme eens breydels ghewant⁶⁾,

 

Dien hi nam sonder orlof,

 

Omme dat die duvele dien roef

 

Vant in sine ghewout⁷⁾.

130

Ay, hoe zeere hi dat ontgout⁸⁾,

 

Dat hijt ye ghedochte,

 

Dies deden wel onsochte

 

Die duvele ter hellen viere,

 

Daer hijt becochte wel diere,

135

Tote dattene die heleghe man

 

Met zijnre beden weder ghewan.

 

Doe hi te scepe gaen began,

 

Vant hi thoeft van eenen doden man

 

Voer hem ligghende upt sant:

140

Die vloet dreeft ant lant.

 

Dat hoeft was arde groet,

 

Nye en sach hi des ghenoet⁹⁾:

1) Pestier, men zou pestrin of pestrien, d.i. baktrog, Lat. pistrina, Fr. pétrin verwachten. Maar pestier is het Middenlat. pestarium, van pestare, dat, afgeleid van pinsere, mede bakken beteekent.

2) Querne, d.i. handmolen.

3) Smessen, d.i. smidsen.

4) Vertrac, d.i. vertelde, verhaalde.

5) Hem is hier overtollig.

6) Eens breydels ghewant, het instrument van een breidel. De genitief schijnt van denzelfden aard, als wanneer men spreekt van de stad van Haarlem.

7) Ghewout, d.i. geweld, macht.

8) Ontgout, voor ontgold, van ontgelden.

9) Ghenoet, d.i. evengelijke.

[p. 12]

 

Dat voerhoeft was hem breet

 

Wel vijf voete, God weet.

145

Doe bemaendijt¹⁾ wel diere

 

Bi Gode vele sciere²⁾,

 

Dat hi hem dade verstaen

 

Hoe³⁾ zijn leven was ghedaen.

 

tHoeft jegen Brandane sprac,

150

Ende seide: ‘Al doet⁴⁾ mi onghemac,

 

Ic wilt di segghen saen,

 

Hoe mijn leven was ghedaen.

 

Ic was een heydin man;

 

Om mijn ghewin quam ic daer an,

155

Dat ic arde dicwile woet⁵⁾

 

Over des zeewes vloet.

 

Ic was groet ende stranc⁶⁾,

 

Ende ic was wel C voete lanc:

 

Dus woedic in die diepe zee

160

Ende dede den ghenen wee,

 

Die hier up die zee baren

 

Met scepen wilden varen:

 

Hem nam ic have ende goet.

 

Eens so wies zeere die vloet,

165

Met eenen storme, die was stranc.

 

Al haddic ghesijn noch so lanc,

 

Ic en hadde niet vonden gront,

 

Daer ic teerst toter borst in stont.

 

Doe en conste ics niet ghenesen⁷⁾:

170

Dus moeste⁸⁾ mijn sterfdach wesen:

 

Also⁹⁾ van allen dinghen moet,

 

Sijn si quaet ofte goet,

 

Sonder¹⁰⁾ die pine der hellen,

1) Bemaenen, d.i. bezweren.

2) Vele sciere, d.i. zeer spoedig.

3) Hoe - ghedaen, d.i. hoedanig.

4) Doet, d.i. doet het.

5) Woet, onvolm. verl. tijd v. waden. De reus was zoo groot, dat hij de zee doorwaadde.

6) Stranc, d.i. streng, fortis ad res gerendas (kiliaen).

7) Des ghenesen, daarvan verlost worden.

8) Moeste. Wij zouden zeggen: moest het.

9) Alzoo moet er van alle dingen een sterfdag, d.i. een einde komen.

10) Sonder, d.i. behalve. Alleen de hellepijn heeft geen einde.

[p. 13]

 

Daer die zielen in quellen¹⁾,

175

Ende daer si sonder eenich hende²⁾

 

Doeghen³⁾ wee ende allende.

 

Ende oec dat paradijs,

 

Dat den saleghen es wijs⁴⁾,

 

Daer si hebben eeuwelike

180

Die bliscap arde rike.’

 

Doe sprac Sente Brandaen

 

Weder arde saen:

 

‘Of ic Gode verbidden can

 

Dat hi hu weder hus lives jan⁵⁾,’

185

Sprac Sente Brandaen,

 

‘Soutstu doepzel willen ontfaen

 

Ende pinen⁶⁾ om die Gods hulde,

 

Ic verghave di dine sculde:

 

So mach di werden wijs

190

Dat eeweghe paradijs.’

 

Doe sprac die heydin man:

 

‘Moestic weder sterven dan?’ -

 

‘Ja ghi,’ sprac sente Brandaen,

 

‘Dies en mochti niet ontgaen.’

195

Doe sprac die heydin man:

 

‘Of ic mi doepte ende ic dan

 

Niet en conste weder staen⁷⁾,

 

Ic en worde den viant onderdaen; -

 

Hi pijnt hem nacht ende dach,

200

Hoe hi den meinsche bedrieghen mach, -

 

Of hi mi maecte so lief

 

Den scat, dat ic ware een dief,

 

Ende ic dade al sulke werke,

1) Quellen, d.i. pijn lijden.

2) Hende, d.i. ende, einde.

3) Doeghen, d.i. doogen, verduren.

4) Wijs, d.i. bekend.

5) Jan. Tegenw. tijd met den vorm van den verled. tijd v. jonnen, d.i. gunnen. Dit werkwoord regeert den datief van den persoon (hu d.i. u) en den genitief der zaak (hus lives, d.i. uws lijfs, uw leven). In dezelfde rede spreekt Brandaen den doodenkop nu eens in den 2den pers. meerv., en dan in den 2den pers. enkelv. (vs. 186 enz.) aan. Dit is eene slordigheid, hetzij van den afschrijver, hetzij van den auteur.

6) Pinen, d.i. zich beijveren. Hulde, d.i. gunst.

7) Weder staen, Ic en worde den viant onderdaen, d.i. verhoeden, dat ik des duvels onderdaan werd.

[p. 14]

 

Die onse sceppere verbiedet sterke,

205

Dan soude men ter hellen

 

Mine ziele vele mee¹⁾ quellen,

 

Dan so nu ghequellet es:

 

Dies bem ic wel ghewes,

 

Want die doepzel²⁾ hebben ontfaen,

210

Enter Gods wet af staen³⁾,

 

Also scriftuere leert hier,

 

Die ziele wert in 't helsche vier

 

Vele meer ghepinet al te⁴⁾ fel

 

Dan wi⁵⁾ zijn, dat weet ic wel:

215

Want ons niemen en leert,

 

No te zijnre wet en keert.

 

Dus vrees ic, waert dat ic doepsel ontfinghe,

 

Ende mijnre wet dan afghinghe,

 

Waert vrouch of spade,

220

Bi des viants quaden rade,

 

Omme have ofte om goet,

 

Also menich meinsche doet,

 

Dat men mi dan ter hellen

 

Vele mee soude quellen

225

Dan ic nu ghepijnt bin:

 

Want mine ghelike pijnt men min

 

Dan die doepsel hebben ontfaen,

 

Ende harer wet af zijn ghegaen.

 

Nochtan⁶⁾ so vrees ic mee die noet,

230

Die mi weder soude doen die doot,

 

Wanneer so weder tote mi quame,

 

Ende soe mi bename

 

Beede sitten ende staen,

 

Ende loepen ende gaen,

235

Ende heten ende drincken,

 

Ende sprecken ende ghedincken,

 

Horen ende spreken,

1) Mee, d.i. meer.

2) Want die doepzel enz., die ziele (vs. 212). Versta: want van hen, die den doop ontvingen, wordt de ziel enz.

3) Enter Gods wet afstaen, d.i. ende der wet Gods afstaen, d.i. afvallig worden, met den genitief.

4) Al te, d.i. zeer, in overgroote mate.

5) Wi d.i. wij heidenen.

6) Nochtan, d.i. bovendien.

[p. 15]

 

Ende mine aderen souden breken,

 

Ende mine ziele soude varen

240

Weder ter aermer scaren¹⁾.

 

Al ware al de weerelt dijn,

 

Ende soe oec ware roet ghuldijn,

 

Ende ghi se mi mocht gheven,

 

Ende daer toe²⁾ met blischepen soude leven

245

Noch II^m. der jaren,

 

Ic en naemse niet te waren³⁾,

 

Dies gheloeft, dor den noet⁴⁾:

 

So sterc es die pine der doot.

 

Dies willic weder varen

250

Te mijnre aermer scaren,

 

In die deemsternesse⁵⁾.’ -

 

‘So vare dan ghewesse,

 

Daert di God jonne saen,’

 

Sprac de goede sente Brandaen.

255

Dus voer die heydin man,

 

Aldaer hem God ghejan⁶⁾,

 

Ter stede daer God woude.

 

Sente Brandaen keerde houde⁷⁾

 

Te scepe om sinen noet⁸⁾,

260

Also hem God selve gheboet.

 

Doe si te scepe quamen,

 

Ende orlof ghenamen

 

An vrienden ende maghen mede,

 

Gode bevalen si se ter stede;

265

tSeyl si aen den mast keerden,

 

Also hem die winde leerden;

 

Haer riemers si hute stoten⁹⁾;

1) Ter aermer scaren, d.i. tot de scharen der armen, d.i. der rampzaligen.

2) Ende daer toe, versta: en ik daarbij enz.

3) Te waren, d.i. voorwaar.

4) Dor den noet, d.i. tot deze keuze gedwongen.

5) Deemsternesse, d.i. duisternis.

6) Ghejan. Ghejonnen, tot welk werkw. ghejan is terug te brengen, is een min juiste vorm: de j toch van jonnen is reeds uit het voorvoegsel ge (met onnen verbonden) verzwakt. Zoo doende vindt men in ghejonnen tweemaal hetzelfde voorvoegsel (ge).

7) Houde, d.i. snel.

8) Om sinen noet, omdat zijne taak hem naar zijn schip riep.

9) Haer riemers si hute stoten. Hier is een verleden tijd vereischt. Dus zal, voor hute stoten, hute scoten gelezen moeten worden, van utscieten, d.i. uitwerpen, uitsteken. Op dezen grond is het ook waarschijnlijk, dat, iln plaats van riemers, riemen gelezen moet worden: althans moet niet aan dle roeiers, maar aan de roeiriemen gedacht worden. De schepelingen zeilden en roeiden tegelijk.

[p. 16]

 

Met ghemake dat si vloten.

 

Ay, hoe scone dat scip vloot!

270

Cort quamen si in groten noot:

 

Want een dier al te wonderlije,

 

Eenen linddrake¹⁾ ghelijc,

 

Wilde verzwelghen haren kiel.

 

Hem was sine mule ende sijn giel²⁾

275

Menich ghelachte³⁾ wijt.

 

No eer, no na dier tijt

 

En quamen si in meerren noet.

 

Een wolke boven hem ontsloet,

 

Daer hute quam een dier wonderlijc

280

Vlieghende, eenen hert ghelijc⁴⁾,

 

Dat jaghede met ghemake

 

Den groten zee linddrake,

 

So datten⁵⁾ al verdreef,

 

Dat si ne wisten waer hi bleef.

285

Doe hi dat hadde ghedaen,

 

Keerdi weder saen

 

In die wolken danen hi quam.

 

Doe sente Brandaen dat vernam,

 

Was hi blide ende vro,

290

Ende danckets onsen heere also.

 

Doe hi van den drake was verloost

 

Te Gode meerderde sijn troost.

 

Doe voeren si met ghemake

 

Up des zeewes vlake⁶⁾.

295

Doe versach sente Brandaen

 

Eenen sconen werf⁷⁾ staen.

1) Linddrake, anders lindworm, een krokodilachtig monster.

2) Giel, het Fransche gueule, Lat. gula, zie vers 1034.

3) Ghelachte. Hier is de maat bedoeld, die in het Hoogd. Klafter, in het Nederd. ook klachter heet, een vadem.

4) Eenen hert ghelijc. Dit hert is het zinnebeeld van de snelle hemelmachten, die het monster van den afgrond verdoen. Eene voorstelling, uit de Noordsche mythologie ontleend.

5) Datten, d.i. dat het hem.

6) Vlake, datief van vlak, het vlak der zee.

7) Werf, d.i. ophooging van grond, aanlegplaats.

[p. 17]

 

Hi dochte den wisen heere

 

Wel VI milen lanc of meere.

 

Die stont up den rugghe van eenen vissche.

300

Die bouc maect ons ghewisse,

 

Dat daer een soete water ant meere gaet.

 

Daer hadde die visch sinen haet¹⁾

 

Ghenomen wel menich jaer,

 

So die bouc seit over waer.

305

Daer up die werf stont een wout.

 

Die Gods helde bout

 

Trocken haer scip in een havene,

 

Ende ghinghen alle doe ave

 

Ghenen sconen werf scauwen.

310

Si ghinghen oec hout houwen,

 

Omme te ziedene haer heten:

 

Die hongher liets hem niet vergheten.

 

Haren ketel si up hinghen;

 

Om hout dat²⁾ si ghinghen.

315

Eenen droeghen boem si vonden;

 

Doe sine te houwene begonden,

 

Doe so scoet al dat eylant

 

Ondert water al te hant;

 

So dat die helige man

320

Te tyde cume³⁾ sijn scip ghewan.

 

Met haesten si in scip pronghen⁴⁾;

 

Den lof Gods dat si zonghen,

 

Dat hi se bi der ghenaden zine

 

Verloest hadde van dier pine.

325

Die werf die ghinc al onder.

 

Dit was dat derde wonder,

 

Dat die heeren saghen.

 

Die wint die ghinc se jaghen

 

Bi den zeyle vaste.

330

Doe leden si meneghe onraste

 

Ende menich onghemac.

 

Die heleghe abdt doe sprac:

 

‘Dit mochte wel een visch zijn,

1) Haet, d.i. aat, zelfst. nw. afgeleid van eten: het beteekent gelegenheid om te eten, en voorts spijs.

2) Dat is in dezen regel overtollig.

3) Cume, d.i. nauwelijks.

4) Pronghen, lees: spronghen.

[p. 18]

 

Die desen werf dus trac in:

335

Seker hi was wel hout¹⁾,

 

Eer ghewies al dat hout

 

Up sinen rugghe braden²⁾.’

 

Gode si dicken baden

 

Met ghestaden moede

340

Dor sine grote goede,

 

Dat hi se saen ghesande

 

Tote eenen ghestadeghen lande.

 

Doe si den vissche ontvaren

 

Ende wech zeylende waren,

345

Om te ziene meer wonder,

 

Saghen si een eyselic commer³⁾

 

Up dwater voer hem gaen.

 

Het wilde haer scip vaen

 

Ende verderven mettien.

350

‘Wi en dorvent niet ontsien:’

 

Sprac sente Brandaen,

 

‘Wi en hebben hem niet mesdaen.

 

Laet ons scip in Gods hant varen:

 

God sal ons van hem bewaren.’

355

Half waest visch ende half wijf,

 

Al ru so was hem dat lijf;

 

Dicken omme ghinct den kiel.

 

Sente Brandaen nederviel

 

Up sine bloete knien,

360

Ende bat Gode om zijn ontflien.

 

Sine moonke baden alle gader.

 

Dus verbaden si Gode, onsen vader,

 

Dat dat vreeselicke wonder

 

Beziden haren scepe ghinc onder,

365

Dat zijt hoerden borlen ende wallen⁴⁾,

 

Dien langhen dach al met allen,

 

In dier dieper zee gronde.

1) Hout, d.i. oud.

2) Brade, volgens kil. vleeschig deel.

3) Commer. Dit woord heeft een te afgetrokken beteekenis om, zooals hier, een monster, een gedrochtelijk wezen, te kunnen aanduiden. Welkom is mij de verbetering, mij door Prof. de vries aan de hand gedaan. Volgens hem leze men hier conder, hetwelk mede het rijm herstelt. Conder beteekent gedrocht, Mhd. kunder, kunter, d.i. schepsel, gedierte.

4) Wallen, d.i. koken.

[p. 19]

 

Doe voeren si voert langhe stonde.

 

Doe quamen si zeylende an een eylant,

370

Daer Sente Brandaen vant

 

Eene pine wonderlike:

 

Sielen, als¹⁾ in meinschen ghelike,

 

Ghinghen ende liepen daer up die zee.

 

Hem was leyder arde wee

375

Van couden ende van groter hitte.

 

‘O wy! wat mach wesen ditte,’

 

Sprac die goede sente Brandaen,

 

‘Dat dus up die zee can gaen?’

 

Si spraken: ‘Wi zijn aerme zielen,

380

Dus moeten wi hier gaen ende zwielen²⁾,

 

Ende aldus eewelike leven.

 

Hadden wi om Gode ghegheven

 

Den aermen drincken, water scone,

 

So waren wi van betren lone.

385

Wi waren drossaten ende scijncke³⁾,

 

Om dat wi dat heten ende drincken,

 

Dat ons onse heeren hieten gheven

 

Den aermen, doe wi hadden ons leven,

 

Ende⁴⁾ dat wi dat onthilden den aermen,

390

So en wil God onser niet ontfaermen.

 

Van couden zijn wi in groeter noot,

 

Ende van hitten in pinen groot;

 

Van dorste liden wi bitter wee,

 

Al es ons so na die zee.

395

Wi segghen hu, te waren,

 

Wi en moghen in C jaren

 

Geen dropel niet ghewinnen.

 

Help ons bi dijnre minnen,

 

Brandaen, wel lieve heere,

400

Bid Gode voer ons zeere.’

 

Sente Brandaen alleene

 

Bat Gode, met herten reene,

 

Dat hi hem lavenesse wilde senden.

 

Doe wart dien zielen in hare allenden

405

Van Gode een drincken gheoorlooft,

1) Als (alles) d.i. geheel; ghelike is een substant. en beteekent gelijkenis.

2) Zwielen, d.i. rondzwerven, ons zwieren.

3) Scijncke, d.i. schenkers.

4) Ende is overtollig.

[p. 20]

 

Ende dat si metten watre haer hooft

 

Netten mochte¹⁾ metter hant.

 

Doe neghen si alle den zant²⁾,

 

Den heleghen sente Brandane,

410

Die doe keerde van dane

 

Met weenenden hoghen,

 

Ende screef dat Gods vertoghen³⁾.

 

Doe hiet sente Brandaen

 

Sinen kiele wel ghedaen

415

Van dier steden wenden.

 

Die aerme zielen in hare allenden,

 

Die daer liepen up die zee,

 

Riepen: wach ende wee!

 

Doe de kiel danen vloot,

420

Want si bleven in groter noot.

 

Doe voeren si met ghemake,

 

Up die wilde zeewes vlake;

 

Doe horden si saen booten⁴⁾

 

Meneghen wint grooten.

425

Een storm hem an viel,

 

Die verdreef haren kiel

 

Noort waert an dat Levermeere,

 

Daer dat cleene Gods heere

 

Wel na verzeylt was in groten noot:

430

Si waerre wel na bleven doot.

 

Dit verzach⁵⁾ sente Brandaen

 

Menich scip al daer staen,

 

Ende meneghen mast boom waghen⁶⁾,

 

Huter Leverzee daer raghen⁷⁾.

435

Het dochte hem zijnde een wout.

 

Hoe dicke hem God sine doghet gout⁸⁾!

 

Daer sprac van Gods weghen ane

1) Mochte, lees: mochten.

2) Den zant, den sanct, zij bogen voor den heiligen man.

3) Dat Gods vertoghen: dit teeken, deze openbaring Gods beschreef hij.

4) Booten, volg. kiliaen, slaan als met een hamer.

5) Dit verzach. Verkieselijk is de lezing van het and. Hs. doen in pl. v. dit.

6) Waghen, d.i. zich heen en weder bewegen.

7) Ook hier is de andere lezing te verkiezen: ende uterzee raghen. Raghen is boven uitsteken.

8) Deze regel behelst eenen uitroep van den auteur. Hoe dikwijls vergold God aan Brandaan zijn deugd! Hij wil zeggen: alweder redde God Brandaen om zijner deugd wil.

[p. 21]

 

Eene stemme aldus Brandane:

 

‘Vare oest waert metten baren:

440

Hier moghedi niet voerder varen:

 

Daer ligghen steene¹⁾ in die zee,

 

Die meneghen scepe doen wee.

 

Wat scepe met ysere bi hem quame,

 

Tote hem hijt trocke ende name,

445

Ende het moeste daer al bliven.’

 

Doe begonste se een wint driven

 

Van daer int oest hende²⁾,

 

Jeghen eene steenwende³⁾.

 

Doe sach sente Brandaen

450

Eenen sconen monster⁴⁾ staen,

 

Daer woenden moonken inne,

 

Die Gode dienden met zinne,

 

Ende hadden ghedaen menich jaer.

 

Snachts so bleef sijn kiel daer,

455

Onder dien hoghen steene.

 

Sente Brandaen alleene

 

Ghinc boven up dien hoghen berch.

 

Daer vant hi een eerlic⁵⁾ were

 

Van dien Gods kinden.

460

Niet en conste hi ondervinden,

 

Wat se daer hadde bracht,

 

Sonder⁶⁾ alleene die Gods cracht.

 

Haer leven was claer ende reene:

 

Sulke moonken hebben wi gheene.

465

Si riepen alle saen:

 

‘Sijt willecome, heere Brandaen.’

 

Deser rijcker Gods deghene⁷⁾,

 

Diere⁸⁾ en was maer zevene.

 

Hen quam daghelike hare spise

1) Lees: ligt een steen, namel. een magneet. En dan ook in het volgende vers doet voor doen.

2) Int oest hende, d.i. naar het oosteinde, naar den oostkant.

3) Steenwende, d.i. rotswand, Mhd. steinwant. den oever gehouwen.

4) Monster, d.i. klooster (monasterium).

5) Eerlic, d.i. prachtig.

6) Sonder, d.i. behalve.

7) Deghene, d.i. helden. De monniken worden helden Gods genoemd.

8) Dit diere is naar onze wijze van ons uit te drukken overtollig, doch overeenkomstig het oude taaleigen.

[p. 22]

470

Van den eerdschen paradise.

 

Te middaghe bracht hem ghedraghen

 

Een duve ende een raven

 

Drie broede ende een half ende eenen visch

 

Up der goeder lieder disch.

475

Die visch quam al ghebraden.

 

Wel zeere si doe baden

 

Den heleghen Brandane,

 

Den Gods onderdane,

 

Dat hi met hem wilde heten gaen.

480

Doe sprac sente Brandaen,

 

Harde wiselike:

 

‘Mijn heere God es so rike,

 

God van den paradise,

 

Hi hadde mi mine spise

485

Harde wel ghesent hare¹⁾,

 

Wiste hi dat ics werdich ware.

 

Hoe gherne ic sine ghenade doghe²⁾!

 

Ende dat es mine ghelove:

 

Hine wildes niet zenden

490

Mi aermen ende allenden.

 

Die hu bi ziere ghenaden versach

 

Ent vierde broet ontwee brac,

 

Dat hu sijn bode hevet bracht,

 

Doe haddi mijns wel ghedacht

495

Met zijnre lijfneere³⁾, God de vader.

 

Nu suldi alle gader

 

In sinen name heten,

 

Ende sult oec alle weten,

 

Dat ict late sonder nijt.

500

God voedt hu talre tijt

 

Up desen dorren steene.

 

Ic hebbe van Gode te leene

 

Van visschen, vruchten ende brode:

 

Alles dies ic bem van noode

505

Hebbic in minen kiele.

 

Over⁴⁾ mine aerme ziele

1) Hare, d.i. hier, herwaarts.

2) Uitroep. Hoe gaarne verdraag ik wat zijn welgevallen mij geeft of onthoudt!

3) Lijfneere, d.i. leeftocht, voedsel.

4) Over, wij zouden zeggen: voor.

[p. 23]

 

Bidt Gode van hemelrike,

 

Dat hi haer gheve sijn rike.’

 

Dus so bat hi Gode.

510

Doe quam die hemelsche bode

 

Ende brochte hem sine spise

 

Van den Gods paradise.

 

Doe de heeren hadden gheten,

 

So laet ons die bouc weten

515

Dat Brandaen, die heleghe man,

 

An die heeren orlof nam,

 

Entie heleghe Brandaen

 

Ghinc weder te scepe saen.

 

Daer quam een zuutwesten wint,

520

Die dreef hem, also hi kint¹⁾,

 

Weder noortoest te dale,

 

Up die wilde zee scale²⁾.

 

Daer leden si menich wee.

 

Doe vonden si in die zee

525

Eenen steen so hoeghen,

 

Sinen consten niet verhoeghen³⁾.

 

Up dien selven hoghen steene

 

So sat een man alleene,

 

Die ru was als een beere;

530

Hien sach niet dan lucht ende meere.

 

Dat was een clusenare.

 

Hoe dat hi daer commen ware,

 

Vraechde hem sente Brandaen:

 

‘Ic bem den moonken onderdaen,’

535

Seide hi weder, ‘gheloves mi,

 

Daer du dese weke waers bi;

 

Ic hebbe gheseten alleene

 

Up desen hoeghen steene

 

Een jaer min dan C jare.

540

God heeft mi tote hare⁴⁾

1) Also hi kint, d.i. gelijk hij (Brandaen) kent of erkent, bemerkt.

2) Die wilde zee scale. Dit scale geeft mijns bedunkens geen goeden zin. Uit verscheidene andere plaatsen, later achtereenvolgens aan te wijzen, blijkt, dat de afschrijver menigmaal sc heeft gelezen, waar in het handschrift, dat hij afschreef, w stond. Dus aarzel ik niet voor te slaan, hier in plaats van scale te lezen wale, d.i. wel, een gewoon stopwoord.

3) Verhoeghen, d.i. veroogen, met de oogen afmeten, afoogen.

4) Tote hare, d.i. tot hier toe, tot dusverre.

[p. 24]

 

Daghelics sine spise ghegheven:

 

Bi sinen troeste moet ic leven,

 

So dat God wel weet,

 

Dat ic sint anders niet ontbeet

545

Van dat ic eerst hier quam,

 

Ende ic nye zint en vernam

 

Levenden meinsche nemmermeere

 

Dan hu, wel lieve heere.’

 

Doe vraechde hem sente Brandaen,

550

Hoe sijn leven was ghedaen,

 

Eer hi daer commen ware.

 

Doe sprac die clusenare:

 

‘Ic secht die ghewaerlike¹⁾,

 

Ic was een coninc rike;

555

Pantifilia²⁾ hiet mijn lant.

 

In Capidocia, een ander ghenamt³⁾;

 

Daer nam ic een scone wijf.

 

Dies lidet groete pine mijn lijf:

 

Want het was de suster mine.

560

Dies doeghic groete pine.

 

Daer bi so haddic sonen twee,

 

Dies lidic menich wee.

 

Doe dhoudste te sinen scilde quam⁴⁾,

 

Sijn lijf dat ic hem nam,

565

Dor minen grammen moet.

 

Daer dandre bi enen scepe⁵⁾ stoet,

 

Nam hem een donderslach sijn lijf.

 

Oec versloughic mijn scone wijf.

 

Doe alle die zouden up mi laghen,

570

Doe vreesdic die Gods plaghen,

 

Ende ic ghinc haestelike

 

Ende liet al mijn rike,

 

Beede vrienden ende maghen,

 

Ende ghinc te scepe in dien daghe,

1) Ghewaerlike, d.i. waarlijk, naar waarheid.

2) Pantifilia, verbastering van Pamphylia.

3) Een ander ghenamt, lees: ghenant, d.i. genaamd, en versta: in Cappadocie, een ander land, dus (d.i. Cappadocie) genaamd.

4) Te sinen scilde quam, d.i. toen hij het schild zou onteangen. Het duidt den leeftijd aan, waarop hij schildknaap werd.

5) Bi enen scepe, beter is de andere lezing bi enen spele. Er wordt, naar het schijnt, verstaan een spel van wapene, d.i. een steek- of tornooispel.

[p. 25]

575

Ende wilde mine groete zonden

 

Varen¹⁾ den paeus orconden.

 

Doe rees een storem up die zee,

 

Die mi dede harde wee,

 

Also ic hu mach vertellen.

580

Daer bedorven²⁾ alle mijn ghesellen;

 

Maer ic ontclam alleene

 

Up desen hoeghen steene,

 

Ende claechde mine mesdaet

 

Hem, die mi ghescepen haet;

585

Hier wachte ic zijnre ghenaden

 

Van minen groeten mesdaden.

 

Ic sechdi oec vorware,

 

Ic hore hier openbare

 

Elker daghelike³⁾

590

Den sanc van hemelrike.’

 

Doe seide sente Brandaen:

 

‘Secht mi, lieve heere, saen,

 

Als hu dat coude ane gheet,

 

Hoe moghedi, sonder cleet,

595

Van couden hier gewesen?

 

Van lieden hebbic ghelesen,

 

Dat waren eenzedelen⁴⁾

 

Ende dienden Gode, den edelen,

 

Dat⁵⁾ alles ghemacx vergaten,

600

Niet dant cruut si en haten;

 

Maer in bosschen ende in velde,

 

Daer hem elc te sine scelde⁶⁾,

 

Of in duwieren⁷⁾ of in riede⁸⁾,

1) Varen - orconden, d.i. gaan belijden.

2) Bedorven, d.i. vergingen.

3) Deze woorden vormen eene samenstelling.

4) Eenzedelen, Hoogd. Einsiedler, kluizenaars.

5) Dat. Versta hierbij het subjekt zij.

6) Scelde. Hier, schijnt het, hebben wij een ander bewijs, dat de w voor sc is aangezien. Scelde toch geeft geenen zin: leest men welde, het Hoogd. wählte, dan beteekent de regel: waar elk verkoos te zijn. Een Overlandsch woord is in dit geschrift niets vreemds. Prof. de vries stelt mij voor te verbeteren: ten sinen scelde. Hij houdt scelde voor het imperf. van schelden (afgeleid van schild), dat bedekken beteekent, en de regel beduidt dan: waar zich elk op eigen gelegenheid beschutte.

7) Duwiere, d.i. holen, spelonken.

8) Riede, d.i. rietwaarden, rietbosschen.

[p. 26]

 

Behilden¹⁾ hem die goede liede,

605

Dat hem tcoude niet mochte deeren.’ -

 

‘Mach ic die siele gheneeren²⁾,’

 

Sprac die ruwe clusenare,

 

‘So hebbic arde ommare³⁾

 

Wat noede dat mijn vleesch heeft,

610

Die wyle dat⁴⁾ hier leeft.

 

Als ic hier sitte sonder waen,

 

Ende mi die coude⁵⁾ te seere bestaen,

 

Slupe ic in eenen hole sciere,

 

Onder eenen tempel hiere,

615

Daer verbeide ic dat ghescille⁶⁾.

 

Ic wane het es Gods wille

 

Dat mijn lichame ende mijn beene

 

Up desen hoghen steene

 

Den domsdach moeten verbeiden.

620

God moete hu gheleiden,

 

Ic en spreke jeghen hu nemmeere.

 

God, onse lieve heere,

 

Die gheve hier na eewelike

 

Ons allen zijn hemelrike.’

625

Sente Brandaen voer van dannen

 

Met sinen Gods mannen

 

Up des zeewes vloede.

 

Daer worden si arde moede

 

Van den winde metten baren,

630

Daer si in moesten varen;

 

Daer dreven si metten winde

 

Weder in 't allinde⁷⁾,

1) Behilden hem, d.i. onthielden zich.

2) Gheneeren, voor genezen, d.i. redden, behouden.

3) So hebbic arde ommare. Zoo acht ik het zeer gering, onmare is eigenl. onberoemd, vandaar dat het gezegd kan worden van iets, dat men wegens zijne onbeduidendheid niet telt.

4) Dat, d.i. dat het.

5) Coude kan niet geacht worden in het meerv. te staan. De beteekenis sluit in ons taaleigen het meerv. uit, en bovendien zou het de n van de zwakke verbuiging in dat getal moeten hebben. Dus leze men bestaet, d.i. op het lijf valt; maar dan moet ook het rijmwoord van het vorige vers waen in waet veranderd worden, en dit geeft juist een zeer goeden zin: als ic hier sitte sonder waet of ghewaet, d.i. zonder kleederen, naakt.

6) Dat ghescille. Ook dit geeft geen goeden zin. In het and. Hs. leest men ghestille, d.i. stilte, windstilte.

7) Allinde, d.i. ellende.

[p. 27]

 

An eene vreeselike stat¹⁾.

 

Die bouc die seit ons dat,

635

Dat hi eere hellen pit²⁾ verzach,

 

Daer men in riep: o wy! o wach!

 

An eenen donckeren berghe,

 

Daer waren in zwaren erghe

 

Arde vele aermer zielen,

640

Die daer branden ende wielen³⁾.

 

Dien berch bernet emmermeere,

 

Daer es meneghe ziele in zeere.

 

Daer en hordi anders niet mee

 

Dan: o wy! ende wach! ende wee!

645

Daer hoerdi criseltanden⁴⁾;

 

Daer sach hi vlieghen die branden⁵⁾

 

In die wolken hoeghe upwaert.

 

Sente Brandaen sprac ter vaert

 

Ten proofst⁶⁾, die der hellen plach:

650

‘Segghe mi, oft wesen mach,

 

Wat es die grote omminne,

 

Die ic nu daer hore inne?’

 

Doe seide een der pijnheeren⁷⁾:

 

‘Hier zijn vooghde ende onrechte heeren,

655

Dat moochdi ghetrauwen,

 

Ende oec ongherechte vrauwen,

 

Loese meyeren⁸⁾ ende loese schepenen;

 

Die moetent nu hier berekenen⁹⁾.

 

Ic sechdi noch meerre wonder:

660

Die wroughers¹⁰⁾ sijn hier onder,

 

Ende alle die verraderen;

 

Die moeten wi hier vergaderen,

1) Stat, d.i. plaats.

2) Pit, d.i. de put der hel. In plaats van eere (eener) schijnt der gelezen te moeten worden.

3) Wielen, onvolm. verled. tijd van wallen, koken.

4) Criseltanden, d.i. knarsetanden.

5) Branden, d.i. brandende houten.

6) Proofst, d.i. opzichter. Der hellen plach, d.i. voor de hel zorgde, over de hel het toezicht hield.

7) Pijnheeren, d.i. pijners, pijnigers.

8) Meyer, kil. praetor urbanus, summus magistratus, Eng. Lord-mayor, Fransch maire.

9) Berekenen, d.i. verrekenen, verantwoorden.

10) Wroughers, d.i. valsche aanklagers.

[p. 28]

 

In dit diepe afgronde¹⁾,

 

Die alle met haren monde,

665

Dat alle weghe ontfaen,

 

Dat van hem quam ghegaen

 

Van alre bozer dinghe.

 

Dits haer loen, in waerliker dinghe,

 

Om dat si dies ghedochten,

670

Dat si hare heeren brochten,

 

Dat si, om cleene mieden,

 

Mesvoerden die aerme lieden;

 

Daeromme so moeten si hier

 

Bernen in dit heete vier.

675

Oec zijn hier ander zielen,

 

Die in sonden vielen,

 

In overden²⁾, in ghiericheit,

 

In alrande boesheit,

 

Entie met boeser scalchede

680

Haren evenkerstin mede

 

Dicken hebben verordeelt:

 

Dies werden si eewelic hier verzeelt³⁾,

 

Om dat si niet wilden⁴⁾ afstaen

 

No rechte boete ontfaen.’

685

Doe riepen die aerme zielen:

 

‘Brandaen, heere, wi zwielen⁵⁾

 

In wel bittre carine⁶⁾,

1) Deze geheele plaats (vs. 663-672) is bedorven en verward. Ik stel voor, ze dus, ook met verandering der orde van enkele verzen, te lezen:

In dese diepe afgronde,
Die met haren monde
Die alle moeten ontfaen,
Die hem also quamen te ontgaen,
Dat si dies ghedochten
Dat si hare heeren daertoe brochten,
Dat si om cleene miede
Mesvoerden die aerme liede:
Van alre bozer dinghe
Dits haer loen, in waerliker dinghe.

Het gelijke begin van telkens drie regels zal de verwarring veroorzaakt hebben. Miede beteekent loon.

2) Overden, d.i. hoovaardij.

3) Verzeelt. kil. heeft seelen, ligare fune, d.i. met touw binden.

4) Omdat si niet wilden, lees: omdat sis (d.i. zij des) en wilden.

5) Zie vers 380.

6) Carine, bij kil. carene, publicae poenitentiae genus, dus pijniging.

[p. 29]

 

In dese groote pine.

 

Brandaen, wel lieve heere,

690

Bidt Gode voor ons zeere.’

 

Die duvel hieten wech varen:

 

‘Ic segghe hu,’ sprac hi, ‘te waren,

 

Ghi en wert niet zijnre hulpen vro:

 

Hi en mach hu helpen niet een stro;

695

Ghi roupt al jeghen spoet¹⁾.

 

Ghi en hadt nye wille no moet

 

Om Gods wille te doene,

 

Dus en hebdi nemmermeer zoene.’

 

Een evel stanc hem ane viel.

700

Doe keerdi danen sinen kiel,

 

Ende si quamen aen een eylant;

 

Daer ghinc die zorghe in hant²⁾:

 

Want arde doncker waest daer.

 

Daer en waest niewers claer;

705

Maer die gront der zee was goudijn,

 

Daer dat slijc soude zijn.

 

Oec waren daer edele steene

 

Om dien kiel al ghemeene.

 

Wel menich edel carbonckel,

710

Al waest daer arde doncker,

 

Hadde daer God verborghen.

 

Daer laghen si in groter zorghen,

 

Drie nachte ende drie daghen,

 

So dat si niet en saghen

715

Sonne, mane, no sterren licht,

 

Des saghen³⁾ si twint nicht,

 

Maer al donckernesse sonder dach.

 

Die kiel daer al stille lach.

 

Doe hiet sente Brandaen

720

Eene barke wel ghedaen

 

Huten kiele trecken;

1) Jeghen spoet, d.i. zonder dat het u baten zal.

2) Daer ghinc die zorghe in hant, d.i. de zorg ving aan. In het andere Hs.: daer ghinghen si sorghen in hant, d.i. daar vielen zij in de macht der zorg. Zie Prof. de vries, Woordenl. op der Lek. Sp. op h. woord hand en Taalgids, I, 228.

3) Des saghen, lees: des en saghen. Twint beteekent een niets waardig ding, en dient tot versterking van de ontkenning. Nicht is niet.

[p. 30]

 

Daer in spronghen die recken¹⁾,

 

Ende voeren met zinne

 

Dat si quamen daer inne.

725

Doe voeren si in een eylant²⁾,

 

Daer die Gods wigant³⁾

 

Liet sinen kyel staen,

 

Also wy vernomen haen⁴⁾.

 

Daer ghinghen si up te hant,

730

Ende doe si quamen up dat sant,

 

Waren si blide ende vroe.

 

Met sente Brandaen ghinghen si doe

 

Neven een water te dale,

 

Tote eene der scoenster zale⁵⁾,

735

Die nye kerstin man sach.

 

Als ic hu mach doen ghewach,

 

Die zale was buten ghuldijn;

 

Dat die stile souden zijn,

 

Dat was al karbonkel;

740

Daer en was gheen so doncker,

 

Hi en lichte alset sonnescijn.

 

Voer die zale spranc een water fijn,

 

Daer was so vele goets in,

 

Dat vulprisen mochte gheen zin⁶⁾;

745

Balseme ende tyroop⁷⁾,

 

Dies was daer goeden coop.

 

Olive, honich ende zeem,

 

Dat vloyde daer over een⁸⁾;

 

In IIII aderen het vloot.

750

Dat dochte hem wonder groot.

 

Om dien selven borne scone,

 

Daer was meneghe wone⁹⁾.

1) Recken, d.i. helden, de monniken worden bedoeld. Vs. 467 werden de monniken van het wonderklooster deghene genoemd.

2) In een eylant, lees: in dat eylant.

3) Wigant, d.i. strijder, krijgsman, held.

4) Haen, d.i. hebben.

5) Tote eene der scoenster zale, lees: tote eene de scoenste zale, of tote eener der scoenster zale. De constructie namelijk van den superlatief met het bepaalde lidw. achter een is gewoon: tote (tot) nu kan zoowel de accusatief als de datief achter zich hebben.

6) Zin, zooals elders, ook in dit geschrift, beteekent verstand.

7) Tyroop, lees: cyroop.

8) Overeen, d.i. het een over het ander, dus te zamen.

9) Wone, d.i. woning.

[p. 31]

 

Daer stonden vele bome scone,

 

Alomme als eene crone.

755

Daer stonden menich cedrus,

 

Ende menich platanus,

 

Ende furijn¹⁾ ende wijngaerde,

 

Ende bome van meneghen aerde.

 

Specien²⁾ stonden daer so vele,

760

Dat dat ic hu segghe wele,

 

Haddic 't ghescreven al te male,

 

Dat daer stont voer die zale,

 

Het soude eer liden een jaer,

 

Eer ict ghescreve overwaer.

765

In hoe menegher manieren

 

Daer bome stonden ende crude diere

 

Ende meneghe wonderlike dinc!

 

Ay! hoe in twifele ghinc³⁾

 

Alle dier moonken moet.

770

Dwesen⁴⁾ dochte hem daer so goet,

 

Dat si noede keerden wedere.

 

Het schenen scone paeus vedere

 

Van der zalen boven dat dac.

 

Daer was alle dat ghemac,

775

Dat een keyser hebben soude,

 

Ende⁵⁾ hi feeste houden woude.

 

Den moonken quam in haren zin,

 

Dat si alle gaen daer in,

 

Om te siene die scone zale.

780

Een der moonken stal daer tien male⁶⁾

 

Eenen breidel wel ghedaen.

 

Dat sal hi becoepen saen

 

Wel zeere sonder twifel.

 

Daer stont bi een duvel,

1) Furijn, kil. vueren, d.i. pijnboom.

2) Specien, d.i. specerijen.

3) De monniken gingen aan het twijfelen: zij konden niet gelooven wat zij zagen.

4) Dwesen, d.i. het wezen.

5) Ende. De andere bewerking heeft of, d.i. indien, als. Doch wij behoeven ende niet te veranderen, daar deze conjunctie de beteekenis van een relativum kon hebben, gelijk Prof. de vries in zijne Aanteek. op Maerlant heeft aangewezen.

6) Tien male, d.i. te dien male, op dien tijd.

[p. 32]

785

Diet hem riet met liste.

 

Ic wane hijs niet en wiste

 

Waer omme dat hine hem boot.

 

Dies leet hi pine groot.

 

Hi riet hem dat hine name,

790

Want hi hem wel ware betame¹⁾

 

Met te ridene in zinen lande.

 

Dies leet hi groete scande.

 

Hi roerdene dat hi waghede.

 

Hoe wel²⁾ dien moonc behaghede,

795

Dat hine claer sach scinen!

 

Dies waren sine pinen

 

Ter hellen vele groet:

 

Want der duvele conroet³⁾

 

Pijndene, doe hi daer quam,

800

Om datti daer den breidel nam

 

In die zale metter hant,

 

Ende baerchen⁴⁾ onder zijn ghewant.

 

Doe sijt besien hadden wale,

 

Te hant ruumden si die zale,

805

En ghinghen wech te zamen.

 

Doe si een lettel bet⁵⁾ voert quamen,

 

Doe so sach sente Brandaen

 

Al te scone eene borch daer staen,

 

Die scoenre was dan die zale al,

810

Daer die moonc den breidel stal.

 

Doe saghen si, tien tide,

 

Alomme verre en wide,

 

Dat lant in allen ziden claer.

 

Negheenen nacht en was daer,

815

Daer en was rijm no snee;

 

Daer en dede hem de wint niet wee;

 

Van reghene en waest daer niet nat;

 

Een houd man al daer zat

 

Voer die poorte vrome⁶⁾;

1) Betame, bijvoeg. nw., d.i. passend, geschikt.

2) Hoe wel enz. uitroep.

3) Conroet, d.i. verzameling.

4) Baerchen, d.i. borg hem (den breidel).

5) Een lettel bet, d.i. een weinig verder.

6) Vrome. Het is mogelijk, dat hier vroeger te lezen stond vrone, hetwelk beter rijmt op scone. Vrone poorte, is heilige poort.

[p. 33]

820

Hi was arde scone

 

Ende wel ghehaert,

 

Graeu was hem zijn baert,

 

Enter selver borch voren¹⁾

 

Ghinghen jonghelinghen dore

825

Arde vele ende ghenouch.

 

Also vertellet die bouc²⁾,

 

Ende seit al openbaren,

 

Dat het inghele waren.

 

In die poerte stont een jonghelinc,

830

Die maecte eenen widen rinc,

 

Met eenen zwerde vierijn³⁾.

 

Dat mochte wel die inghel zijn,

 

Dien men hiet Cherubin,

 

Die daer niemen liet commen in,

835

No stille, no openbare,

 

Dan der inghele scare.

 

Doe quam sente Michaël,

 

Die moet ons geleeden⁴⁾ wel,

 

Metten anderen jonghelinghen.

840

Aldaer die moonken ghinghen,

 

Nam hi eenen moonc bi den rocke,

 

Bi den aerme, ende bi den toppe⁵⁾,

 

Ende leeddene in die borch dore,

 

Daer doe die inghel stont vore

845

Met sinen zwerde vierijn.

 

‘Hier mochten wi wel te langhe zijn,’

 

Sprac sente Brandaen doe

 

Tote sinen ghesellen toe,

 

‘Hier hebben wi ghenomen

850

Meer scaden dan vromen.

 

God heeft ons wonderlike

 

Ghemindert⁶⁾ in sijn rike.

1) Enter selver borch voren, lees met de andeŕe bewerking: borch dore, d.i. de deur van de burgt.

2) Bouc. Spreken wij dit woord hier op de Hoogd. wijze uit (Buch), dan rijmt het op genouch.

3) Vierijn, vuren, van vuur.

4) Geleeden, d.i. geleiden, te weten ten hemel. Het is eene verzuchting van den auteur.

5) Top, d.i. het hoofdhaar, Hoogd. Zopf.

6) Ghemindert, d.i. klein gemaakt, vernederd, te schande doen komen.

[p. 34]

 

Onsen moonc moeten wi hier laten,

 

Weder dat¹⁾ ons mach scaden of baten.

855

Dese muere sijn so hoghe

 

Onser negheen can se verhoghen²⁾,

 

No die lanchede verkiesen³⁾.

 

Hier⁴⁾ en willic niet meer verliesen, ’

 

Sprac die heleghe Brandaen,

860

‘Ic wille weder te scepe gaen.’

 

Als ons die bouc maect wijs,

 

So was dit deertsche paradijs.

 

Doe si te scepe quamen

 

Ende orlof ghenamen

865

Van dier doncker zee ende lande,

 

Een der moonke doe verkande

 

Dat die gront goudin was,

 

Ay! hoe blide waren si das.

 

Doe ghinghen si hute met spele,

870

Ende droughens in den scepe vele,

 

Elkerlijc in sine hande,

 

Daer si zint mede in haren lande

 

Eerden menich gods huus.

 

Mettien so hoerden si een geruusch

875

Metten windes vlaken⁵⁾,

 

Ende een weder also craken,

 

Ende een vier also blecken⁶⁾,

 

Dat die goede Gods recken

 

Ontsaghen⁷⁾ des hemels vallen.

880

Doe quamen die duvele met allen

 

Ende heesscheden⁸⁾ met rechte

 

Den breydel dief, die⁹⁾ si zochten.

 

Om dat hi den breydel stal,

 

Voerden sine in den afgront al,

1) Weder dat, d.i. hetzij dat het.

2) Verhoghen, zie vs. 526.

3) Verkiesen, in den zin van het Mhgd. erkiesen, d.i. waarnemen (ersehen).

4) Voorzeker is de taal krachtiger, als wij in plaats van hier lezen uwer: ik wil geenen van u meer verliezen.

5) Metten windes vlake. Vlake (ons vlaag) schijnt een vrouwel. vorm, hier in den datief. Alsdan moet gelezen worden met ere w. vlaken.

6) Blecken, bij kil. coruscare, fulgere, d.i. schitteren.

7) Ontsaghen, d.i. vreesden.

8) Heescheden, v. heeschen, d.i. eischen.

9) Die, lees: dien.

[p. 35]

885

Daer moeste hi in der pinen dooten¹⁾

 

Met anderen sinen ghenooten.

 

Doene begreep²⁾ die viant,

 

Metten breydele hine bant:

 

Diefs recht maecte hi hem cont.

890

Hi voerdene wers³⁾ dan een hont,

 

Hi sleepten met vleesch ende met beene

 

Over strunc⁴⁾ ende over steene

 

Te zijns heeren aensichte.

 

Daer was een groot gheruchte,

895

Daer hine voerde te zijnre scolen⁵⁾.

 

Die sintmeer hebben verstolen

 

Willent al voer niet slaen⁶⁾;

 

Maer en sal also niet gaen,

 

En si dat zijs af staen

900

Ende daer af penitentie ontfaen:

 

Anders sullen si moeten quellen

 

Metten duvelen in der hellen.

 

Sente Brandaen hads toren⁷⁾,

 

Dat hi zondelike⁸⁾ verloren

905

Sinen moonc aldus heeft.

 

Met tranen hi aldus claghende zeecht:

 

‘Waric niet een droghenare⁹⁾,

 

God en hadde mi niet so zware

1) Dooten. Bij kil. doten, delirare; het Mhgd. tuzen, dat ook gezegd wordt van verbijsterd zijn van pijn en angst.

2) Begreep, d.i. greep.

3) Dat is, hij behandelde hem erger.

4) Strunc, d.i. stronk.

5) Scolen, d.i. de verzameling, hier der duivels.

6) Voer niet slaen, d.i. voor niets achten.

7) Hads toren, had des toorn, d.i. verdriet.

8) Zondelike, de andere bearbeiding heeft scandelike, hetgeen een beteren zin geeft.

9) Waric niet een droghenare. Hier schuilt eene fout. Indien niet hier wel geplaatst was, zou het negatieve en vooraf moeten gaan. Daar dit ontbreekt, is het vermoeden gewettigd, dat niet hier uit misverstand is ingelascht. Inderdaad, onmogelijk kan Brandaen zich zelven een bedrieger noemen. Neen! hij wil zeggen: wanneer ik een bedrieger ware, zou mij dit ongeval niet zoo zwaar vallen. Derhalve leze mén:

Waric een droghenare,
Hen hadde mi niet so sware
Ghewesen dese meswende.

[p. 36]

 

Ghegheven dese meswende

910

Hier in deser allende.

 

Dat God des ghehinghet,

 

So es mine vaert ghelinghet¹⁾:

 

Ic en sceede henen nemmermeere,

 

Mi en doe hebben onse heere

915

Minen moonc wedere.

 

Eer willic hier nedere

 

Soucken ons heeren oemoet²⁾,

 

Tote mi die duvele doet

 

Minen moonc weder zenden³⁾

920

Hute der zwaerre allenden.’

 

Si weenden vele tranen;

 

Gode riepen si ane

 

Met herten vele zeere,

 

Dor zijnre moeder eere.

925

Doe sagen si een sittijn⁴⁾

 

Met II hornen vierijn,

 

Dat so lichte daer inne.

 

Daer sprac een stemme hute van binnen:

 

‘Wat wijtstu mi, Brandaen,

930

Des en hebbic niet ghedaen:

 

Die duvel voerdene te zijnre scolen,

 

Omme dat hi heeft ghestolen.

 

Waer omme belghestu up mi:

 

Onschuldich bem ic jeghen di.

935

Du wetes wel dat Adam

 

Om eenen appel, dien hi nam,

 

Was in die helle vorwaer

 

Daer omme V^m. jaer.

 

Also eist huwen moonc vergaen:

940

Met diefs rechte es hi ghevaen,

 

Ende es der hellen ghegheven.’ -

 

‘Ne scende, heere, niet zijn leven!’

 

Sprac weder sente Brandaen,

 

‘Heeft mijn moonc hiet mesdaen,

945

Dies willicken voert bringhen

 

Voer hu in allen ghedinghen.’

1) Ghelinghet, d.i. gelengd, verlengd.

2) Soucken ons heeren oemoet, d.i. Gods genade inroepen.

3) Doet zenden, d.i. zendt.

4) Een sittijn. Men leze met de andere bewerking: enen schijn.

[p. 37]

 

In cruce si hem strecten¹⁾,

 

Biddende met tranen si wecten²⁾

 

Gode, onsen sceppare.

950

Ter herten wart hem zware.

 

Haer bede wilden si niet begheven;

 

Altoes si daer an bleven,

 

Tote die almachteghe God

 

Den duvele gaf een ghebod,

955

Dat hi Brandane tsinen ghenoughe

 

Sinen moonc wederdroughe

 

Toten kiele in der vloeden.

 

Onlanghe si daer mede stoeden³⁾,

 

Hi en ghincker omme loepen,

960

Den breydel moesti⁴⁾ becoepen.

 

Dat hi up sulc een ors zat,

 

Quam om dat hi Gods vergat,

 

Daer hi dien breydel tien male

 

Hier voren stal in die zale.

965

Der heeter hellen heere

 

Torende⁵⁾ vele zeere,

 

Dat hi dien moonc moeste draghen

 

Toten kielen up sine craghen⁶⁾.

 

Doe hine brochte up dat boort,

970

Doe sprac hi lude zeere ghescoort⁷⁾:

 

‘Weetstu niet,’ - sprac hi, - ‘Brandaen,

 

Dattu mi leede⁸⁾ hebs ghedaen,

 

Du en laets mi niet behouden

 

Dat wi met rechte hebben souden;

975

Du mesdoet⁹⁾ jeghen ons, dats waer.’

 

Die moonc dochte hem arde zwaer,

1) Hem in cruce strecken beteekent zich kruisgewijs uitstrekken, het gebaar van ootmoedig biddenden.

2) Wecten Gode, d.i. zij wilden God opwekken, bewegen.

3) Dat is: niet lang toefden zij, of enz. De zin is: na dat gebod draalde de duivel niet lang, duurde het niet lang, of hij (de duivel) ging den monnik halen.

4) Moesti, hij, de monnik.

5) Torende, d.i. was verdrietig.

6) Graghe, d.i. hals.

7) Ghescoort, lees: ghestoort, d.i. verstoord, toornig.

8) Leede, lees: leeds, genitivus partitivus.

9) Mesdoet, lees: mesdoes. Het moet de tweede pers. enkelv. zijn; doch vs. 1052 leest men ook (om des rijms wil) du doet.

[p. 38]

 

Ende den wech arde lanc,

 

Daer hi die letanie zanc,

 

Sittende up sinen halsbeene.

980

Over stoc ende over steene,

 

Daer hi den moenc drouch,

 

Drouchine ten kiele ende louch,

 

Ende warpene in de stevene weder;

 

Onsachte sette hine neder.

985

Daer was hem sine verwe van eere¹⁾

 

Verwandeld also seere,

 

Dat sine cume verkanden.

 

Pec hadden hem die helsche vianden

 

Ghewreven an lijf ende an baert;

990

Die huut was hem ter vaert

 

Swart bemasschert²⁾ ende berompen;

 

Van stocken ende van tsompen³⁾

 

Haddi ghehadt meneghen stoot.

 

Die duvel scree⁴⁾ daer hi wech scoot,

995

Ende vloe van den goeden lieden saen,

 

Ende die goede sente Brandaen

 

Weende van groete lieve,

 

Ende sprac toten breydeldieve:

 

‘Haddi des breydels vermeden,

1000

Ende met eere aelteren⁵⁾ ghereden,

 

So en ware hu crune met huwen baerde

 

Ende huwen hals niet so aerde

 

Swart bepeket no bezinghet⁶⁾.

 

Nu hebdi arde zeere ghelinghet

1005

Up die zee mine vaert.’ -

 

‘Mi es leet dat hi⁷⁾ ye ghesmeet wart.’

 

Sprac die bezijnchde capelaen.

 

Doe louch zeere sente Brandaen.

 

Doe aldus sente Brandaen

1) Van eere. Eere is hier de dat. van het onzijd. eer, vroeger. Van eere is dus van vroeger.

2) Bemasschert, van masche, roetvlek; berompen, van berimpen, d.i. rimpelen.

3) Tsomp, d.i. een tronk, dik stuk hout.

4) Scree, onvolm. verl. tijd van schreien.

5) Aeltere, d.i. halster.

6) Bepeket, d.i. bepekt. Bezinghet, d.i. verzengd.

7) Hi, d.i. de breidel.

[p. 39]

1010

Weder sinen capelaen

 

Ghewan van der hellen,

 

So mach ic hu voert tellen,

 

Dat hi voer langhe wile

 

Up die zee ende meneghe mile.

1015

Doe vernam sente Brandaen,

 

Die goede, vele saen

 

Een dier, dat hiet Cyrene,

 

Die slapen doet die ghene,

 

Diet horen zinghen ofte sien;

1020

Van zijnre bliscap¹⁾ moet ghescien

 

Ter zee groet ongheweder.

 

Doe viel sciere neder

 

Sente Brandaen op sine knien,

 

Ende bat Gode dat hi moeste ontvlien

1025

Dien diere, so hi best can.

 

In slape wart die stierman;

 

Haer selves si al vergaten,

 

Dat si en wisten waer si saten;

 

Elc moonc wel vaste sliep.

1030

Die kiel sonder stierman liep

 

Tote eenen bernenden berghe dan,

 

Daer hute quam loepende een lanc zwert man.

 

Hi riep toten kiele,

 

Hute zinen groeten ghiele²⁾,

1035

So hi luuts³⁾ mochte,

 

Ende wecketse⁴⁾ arde onsochte.

 

Hi hiet se tote hem keeren;

 

Hi seide, hi soude hem leeren

 

Den meester stierman boude⁵⁾,

1040

Waer hi best henen soude.

 

Doe hiet sente Brandaen

 

Sinen kiel wel saen

 

Toten berghe keeren,

 

Omme dat⁶⁾ hi hem soude leeren.

1) Van zijnre bliscap. Als het dier vroolijk zingt, komt er storm: zijn lied is valsch: het is een ongeluksprofeet, een onwedersbode.

2) Ghiele, zie vs. 274.

3) Luuts, lees: luutst, d.i. luidst.

4) Wecketse, d.i. wekte (wekkede) ze.

5) Boude, d.i. stoutmoedig.

6) Omme dat, d.i. opdat.

[p. 40]

1045

Maer des duvels cose¹⁾

 

Die was arde boze.

 

Doe seide des duvels bode:

 

‘Mochte ic wel, dor Gode,

 

Dinen kiel, heere Brandaen,

1050

Die soude eene quade vaert angaen;

 

Du soudes ontghelden metter spoet

 

Dattu ons so leede doet.

 

Ic can jeghen hu niet ghehebben²⁾.

 

God en wille³⁾ hu niet ontsegghen,

1055

So wat dat dijn wille es:

 

Want dine bede so moghende es.

 

Du souts dat wel ghenieten⁴⁾,

 

Lietstu di dat verdrieten,

 

Dat hu mijn vernoy niet ware lief.

1060

Du naems mi den breydel dief,

 

Die achter di sit aldaer.

 

Hi zweet van anxte, dat es waer,

 

Ende van zorghen, die hi heeft ontfaen.’

 

Doe sprac sente Brandaen:

1065

‘Dat es sine boete,

 

Dat hi hem wasschen moete.

 

Mi ne dinct niet so goet⁵⁾:

 

Hier es so scone eene vloet,

 

Dat hi hem wel ghewasschen mach.’

1070

Die moonc scamelike⁶⁾ lach.

 

Met vele groter zorghen,

 

So haddi hem gheborghen

 

Onder eene scipbanc.

 

Die tijt dochte hem arde lanc.

1) Cose, d.i. gepraat.

2) Niet ghehebben. Wat men in het Hoogd. zegt: nichts anhaben: tegen iemand niets vermogen. In dit en het volg. vers leze men di voor hu.

3) Wille d.i. wil: het woord is naar den vorm conjunctief, maar naar den zin indicatief. Niet is ook hier niets.

4) De zin is eenigszins ingewikkeld. De bedoeling is: gij zoudt er baat bij vinden (des wel genieten), indien gij ophieldt mijn leed te zoeken: dan toch zou ik u loonen. De oude wijze van spreken vordert de negatie (niet) in vs. 1059.

5) Niets dunkt mij zoo goed, d.i. niets is zoo goed voor hem, dan zich te wasschen, en hier is schoon water genoeg, dat hij zulks doen kan.

6) Scamelike, d.i. vreesachtiglijk.

[p. 41]

1075

Die duvel louch zeere omme das,

 

Dat hi so zeere vervaert was.

 

Doe hi sijn spot hadde ghedreven,

 

Bat hi hem dat hi hem wilde gheven

 

Weder sinen capelaen:

1080

Hi soudene arde scone dwaen,

 

Hi roke up hem te zeere¹⁾.

 

Doe seide die milde heere,

 

Die goede sente Brandaen:

 

‘In gheve hu niet den capelaen,

1085

Mi dincket dine cozen²⁾

 

Onnutte ende ghebozen:

 

Dijns sprekens bem ic zat.’

 

Den stierman hi doe bat,

 

Dat hi weder keerde upt meere.

1090

Doe quam des duvels heere³⁾

 

Huten berghe, ende daden hem wee,

 

Ende volchden up die zee,

 

Ende droughen in haer hande

 

Groete gloyende brande,

1095

Ende groete gloyende schichten,

 

Als of si wilden vechten⁴⁾.

 

Si worpen neder ende scooten

 

Up die in den kiel vlooten,

 

Met groten torne moede⁵⁾;

1100

Maer God, onse heere, die goede,

 

Behoede se jeghen al mesweghen.

 

Ic wane van boven die reghen

 

So dicke nye en viel,

 

Alse daer, omtrent den kiel,

1105

Die brandere entie schichte vloghen.

 

Die moonken met riemers⁶⁾ toghen,

 

Omme saen te sine huter noot:

 

Dus jaghetset helsche conroot;

 

Si zeylden wat si mochten.

1) Immers rook hij hem al te zeer tegen, d.i. stonk hij al te zeer.

2) Cozen: ghebozen, less: cose (zie vs. 1045) en ghebose, d.i. boos.

3) Heere, d.i. legerschaar, vandaar het meerv. in den volg. regel (daden).

4) Vechten, lees: vichten.

5) Tornemoet, d.i. gramstorigheid.

6) Riemers, lees: riemen, van het enkelv. riem.

[p. 42]

1110

Die duvele worpen onsochte

 

Na den vluchteghen kiel;

 

Den heeren saen gheviel

 

Dat si, bi Gods hulpe, waren

 

Der vreesen al ontvaren.

1115

Brandaen voer voert, met trauwen,

 

Doe liet hem God bescauwen

 

Van inghelen vele scaren,

 

Die boven hem quamen ghevaren.

 

Die voerden meneghe ziele

1120

Boven sinen kiele;

 

Den lof Gods si daer boven zonghen,

 

Dat men de lucht mochte horen clonghen¹⁾.

 

Dat dede hem God te minnen²⁾,

 

Dat hi hem liet verkinnen

1125

Wat die gheeste wouden,

 

Ende waer si henen souden.

 

Doe sach sente Brandaen

 

Eenen sconen tempel staen,

 

Met tiene scone choren,

1130

Die nye man conste testoren³⁾,

 

Sonder God diet vermochte.

 

Die chierheit te segghene en vermochte

 

Negheen erdsche man.

 

Doe screef sente Brandaen

1135

Alle dwonder dat hi sach,

 

Daer hi in zinen kiele lach.

 

Doe Brandaen, die Gods deghen,

 

Te rechte hadde al bescreven

 

Die twee scone paradise,

1140

Doe waende die goede wise,

 

Die Gods dienare,

 

Dat hi al quite ware

 

Van des waters aerme scaren⁴⁾,

 

Ende hi te lande soude varen.

1145

Doe bat die heere goede

1) Clonghen, afgeleid v. een substant. clong, Mhd. klunc, d.i. klank.

2) Hem - te minnen, d.i. hem ter liefde.

3) Testoren, d.i. verdelgen (zerstören).

4) Aerme scaren. In deze woorden herkent Prof. de vries het Mhd. Harmschar, d.i. plaag, samengesteld uit Harm en Schar, d.i. beschoren deel.

[p. 43]

 

Met eenen neerensten¹⁾ moede

 

Onsen eeweliken troest,

 

Diene dicken hadde verloest,

 

Dat hine saen ghesande

1150

Weder te sinen lande.

 

Doe quam een vreeselic wint anschine²⁾,

 

Die hem verdreef entie zine,

 

Verre danen up die zee.

 

Daer wart hem arde wee:

1155

Die storem wart arde groet,

 

Die zee borlende ende scoot³⁾,

 

Mids dat hem so verhief die wint.

 

Doe saghen die Gods kint

 

So vele visschen daer in die zee,

1160

Dat hem die zorghen daden wee:

 

Si sagher⁴⁾ van so vele manieren

 

Ghelijc beesten ende wilde⁵⁾ stieren,

 

So vele onder dat water gaen.

 

Doe seide sente Brandaen:

1165

‘Dit es seker de Leverzee⁶⁾,

 

Daer ic af, wilen eer,

 

Las so menich teekijn:

 

Dat es dat ghelove mijn.

 

Maer ic hebbe groot wonder

1170

Van den gronde hier onder,

 

Hoe hise wel ghevoeden moghe

 

Dat hem allen ghenouch doghe⁷⁾.

 

Maer God, onse heere, es so rike,

 

Dat hi hem daghelike

1175

Haer voedsel gheven mach.’

 

Tote eenen capelaen hi sprac,

 

Dat hi sochte paerkement:

1) Neerenst, d.i. ernstig.

2) Anschine comen, d.i. zich opdoen.

3) Scoot. Dit geeft geenen zin; lees: woet (volgens het boven aangeteekende bij vs. 522), d.i. golfde, van waden, bij kil, fluere, effluere.

4) Sagher, d.i. zagen er.

5) Lees: wilden: het is de datief.

6) Het is, alsof de auteur hier vergeten is, dat hij den Abt reeds in de Leverzee gebracht heeft.

7) Doghe, tegenw. t. aanv. wijs van dogen, d.i. baten.

[p. 44]

 

Hine wilde laten¹⁾ twint;

 

Die waerheit hi scriven began,

1180

Ende hi beval den stierman,

 

Dat hi den kiel hilde stille

 

Om zijnre hulden wille²⁾,

 

Tote hi die waerheit hadde gescreven

 

Van den visschen, die daer dreven.

1185

Die moonken hadden groten vaer

 

Van den visschen, die waren daer,

 

Dat si haer scip bedervan³⁾ mochten.

 

Brandaen troeste⁴⁾ se dat hi mochte,

 

Ende seide: ‘Lieve broeders mijn,

1190

Wilt in Gode betrauwende sijn,

 

Dor hem sijn wi hute ghevaren:

 

Hi sal ons wel bewaren:

 

Hi heeft alles dine⁵⁾ ghebod,

 

Ende es die almachteghe God.

1195

Ende sente Marie, die goede,

 

Die si hier in onser hoede,

 

Teghen dat ons evele si.

 

Dies jonne ons filii⁶⁾ dei,

 

Ende alle dat hemelsche heere

1200

Helpe ons huut desen meere.

 

Amen segghet alle gader

 

Ende vleeuwet⁷⁾ den hemelschen vader.’

 

Doe quam hem an een sachte wint.

 

Doe saghen si waer een Gods kint

1205

Up die zee voer hem zwevede.

 

Het sceen dat onsachte levede;

 

Het vlotede up eenen rusch⁸⁾ eerden.

 

Wat mochte zijns gheweerden,

 

Als verstoremden⁹⁾ der zee vloeden?

1) Laten, d.i. nalaten.

2) Om zijnre hulden wille, d.i. ten zijnen gevalle: hulde beteekent gunst.

3) Bederven, d.i. te gronde richten.

4) Troeste, d.i. stelde gerust.

5) Alles dinc, lees: alles dincs. Hij heeft macht over alle ding.

6) Filii, lees: filius.

7) Vleeuwen, d.i. smeeken, het Hoogd. flehen. Bij kiliaen heeft fleeuwen geen andere beteekenis, dan die van ons vleien.

8) Rusch, d.i. zode.

9) Verstoremden. Van verstoremen, verstormen, d.i. onstuimig worden.

[p. 45]

1210

Maer dat God zijns nam hoede.

 

Van den kiele vloe hi doe.

 

Sente Brandaen sprac hem toe,

 

Dat hi van Gods weghe jeghen hem sprake.

 

Die rusch verbeidde met ghemake¹⁾,

1215

Ende wart gheorsam saen;

 

Ende doe hi bi hem quam, Brandaen

 

Toter creaturen hi dus sprac:

 

‘Doghedi²⁾ om Gode dit onghemac,

 

Up dese wilde zee,

1220

Of doghestu dit wee

 

Dor dijns selves mesdaet;

 

So mach dijns werden raet.

 

Ic bem een abd ghewihet,

 

Ende metter stolen ghevrihet³⁾,

1225

Die ic van Gode hebbe ontfaen,

 

Dat ic mach in baten staen⁴⁾

 

Ende haer pine hem corten mach

 

Beede jaer ende dach.

 

Hebdi al sulke dinc ghedaen,

1230

Dor God⁵⁾ so willic di onfaen.’

 

Doe sprac die eenzedele:

 

‘Met mi so wart di evele⁶⁾

 

Vergouden dijn capelaen,

 

Dien du verlores, Brandaen,

1235

Vore den scone paradise.

 

God heeft mi mine spise

 

Ende alle mine lijfnare⁷⁾,

 

Een jaer min dan C jare,

1) Met ghemake, d.i. bedaard.

2) Lees: doghestu, en vs. 1229 hebstu.

3) Metter stolen ghevrihet. De stole is het bekende geestelijk onderscheidensteeken. Door deze is de abt gevrijet, d.i. tot den rang van een vrijheer verheven.

4) Lees met behulp van de andere bewerking:

Dat ic die in boete staen
Haer pine corten mach.

5) Dor God, d.i. om Gods wil.

6) D.i. kwalijk zoudt gij in mij vergoeding voor uwen verloren kapellaan kunnen vinden. Evele is een bijwoord; vergouden staat voor vergolden. Dus, schijnt het godskind te willen zeggen, behoeft gij niet te wenschen, dat ik, door u ontvangen, in uw gezelschap worde opgenomen.

7) Lijfnare, d.i. voedsel om van te leven, zie vs. 495.

[p. 46]

 

Up dese zee ghegheven;

1240

Bi zijnre ghenaden moet ic leven

 

Ende wachten na zine leere¹⁾.

 

Mijnre broeders es noch meere.

 

God, onse vader, es so goet,

 

Dat sine ghenade ons voedt

1245

Metten hemelschen brode.

 

Hi halp ons te onser node²⁾,

 

Daer³⁾ dijn moonc weder quam,

 

Dien hu⁴⁾ die duvel nam,

 

Voer die rikelike zale,

1250

Daer hi stal den breydel so wale.

 

Si wachten oec haren hende⁵⁾

 

Up die hoghe steenwende.

 

Die ruwe heere alleene,

 

Dien ghi saecht sitten up den steene,

1255

Die halp di ter stede

 

An Gode, met zijnre bede,

 

Dattu vercreghes dinen capelaen.’

 

Doe seide sente Brandaen:

 

‘Dore die Gods eere

1260

Nu segghe mi noch meere

 

Van dien heeren, hoe si leven

 

Ende hoe si daer verdreven⁶⁾:

 

Sy leven so heleghelike

 

Ende verdienen Gods rike.

1265

Doe sprac die heere goede,

 

Met groeten oemoede⁷⁾:

 

Een stat was, hiet Vaserijn⁸⁾,

1) De andere bewerking heeft: wachten siere leere, d.i. zijne leer in acht nemen.

2) Te onser node, d.i. naar onze behoefte. Voor halp leze men met de andere bewerking helpt.

3) Daer, d.i. van uit die plaats, waar vandaan uw monnik is wedergekomen.

4) Lees: di en in vs. 1254 du saechs.

5) Hende, d.i. einde.

6) Hoe si daer verdreven. Hier is blijkens de andere bewerking (vs. 1203) het hulpwerkwoord worden (werden) uitgevallen. De zin is: hoe si derwaarts werden verplaatst.

7) Oemoed, voor oodmoed.

8) 8) Vaserijn. Voorzeker schuilt hier een in de, hetzij klassieke, hetzij Hebreeuwsche oudheid bekende naam. Zulke eigennamen echter zijn in de middeleenwsche geschriften aan zonderlinge verbasteringen onderhevig. Op grond dat er van Sodom en Gomorra sprake is, uit wier ondergang, een toonbeeld van het lot der wereldlingen, deze Gods kinderen gered zijn, vermoed ik, dat onder Vaserijn, Vausidin of Valsiddin (Vallis Siddim) schuilt.

[p. 47]

 

Danen dat wy gheboren zijn,

 

Die stont in eenen lande,

1270

Daer men Gode niet en kande;

 

Dor des volcs grote zonden

 

So zanct al in afgronden

 

Alle dat groete lant,

 

Ende alle dat boze volc te hant

1275

Dat nam daer quaden hende.

 

Maer up die hoghe steenwende

 

So heefter God een deel gheset

 

Van onsen broeders, dat wet¹⁾.

 

Daer voetse die Gods cracht,

1280

Die mi hare²⁾ hevet bracht,

 

God, onse lieve heere.

 

Onse³⁾ broeders es noch meere,

 

Die ghelijc mi leven,

 

Ende up dese russche zweven

1285

Boven des zeewes gronden.

 

Dat quam van minen zonden,

 

Dat wi ghesceeden waren:

 

Dus moet⁴⁾ ic alleene varen,

 

Doe dat lant verdranc

1290

Ende meneghe borch versanc.

 

Also Sodoma dede⁵⁾ ende Gomorre,

 

Die groete stercke torre⁶⁾,

 

Daer scorde⁷⁾ alle die eerde,

 

Ende alle die groene zwerde⁸⁾

1) Dat wet. Imperatief enkelv. van weten. Het Gods kind spreekt den Abt in het enkelv. aan. In de andere bewerking is dit veranderd, waarschijnlijk omdat de gemeenzaamheid tegenover eenen zoo hoogen geestelijke te groot scheen.

2) Hare, d.i. her, herwaarts.

3) Onse, lees: onser.

4) Lees: moest.

5) Also - dede, d.i. alzoo verging het met Sodom en Gomorra: want dit zijn juist de namen der steden van het verzonken en in de doode zee herschapen land.

6) Tor, het Lat. turris, hier burcht.

7) Scorde, d.i. scheurde.

8) Zwerde, zwaerd, zwoord heet eigenlijk de ruige huid, hier de uit zoden of plaggen bestaande oppervlakte van den bodem. Zie Prof. de vries in de Taal- en Letterb. I, 56-59.

[p. 48]

1295

Van dien erderyke.

 

Desen rusch houdic vastelike

 

Tote minen hutersten hende.

 

God moet ons allen zenden

 

In hemelrike met eeren.

1300

Noortwaert saltu keeren,

 

Daer saltu sien groet wonder.’

 

Een wint hief daer van onder¹⁾,

 

Die se sonder orlof dede sceeden,

 

Elc voer daerne God wilde gheleeden.

1305

Daer voer die kiel, in corten wile,

 

Over meneghe mile.

 

Dat quam van eenen bedruussche²⁾,

 

Ende van eens wints gheruusche,

 

Dat die kyel also verspranc,

1310

So meneghe dachvaerde³⁾ lanc.

 

Daer wart hi wel gheware

 

Dat hi den bouc ontgalt dare,

 

Dien hi bernede in den viere;

 

Dat becochte hi wel diere,

1315

Daer die kiel so verre spranc,

 

Meer dan M milen lanc,

 

In groeter ongheweltheit⁴⁾;

 

En hadde ghedaen⁵⁾ Gods ghenadicheit,

 

Hi en hads niet moghen ghenesen⁶⁾;

1320

Daer voer hi voert, so wi lesen.

 

Doe versach sente Brandaen

 

Eenen naecten man saen

 

Al ru⁷⁾ sittende alleene,

 

Up eenen heeten steene;

1325

Hi leet wel groete nozen⁸⁾:

1) Daervan onder, lees met de andere bewerking: daeronder, d.i. onderwijl. Hief, intransitief, stak op.

2) Bedruusch. Bij kil. druysch, impetus. Er wordt een windvlaag, windstoot bedoeld.

3) Dachvaerde: dag varens zouden wij zeggen.

4) Ongheweltheid, lees: onghevallicheit, bij kil. miseria, aerumna.

5) En hadde ghedaen enz., ten ware Gods genade het verhoed had.

6) Ghenesen, d.i. verlost worden.

7) Ru, ruw, ruig, vlg. vs. 529.

8) Noze. kil. noose, damnum.

[p. 49]

 

An deen zide was hi vervrosen

 

Dor vleesch ende beene;

 

Up dander zide van den steene

 

Verbrande hi van hitten dan:

1330

Na sinen werken hi loen ghewan.

 

Voer hem hinc blayende¹⁾ een dwale,

 

Die halp hem arde wale,

 

Die slouch die hitte dane,

 

Dies quam hem baten²⁾ vele ane,

1335

Beede van hitten ende van couden.

 

Sine pine was menichfoude;

 

Des zondaeghs stont³⁾ hem also

 

Dies was hi arde vro:

 

Hem dochte openbare

1340

Dat hi in werschepen⁴⁾ ware.

 

Des maendaeghs arde vroe

 

Quam hem groete pyne toe:

 

Doe voerdene in der hellen

 

Die duvele met sine ghesellen.

1345

Doe si hem so bi quamen

 

Dat si sine pine vernamen,

 

Begans hem⁵⁾ ontfaermen.

 

Doe vraeghde Brandaen dien aermen,

 

Van wat volcke dat hi ware.

1350

Doe sprac die sondare:

 

‘Ic bem die aerme Judas,

 

Om dat ic so ongetrauwe was,

 

Dat ic vercochte, sonder noot,

 

Die mi ghesciep ende gheboot;

1355

Dat hebbic zwaer ontgouden.

 

Doet mi berauwen soude,

 

Doe quam die leede duvel,

 

Ende gaf mi eenen twifel⁶⁾,

 

Ende riet dat ic mi hinc

1) Blayende, Hoogd. blähend, d.i. wuivend. Bij kil. vibrare, ventilare. Dwale is een doek.

2) Baten, partitieve genitief. Bate van beteekent hulp tegen.

3) Stont, d.i. stond het.

4) Werschip, d.i. waardschap, gastvrij onthaal.

5) Hem, d.i. hun, Brandaen en zijn gezellen.

6) Twifel schijnt zoo veel als eene daad van vertwijfeling te beteekenen, vergl. vs. 2043.

[p. 50]

1360

Ende negheene boete ontfinc.

 

Aldus nam ic die doot:

 

Dies moet ic lyden desen noot.

 

Haddic ghenade begheert met rauwen,

 

God es also ghetrauwe,

1365

Het ware mi wel vergaen;

 

God hadde mi ontfaen,

 

Also hi den jode ontfinc,

 

Die hem, daer hi ant cruce hinc,

 

Metten speere stac therte ontwee.

1370

Noch dede God ghenaden mee:

 

Hi ontfinc den scaker¹⁾ dan,

 

Om dat hi berauwen ghewan,

 

Daer hi an den cruce hinc

 

Entie bitter doot ontfinc

1375

Also hadde hi mi ontfaen,

 

Waers mi berauwen²⁾ saen.

 

Mijns en wert nemmermeer raet.

 

Maer mi dinct dat mi nu wel staet,

 

Maer overmorghin vele vroe

1380

Sal mi den noot gaen toe.

 

Dan werdet mi al benomen

 

tGoet, daer ic nu in ben comen;

 

Dor des zondaeghs heere³⁾

 

Hebbic dese remedye, heere.

1385

Stont mi dus tallen daghen,

 

So en soudic niet claghen,

 

Nochtan en hebbict vorgoet⁴⁾;

 

Maer dat⁵⁾ mi vele wers doet

 

Die grondeloze helle,

1390

Daer ic altoes in quelle

 

Ende eewelike in wallen⁶⁾.

 

Die duvele met haren ghescalle

 

Doen mi wel meneghen noot;

1) Scaker, roover.

2) Waers mi berauwen, had het mij berouwd. Berauwen is een sterk deelwoord. Zoo heeft dit werkw. ook een imperf. van den sterken vorm vs. 1432 en 1836.

3) Des Zondaeghs heere, d.i. eer, ter eer van den Zondag.

4) Toch houde ik het niet voor goed, m.a.w. al heb ik het nog zoo kwaad.

5) Maer dat, d.i. maar.

6) Wallen, lees: walle, d.i. kook.

[p. 51]

 

o Wy! heere, waric doot

1395

Of mocht ic versterven,

 

So en soudic niet bederven

 

In dus meneghen aerbeit¹⁾,

 

Die ic lyde in eewicheit,

 

Van rauwen ende van leede.

1400

Dese noode alle beede²⁾

 

Van couden ende van hitten,

 

Daer ic hier in moet sitten,

 

En houdic voer gheen verdriet.

 

Ter hellen hebbic licht niet,

1405

Daer eist doncker emmermeer,

 

Daer es dat eeuwelike zeer³⁾;

 

Ter quader tijt wert hi gheboren,

 

Die daer toe wert vercoren.

 

Een hitte quelt mi daer,

1410

Eer ghi ghetastet wel een haer⁴⁾,

 

Daer smolte wel een berch stalijn,

 

Diene⁵⁾ worpe daer in.

 

Mochte ic hier langhe wesen,

 

Mi dochte ic ware ghenesen.

1415

Mi doen mee wee die zorghen

 

Jeghen den overmorghen,

 

Dan die pyne, die ic hier moet ontfaen.’

 

Doe sprac sente Brandaen:

 

‘Of yemen over⁶⁾ di bade,

1420

Zoude hu God doen eeneghe ghenade?’ -

 

‘Neen hi,’ sprac Judas, die aerme,

 

‘Want ic up Gode⁷⁾ hadde gheen ontfaermen:

 

Alle hulpe hebbic verloren,

 

Maer dit dwaelkin⁸⁾ hier voren

1425

Voer mi hanghende, namelike⁹⁾,

 

Dat maect mi seere rike

1) Aerbeit, d.i. pijn.

2) Beede, d.i. beide.

3) Zeer, d.i. pijn.

4) Voor men de hand ergens aan slaan kan: uitdrukking voor iets dat in een oogwenk geschiedt; een haer, d.i. een onbeduidend iets, een ziertje.

5) Diene, die hem, d.i. zoo iemand hem.

6) Over, d.i. voor.

7) Up Gode, d.i. tegen Christus.

8) Dwaelkin, verkleinvorm van dwale (vs. 1331).

9) Namelike, d.i. voornamelijk, bij kil. praesertim.

[p. 52]

 

Ende helpt mi wel zeere.

 

Nochtan so stal ict onsen heere,

 

Doe ic met hem ghinc.

1430

Het weert mi groete dinc

 

Van desen heeten viere;

 

Maer mi berauwes¹⁾ weder sciere.

 

Doe gaf ict dor Gode

 

Eenen zinen crancken bode²⁾,

1435

Die oyt³⁾ sint sine bede

 

Voer mi te Gode dede:

 

Nu helpet mi zeere hier

 

Jeghen dit sterke vier,

 

Al en mach het also vele niet sijn,

1440

Als oft met rechte mijn hadde ghezijn.

 

Nochtan helpet mi, heere,

 

Harde vele meere

 

Tegen desen heeten brant,

 

Om dat ict selve gaf metter hant,

1445

Dan mi nu holpe alle die have,

 

Al waert dat men se over mi⁴⁾ gave,

 

Die nu in die weerelt es;

 

Dies moghedi sijn ghewes⁵⁾.

 

So wel helpt dat goet,

1450

Dat die meinsche selve doet

 

Ende dat hi selve gheeft,

 

Al die wile dat hi leeft:

 

Want achterweldade⁶⁾

 

Commen dicwile spade,

1455

Ende dat men naer dleven doet,

 

Dat heeft aermen spoet⁷⁾

 

Te helpene die selve niet en gheeft

 

Dor Gode die wile dat hi leeft.’

 

Doe Judas dit hadde gheseit,

1) Berauwes, d.i. berau des, berouwde des. Verg. bij vs. 1372.

2) Bode, d.i. knecht, dienaar.

3) Oyt, d.i. steeds.

4) Over mi, d.i. voor mij. De bedoeling is: al gaven mijne erven die na mijnen dood, in mijne plaats.

5) Ghewes, d.i. gewis.

6) Achterweldade, d.i. goede werken na den dood.

7) Aermen spoet, d.i. geringe baat.

[p. 53]

1460

Began hi driven groten aerbeit¹⁾.

 

Des maendaeghs metten daghe

 

Maecte Judas grote clage

 

Ende jammerliken rauwe groot,

 

Dat dbloet van sinen hoghen scoot²⁾;

1465

Hem naecte groet onghemac,

 

Seere weendi ende sprac:

 

‘o Wy! onsalich ende arem man,

 

Dat ic ye eerdsch lijf ghewan!

 

Daer ic nu varen moete,

1470

Dies en wert nemmermeer boete³⁾,

 

Want bi verdiensten hebbict ontfaen.’

 

Doe hiet sente Brandaen

 

Sijn helichdom bringhen voort,

 

Ende settet op des kiels boort,

1475

Alse die duvele quamen

 

Ende dat helichdom vernamen,

 

Dat hi se soude vervaren⁴⁾.

 

Hi sach an sine ghebaren,

 

Ende heeft wel vernomen

1480

Dat si saen sullen comen.

 

Doe quamen die duvele met eenen heere⁵⁾,

 

Hem dochte lucht ende meere

 

Dat al was bernende vierijn:

 

‘Hier⁶⁾ soudic ghevaren zijn,’

1485

Sprac die bezijnghede capelaen,

 

Die met zorghen was bevaen.

 

Si vloghen boven den kiele,

 

Hem scoot huut haren ghiele,

 

Pec ende vlamme onghiere⁷⁾,

1490

Met sulferachteghen viere,

 

Dat gloyde ende wiel⁸⁾.

1) Aerbeid driven, d.i. zich als pijn lijdend aan te stellen.

2) Van sinen hoghen scoot. Wederom zou men mogen vermoeden, dat en hier en vers 1488 voor scoot te lezen ware woet van waden, vloeien. Dan zou ook hier sc verkeerdelijk voor w gelezen zijn. Doch ook scoot van schieten geeft een goeden zin.

3) Boete, d.i. herstel.

4) d.i. opdat hij ze bang zou maken.

5) Heer, d.i. een schaar, een leger. Men leze: die duvele quam.

6) Hier, d.i. met die duivels mede.

7) Onghiere, d.i. gruwelijk (ungeheuer).

8) Wiel, d.i. kookte (van wallen).

[p. 54]

 

Daert up die zee viel,

 

Berrende twater alse stroe.

 

Judase wilden si alsoe

1495

Voeren in der hellen,

 

Daer sine souden quellen.

 

Den vianden gheboet sente Brandaen,

 

Dat si een wile souden staen,

 

Ende Judas souden vermiden.

1500

Gode bat hi in dien tiden,

 

Dat dien nacht moeste ghenesen

 

Judas, ende quite wesen

 

Van dien helschen zeere.

 

Dies bat hi onsen heere.

1505

Weenende hi so langhe bat,

 

Dat hem God consenteerde dat.

 

Die duvele doe luude screiden,

 

Sy borlenden¹⁾ ende si neiden²⁾,

 

Dat si sonder hem moesten varen.

1510

Met vele groeten scaren

 

Keerden si weder ter hellen.

 

Doe dreeghden sine³⁾ te quellen

 

Vele meer dan si souden,

 

Of sine⁴⁾ hadden moghen behouden.

1515

Dat dreeghen dede hem wee,

 

Daer hi vlotede up die zee.

 

Die duvele quamen weder doe

 

Des morghins vele vroe

 

Te Judaes onghevalle.

1520

Crauwels brochten si alle,

 

Die gloyden ende sneden,

 

Onlanghe dat zijs vermeden⁵⁾;

 

Maer in hem dat si se sloughen.

 

Onscone dat sine droughen,

1525

Met alle metten steene⁶⁾.

 

Si quelden sine beene.

1) Borlenden, lees borleden of borrelden, van borlen, bij kil. clamare, vociferari, d.i. schreeuwen.

2) Neyden, van neyen, d.i. hinneken van paarden.

3) Dreeghden sine, d.i. dreigden zij hem.

4) Of sine, d.i. indien zij hem.

5) Vermeden, v. vermijden, d.i. nalaten.

6) Met steen (d.i. rots) en al.

[p. 55]

 

Doe sine up ghenamen

 

Ende een lettel danen quamen,

 

Spraken si leelike toe

1530

Sente Brandane doe:

 

‘Daer omme sullen wine pinen meer

 

Dan hi was ghepijnt eer.’

 

Doe seide sente Brandaen:

 

‘Het sal anders vergaen,

1535

Niet te meer en sal ghepijnt sijn hi,

 

Om dat hi te nacht was bi mi.

 

Al moghedi up mi scelden,

 

Hi en saels niet ontghelden.

 

Hu scelden hebbic ommare¹⁾,

1540

Bi Gode, onsen sceppare.’

 

Ende met dieren woorden

 

Gheboet hi dien verhoorden²⁾,

 

Dat si hem en daden niet meer,

 

Dan also si te voren eer

1545

Des ander daghes hadden ghedaen;

 

Ende also voerden sine wech saen,

 

Vele zeere screyende

 

In dier zwaerre allende.

 

Doe hiet die heere goede,

1550

Up des zeewes vloede

 

Volghen met sinen kiele

 

Na die aerme ziele;

 

Maer die duvele ontvoerden se saen.

 

Doe sach hi voer hem up slaen

1555

Eenen rooc wel gruwelijc:

 

Dat was een pyne vreeselijc.

 

Doe voer die goede sente Brandaen,

 

Metten Gods zeghe³⁾ bevaen

 

Toten oversten hende⁴⁾,

1560

Onder eene steenwende.

 

Daer saghen si alse bernende voghele varen

 

Huut eenen bernenden berghe, te waren,

 

Van menegherande tonghen,

1) Ommare, zie vs. 608.

2) Dien verhoorden, lees: verdoorden, d.i. verdwaasden, doldriftigen.

3) Zeghe, lees: zeghen of zeghene.

4) Toten oversten hende, d.i. tot aan den overkant.

[p. 56]

 

Die hel¹⁾ niet en zonghen,

1565

Dan: o wy! ende wach! ende wee!

 

Eene grondelose zee

 

Slouch daer up die westzide ane,

 

So dat ment hoorde dane

 

Over meneghe mile.

1570

Daer na in corter wile

 

Saghen si huut eenen berghe slaen

 

Eene vlamme so ghedaen,

 

Daer die gleinstren²⁾ hute vloghen,

 

Also groet als een hoven,

1575

Ende colen also groot als maste,

 

Daer was pine ende onraste.

 

Huut dien selven berghe ran

 

Een water, sulc en sach noint man,

 

Het was zwart ende het wiel³⁾.

1580

Bander zide⁴⁾ daer hute viel

 

Een water, ende een wint ghereede⁵⁾,

 

Die also cout waren beede

 

Dat nye couder dinc ghewart.

 

Daer hadden si moylike⁶⁾ vaert:

1585

Up deen zide was hitte menichfout,

 

Up dander zide waest so cout,

 

Dat den bomen in dien tiden

 

Die scorse scolden⁷⁾ van den ziden.

 

Doe so hiet sente Brandaen

1590

Hem allen te riemen gaen;

 

Beede moonken ende scipman,

 

Alle vinghen si daer an.

 

Daer en wilden si niet letten⁸⁾ meer.

 

Daer si waren commen eer

1595

Binnen eenen daghe ghevaren,

1) Hel, d.i. el, anders.

2) Lees: glinstren, d.i. gleinstren, d.i. vonken.

3) Wiel, d.i. kookte, als boven vs. 1491.

4) Bander zijde, d.i. be andere, aan de andere zijde.

5) Ghereede: een woord hier van niet noemenswaarde beteekenis: het kan door ons juist verklaard worden.

6) Moylike, d.i. moeilijk.

7) Scolden, v. schollen, d.i. bevriezen (kil.). Van den ziden, d.i. van dien kant.

8) Letten, d.i. toeven.

[p. 57]

 

Ghekeerden si cume in -II- jaren.

 

Doe dus die kiel ontran¹⁾

 

Entie moede scipman²⁾

 

Van³⁾ der heetter aermer scaren⁴⁾,

1600

Doe quamen si saen ghevaren

 

Up eene der bester eerden⁵⁾,

 

Die oyt mochte gheweerden.

 

Daer⁶⁾ sach yemen selden,

 

Daer wiessen up die velden

1605

Beede coren, vruchten ende wijn,

 

Ende alle vruchten die moghen zijn,

 

Sonder ackeren ende graven.

 

Daer was lettel noot van haven⁷⁾:

 

Visch was daer genouch,

1610

Die daer dat water drouch,

 

Ende vleesch, wilt ende tam,

 

Al dat nye herte⁸⁾ bequam.

 

Dese jegenode⁹⁾ scone

 

Was altoes even groene,

1615

Dat es multum bona terre,

 

Ende es gheleghen arde verre

 

Van alre menschen conden¹⁰⁾.

 

En hadde God tien stonden

 

Dat scip daer niet ghesent,

1620

So weert ons bleven onbekent.

 

Doe daer quam sente Brandaen

 

Entie hem waren onderdaen,

 

Hare moethede¹¹⁾ ende pine al

 

Verghinc hem groet ende smal,

1625

Mids der zoetheit menegherande,

1) Ontran, v. ontrinnen, d.i. ontkomen.

2) Scipman: meervoud, evenals in vs. 1591.

3) Van. Ontrinnen van, wij zouden zeggen: ontkomen aan. Zij dan ontkwamen aan de schare der heete armen, d.i. der ongelukkigen in het helsche vuur.

4) Hier weder te lezen harmscharen, evenals boven vs. 250.

5) Eene der bester eerden, lees: eene de beste, vgl. vs. 734.

6) Daer, lees dat, als in de andere bewerking.

7) Haven, d.i. rijkdom.

8) Nye herte bequam, d.i. ooit het hart aangenaam was.

9) Jeghenode, d.i. contrée, hoogd. gegend.

10) Conden, datief van conde, d.i. kennis.

11) Moethede, d.i. vermoeidheid.

[p. 58]

 

Die si ontfingen in dien lande.

 

Alse sente Brandaen entie zine

 

Waren in desen lande fine,

 

Saghen si eenen berch, so hoghe,

1630

Sine consten niet verhoghen¹⁾

 

Sine groete hoecheide.

 

Hem dochte in der waerheide,

 

Dat die wolken daer up zweveden.

 

Negheene dinghen die leveden

1635

Ne quamen daer up, si en vlogen²⁾;

 

Maer teenen hanghenden woghe³⁾

 

Met zorghen si ane vinghen

 

Dat si daer up ghinghen.

 

Die berch was boven scone,

1640

En hiet mons Syone;

 

Daer slouch an der zee vloet;

 

Nye en was berch so goet.

 

Daer si dien berch up gaen,

 

Saghen si an den berch staen

1645

Eene borch so rikelike,

 

Noint en sach meinsche der ghelike.

 

Daer saghen si vreeselike draken

 

Ende lindwormen⁴⁾ die gapen;

 

Ende hem voer tallen stonden

1650

Dat vier huten monden.

 

Dese wachten die poerten daer.

 

Maer metten woerden Gods vorwaer

 

Beval hem sente Brandaen,

 

Dat sise in lieten gaen

1655

Ter doren in die huere⁵⁾.

 

Die bouc seit, dat die muere

 

Alle waren kerstalijn.

 

Daer waren letteren steenijn⁶⁾

1) Verhoghen, zie vs. 526.

2) Si en vloghen, d.i. zoo ze niet vlogen.

3) Woghe, voor wege, datief van weg. Verg. het bekende woch voor weg, als bijwoord. Een hangende weg is een steile weg.

4) Lindworm is de oude Duitsche benaming van draak of slang, hoedanig eene St. Joris versloeg.

5) In die huere, d.i. ter dier ure.

6) Lees: loutere steene in. In de andere bewerking staat (vs. 1594): daer was menich claer steen in.

[p. 59]

 

So vele daer up ghenomen¹⁾,

1660

Sine consten te hende comen.

 

Daer waren ghegoten inne,

 

Bi meesterliken zinne,

 

Van copere ende van eere²⁾,

 

Menegherande diere,

1665

In dien rincmuur al omme,

 

Som³⁾ recht ende some cromme.

 

Die se eerst ghinc besien,

 

Hi mochte van vreesen vlien,

 

Want si hem hute dien muer ghebaren,

1670

Als of si alle levende waren.

 

Daer stonden alle die dieren,

 

Die ic noint horde nomen hiere,

 

Leeuwen, panteeren, tigheren met;

 

Oec stonden daer gheset

1675

Eencorne⁴⁾ ende lupeerde,

 

Ende beesten van meneghen aerde;

 

Olifanten, herten, ende hinden

 

Mochte men daer al vinden;

 

Oec stonden daer vele vormen

1680

Van vreeseliken wormen⁵⁾.

 

In midden dien borghe vloot

 

Een riviere wel groot,

 

Die al dwilt dede omme gaen,

 

Dat niet stille mochte staen.

1685

Si saghen al openbaren

 

Die daer commen waren,

 

Dat die beelden bi wilen spronghen

 

Ende riepen ende zonghen,

 

Als of si wech wouden

1690

Ende huten muere varen souden.

 

Daer stonden meneghe vorme,

 

Daer waren sulke worme,

 

Half ru⁶⁾ ende half bloot,

1) So vele daer up ghenomen. De lezing schijnt dus verbeterd te moeten worden: so vele, die se wilden ghenomen, d.i. opnoemen.

2) Eere, d.i. metaal.

3) Som - some, d.i. sommige - sommige.

4) Eencorne, d.i. unicornis, eenhoorn.

5) Wormen, d.i. slangen.

6) Ru, d.i. harig (verg. vs. 1828).

[p. 60]

 

Noint en sach man des ghenoot.

1695

Noch stont daer onder

 

Ghegoten menich wonder:

 

Daer stont die sterke liebaert;

 

Ic wane nye dier ghewaert¹⁾,

 

En stont²⁾ daer ghegoten.

1700

Visschen daer oec vloten

 

Harde meneghertiere.

 

Hoert wat dede³⁾ die riviere:

 

Herten entie hinden

 

Vloen daer voer die hasewinden;

1705

Wilde zwinen liepen daer.

 

Die jaghere reet hem naer,

 

Al blasende eenen horen.

 

Hem liepen oec voren

 

Menich wonder, so vele,

1710

In caent⁴⁾ ghesegghen niet wele.

 

Daer speelden oec in den mueren

 

Orssen met couvertueren,

 

In eenen rijnghe wide.

 

Hem hilden⁵⁾ oec beziden

1715

Rudders, als of si leveden.

 

Vanen⁶⁾ dat daer zweveden.

 

Daer toe mochte men daer scauwen

 

Harde vele vrauwen.

 

Daer bliesen die wachtaren⁷⁾;

1720

Die ghene dies onwijs waren⁸⁾

 

Waenden dat si leefden daer.

 

Ic mach hu segghen over waer,

 

In dese zale gheheere⁹⁾,

 

Was wonders vele meere.

1) Ghewaert, onvolm. verl. tijd van ghewerden, d.i. ontstaan, geschapen worden.

2) En stont, d.i. of het stond.

3) Vergel. vs. 1682, 1683. In het volgende vers leze men: Die herten.

4) In caent, d.i. ik en can het.

5) Hilden, d.i. hielden zich, of bevonden zich. Hem beziden, d.i. naast hem, te weten, de paarden.

6) Vanen, d.i. banieren.

7) Wachtaren, d.i. wachters.

8) Dies onwijs waren, d.i. die het niet wisten.

9) Gheheere, d.i. heer, heerlijk, in de andere bewerking (vs. 1653) staat eerlick.

[p. 61]

1725

Daer verlichten die tinnen,

 

Beede buten ende binnen,

 

Ghelijc dat doet die dachsterre,

 

Die upriset so verre.

 

-VI^m- torren stonden tien male

1730

Up den muere omme die zale.

 

Die torren die blecten¹⁾ al,

 

Ende muere ende zale groet ende smal,

 

Alse yser doet in den viere;

 

Gheen dinc en was daer diere,

1735

Dan onghemac ende aermoede.

 

Meneghe culcte²⁾ goede

 

Ende zidine³⁾, ende sporwaren

 

Saghen si daer, te waren,

 

Die daer hinghen te dien male

1740

Boven die bedden in die zale.

 

Die vloer van der zalen was

 

Al gader sneewit glas,

 

Daer dore blecten die goud⁴⁾ wale:

 

Dus rikelic was die zale.

1745

In dien hove vrone⁵⁾

 

Stonden cedre scone,

 

Ende andre bome so vele,

 

Dat die zonne niet wele

 

Schinen mochte ter eerden;

1750

Daer en mochte niet⁶⁾ nat werden.

 

Dies namen si alle gome⁷⁾.

 

Onder die cederbome

 

So was die acker scone

 

Ende tallen steden groene.

1755

Daer hinc menich guldin vat,

1) Blecten, d.i. blonken, van blecken of blicken.

2) Culcte, het Lat. culcita, kussen.

3) Ende zidine; dit bijvoegel. nw. behoort bij culcte, aldus: meneghe culcte goede ende zidine. En dan volgt, ende sporwaren saghen si daer, die daer hinghen boven die bedde, d.i. sperwers, die boven de bedden zwevend de gordijnen in den bek hielden.

4) Blecten die gout, lees met de andere bewerking (vs. 1672) (blecte) dat gout.

5) Vrone, d.i. heilig.

6) Niet, d.i. niets.

7) Dies namen si alle gome, d.i. dit namen zij allen waar.

[p. 62]

 

Noint en was huus bat¹⁾

 

Verchiert met dieren dinghen.

 

Daer mochte men horen zinghen

 

Die voghele in allen tide.

1760

In dese borch wide

 

Daer stont in een palas;

 

Ic wane noint gheen en was

 

Verchiert also wele;

 

Ghimmen²⁾ was daer so vele,

1765

Met dierbaren ghesteenten

 

Gheset in helps ghebeenten;

 

Die vloer was saphier ende glas.

 

Ic wane noint dinc en was

 

Ghemaect boven der eerden,

1770

Dat beter mochte weerden,

 

Of dat ghemaect was bat.

 

Overwaer segghic u dat,

 

Ghegoten was het van eere.

 

Het en wert nemmermeere

1775

Ghemaect so goet weerc,

 

No so vaste, no so steerc,

 

Als daer up dien dach

 

Sente Brendaen sach.

 

Die moonke besaghen besonder

1780

Dat menichfoudeghe wonder.

 

In die borch so spronghen

 

Diere watre; daer zonghen

 

Molenen of si hadden tonghen,

 

So dat al verclonghen

1785

Beede berch ende dal,

 

Ende dat daer bi was over al.

 

Die bouc seit ons dat,

 

Dat vloyden int ghewat³⁾

 

Visschen, die daer speelden.

1790

Ende alrande weelden

 

Waren der borch onderdaen⁴⁾.

1) Huus bat, d.i. een huis beter.

2) Ghimmen, d.i. beeldwerk in edelgesteente, gemmae.

3) Ghewat, d.i. wetering (kil.).

4) Onderdaen beteekent dooreengemengd, eigenl. het een onder het ander gedaan? kiliaen heeft onderdaen met de verklaring diversus mixtus intermixtus: der borch onderdaen is dus, hier en daar in bonte vereeniging te midden van den burg voorkomende.

[p. 63]

 

Dat scrijft ons sente Brandaen.

 

Doe sprac die besijngde capelaen:

 

‘Hets goet dat wi henen gaen,

1795

Eer wi hier scade ghewinnen,

 

Mi dincke in minen zinne,

 

Het en es sonder meester niet,

 

Dit wonder dat ghi hier siet.

 

Werden si onser gheware,

1800

Wine moghen hem niet ontfaren,

 

Sine doen ons sulcke aerbeit,

 

Dat ons die vaert wert leit,

 

Ende ons lijf rauwet¹⁾.

 

Dit weerc hevet ghetauwet²⁾

1805

Een wonderlic ghediet³⁾,

 

Dat hem an Gode en keert niet.

 

Hets van wonderliken zeden,

 

Si moghen ons bringhen tonvreden⁴⁾,

 

Alsoe die ghene daden,

1810

Die ons so hadden verladen⁵⁾

 

Ten berghe, die berrende dan.’

 

Doe bat die stierman

 

Sente Brandane ende dien heeren,

 

Dat si wilden te scepe keeren.

1815

Doe die te scepe waren ghegaen,

 

So quam hem ghevolcht saen

 

Een volc van wonderliker ghedane,

 

Als ons de bouc doet te verstane.

 

Si hadden wolves tande,

1820

Ende hieten Walscherande⁶⁾.

 

Seere si verbolghen waren,

 

Dat si hem dus zijn ontvaren.

1) Ons lijf rauwet, d.i. het leven ons berouwt.

2) Getauwet, van touwen, maken.

3) Ghediet, of died, d.i. volk.

4) Tonvreden, d.i. in onrust en ongelegenheid.

5) Verladen, d.i. ons overlast aangedaan hadden.

6) Walscherande. Ongetwijfeld is deze naam eene wijziging van waltscrate, een soort van boschduivel van de Germaansche oudheid. Het woord is samengesteld uit walt (wald, bosch) en het oudhgd. scrato, d.i. een harig monster (zie grimm, Deutsche Mythol. S. 270).

[p. 64]

 

Hoefde hadden si alse zwijn:

 

Hoe mochten si wonderliker zijn?

1825

Mans handen ende honden been¹⁾;

 

Si screyden al in een²⁾;

 

Cranen hals, mans buuc vorware,

 

Onder die voete ru van hare.

 

Sidin was al haer ghewant;

1830

Boghen droughen si in die hant,

 

Ende pile daer in gheset,

 

Wel gheslepen ende ghewet.

 

Si hadden langhe baerde,

 

Si rochelden alle haerde³⁾,

1835

Alse doen wilde beeren.

 

Hem berau⁴⁾ arde zeere,

 

Dat hem sente Brandaen

 

Huut haerre borch was ontgaen.

 

Doe sprac sente Brandaen:

1840

‘Latet tscip al sachte gaen,

 

Hier in desen vliete,

 

Dat ons niet en sciete⁵⁾

 

Dit eyselike commer⁶⁾.

 

Nu heeft mi groet wonder,

1845

Of si Gode kennen yet.

 

Ic wille weten van hem dbediet⁷⁾.

 

Up die stavene⁸⁾ ghinc hi staen.

 

Hi bemanet se vele saen,

 

Bi Gode ende bi zijnre cracht,

1850

Ende bi al dat hi heeft ghewracht,

 

Ende noint⁹⁾ liet gheweerden

 

In hemele ende in der eerden,

 

Dat sine met vreden lieten

 

Tote bi den lande vlieten,

1855

Dat hi hem spreken mochte.

1) Been, meerv.

2) Al in een, d.i. aanhoudend.

3) Haerde, d.i. hard. Rochelen is brommen.

4) Hem berau, d.i. het berouwde (speet) hem.

5) Sciete, d.i. treffe.

6) Lees conder, evenals vs. 346.

7) Dbediet, d.i. de beduidenis, d.i. wat zij te beduiden hebben, van hoedanigen aard zij zijn.

8) Stavene, d.i. steven van het schip.

9) Nvint. Wij zouden zeggen ooit.

[p. 65]

 

Si leiden vele sochte¹⁾

 

Die boghen hute haerre hant,

 

En zweghen alle te hant.

 

Doe vraechde sente Brandaen:

1860

‘Kendi Gode²⁾, doet mi verstaen.’

 

Doe sprac een daer onder:

 

‘Brandaen, du heves wonder

 

Dorevaren in menich lant.

 

Nu heeft hu God hier gesant,

1865

Dien du voer ons minnet³⁾.

 

Hoe wel dattune kinnet³⁾,

 

Wi kenden eer⁴⁾, verstaet dat,

 

Daer hi in sinen trone sat,

 

Daer wine saghen alle,

1870

Voer Lucifers valle.’

 

Doe sprac sente Brandaen:

 

‘Dit soudic wedersegghen saen,

 

Maer dat mi bestaet niet⁵⁾:

 

Een wijs man bescreven liet:

1875

Dinghele dorsten niet beghien⁶⁾

 

Dat si Gode hadden ghesien

 

In den aensichte zine.

 

Du wils di domphede pinen⁷⁾.

 

Ic segghe di te voren,

1880

Du en moghes mi niet verdoren⁸⁾

 

Met dusdaenre mare.

 

Dine woerde sijn ongheware

 

Ende oec loghenlijc:

 

God es onghesienlijc.

1885

Du best zeere bedroghen.

 

Wat hebstu di toe ghetoghen!⁹⁾

1) Sochte, d.i. zacht.

2) Gode, in den accusat. Het woord wordt als een eigennaam verbogen.

3) Minnet, kinnet, lees: minnes, kinnes: immers is de 2de pers. enkelv. vereischt. De zin is: God, dien gij meer dan wij, bemint.

3) Minnet, kinnet, lees: minnes, kinnes: immers is de 2de pers. enkelv. vereischt. De zin is: God, dien gij meer dan wij, bemint.

4) Kenden, d.i. kenden hem. De zin is: hoewel gij hem kent, wij kenden hem eerder dan gij.

5) Maer dat mi bestaet niet, lees: mi en bestaet niet, d.i. Het staat mij niet dat te weêrspreken: immers het is reeds in de heilige Schrift geschied.

6) Beghien, d.i. erkennen.

7) Domphede, lees dompheden: immers moet het woord in den genitief staan: hem ere dinc pinen, beteekent: zich om eenig ding moeite geven.

8) Verdoren, d.i. voor den gek houden.

9) Wat hebt gij u aangematigd! (vgl. vs. 1907).

[p. 66]

 

Nye en saghen hoeghen, dats waer.

 

God: es so wonderlike claer.

 

Dine hoeghen zwynijn,

1890

Waer mochten si commen zijn,

 

Dat si Gode saghen, den hoghen,

 

Dien die ingle niet sien en moghen,

 

Ja, in vullen aenghesichte.

 

Waer saechdine¹⁾ dan te rechte?

1895

Doe hi in erderike was zone,

 

Drouch hi in hemelrike crone:

 

Hier was hi sone ende daer vader.

 

Nochtan was hi daer al gader

 

Vader, sone, helich gheest,

1900

Eenich heere ende alre²⁾ meest.

 

Du dincs mi ombedacht:

 

Over al es sine macht,

 

In hemele ende in diepe afgronde,

 

Ja, ter hellen men se vonde,

1905

Die des gherochte³⁾,

 

Dat hi se daer sochte.

 

Wat wiltu di toe tien,

 

Dattu Gode souts hebben ghesien?’

 

Doe sprac die wonderlike gheest:

1910

‘Brandaen, dattu niet ne weets,

 

Des en wiltu niet betrauwen.

 

Dat sal di noch berauwen;

 

Oec suldijs⁴⁾ ghewinnen scade.

 

Den bouc verberrenstu, bi onrade⁵⁾,

1915

Daer di⁶⁾ waerheit in gescreven was.

 

Hoe leede es di worden om das!

 

Nu hebben ghesien dine oghen,

 

Dattu doe niet wils⁷⁾ gheloven.

 

Daer omme so doen si wiselike,

1) Saeghdine, lees: saeghstune.

2) Alre meest, d.i. de grootste van allen.

3) Dat is: zoo er iemand was, die zich er aan gelegen liet zijn, Gods macht in de hel te zoeken. Des gheroeken is, zich ergens om bekreunen, zich iets aangelegen laten zijn.

4) Suldijs, lees: saeltuus. Overal spreekt ‘die wonderlike gheest’ Brandaen in het enkelvoud aan.

5) Bi onrade, d.i. kwalijk beraden.

6) Di, lees: die.

7) Wils, lees: en wildes of wouts.

[p. 67]

1920

Ende leven saleghelike,

 

Die an Gods woorde gheloven,

 

Al en sagnen sijs noint met oghen.

 

Ja, en scrijft ons sijs sente Jan,

 

Hoe in Thomase, den heleghen man,

1925

Tgheloeve was tebroken,

 

Al hadt hem God vorsproken¹⁾.

 

Doe hem quam die mare,

 

Dat God verresen ware,

 

Hi en wildes niet gheloven,

1930

Hi en saecht metten hoghen,

 

Dat God ware upverstanden²⁾,

 

Hi moest tasten metten handen,

 

Ende sine wonden also bevaen³⁾.

 

Daer na quam God tot hem saen,

1935

Ende seide: Thomaes, com, tast mijn wonden,

 

Ende zijt⁴⁾ gheloovigh tallen stonden.’

 

Doe seide die twifeleere:

 

‘Nu so ghelovics, Heere,

 

Dattu best verresen nu.’ -

1940

‘Vele te salegher so bestu,’

 

Sprac doe die heleghe Kerst,

 

‘Dattu ghelovende worden best.

 

Maer wel salich so sijn die,

 

Die mi nochtan en saghen nie,

1945

Ende gheloeven an mi.’ -

 

‘Brandaen, nu bedincke di,

 

Hoe hout⁵⁾ dat die helighe Kerst

 

Den wel gheloevenden es.’

 

Noch sprac die zwinine mont:

1950

‘Brandaen, ic make di cont,

 

Waer wi Gode so na ghien⁶⁾,

 

Dat wine wel mochten sien:

 

Dat was doe Lucifer ghedachte,

1) Vorsproken, d.i. voorspeld.

2) Upverstanden, d.i. opgestaan; zoo zeggen wij: verrezen.

3) Bevaen, d.i. betasten.

4) Zijt, lees in het enkelv. wes, of wel sijs, d.i. zij des.

5) Hout, het Hoogd. hold, d.i. toegenegen.

6) De lezing in de andere bewerking luidt: wi waren Gode so na indien, enz.; indien d.i. in dien tijd, in dien staat. Ook onze lezing geeft een goeden zin: ghien, namelijk, staat, op Mhd. wijze, voor gingen. Gode na gaan is nabij God komen.

[p. 68]

 

Dat hi met overdegher¹⁾ crachte

1955

Up den hemele wesen woude,

 

Anders dan hi wesen soude.

 

Dat en was ons lief no leet mede.

 

Inghelen waren wi van sulker claerhede,

 

Dat wi Gode saghen daer,

1960

Dit segghe ic di vorwaer.

 

Maer met Lucifers valle

 

So moesten wi vallen alle.

 

Doe sprac God te hande

 

Tote ons Walscheranden.

1965

Om dat wi hadden zwinen moet,

 

Dat dor doghet niet en doet²⁾.

 

Het heeft eenen bozen list³⁾,

 

Het leit in des goors⁴⁾ mist,

 

Int slijc of yewers onreins hel⁵⁾,

1970

Daer in es hem also wel

 

Alst ware in eene reine stede.

 

Wy verzwineden ons, dats waerhede,

 

Recht alse dat onwise zwijn:

 

Dies moeten wi hem ghelijc zijn.

1975

Half zijn wi ru ende hondijn,

 

Hoe mochten wi wonderliker sijn?

 

Dat verdienden wi daer mede,

 

Om dat wi des honts zede

 

In hemelrike beghinghen;

1980

Want van negheenen dinghen

 

En wrought hi⁶⁾ den bekenden man,

 

Sint dat hine nomen can;

 

Maer hi staet hem zwighende bi,

 

Hoe hout hi sinen meester zi,

1985

Dat hi hem eenich scade ghedoet.

1) Overdegher, d.i. hoovaardige.

2) Het antecedent van dezen betrekkelijken zin is zwijn, en de beteekenis: hetwelk niets om der deugd wille doet.

3) Boze list, d.i. verkeerd oordeel.

4) Goor, d.i. slijk.

5) Hel, d.i. el, anders.

6) En wrought hi, d.i. hi wroegt niet, koestert geenen wrok. De zin van dit en de volgende verzen is deze: De hond wordt niet verstoord tegen eenen bekende, die hem bij den naam weet te noemen: hoe genegen hij zijnen meester ook zij, hij ziet het zwijgend aan, dat die bekende hem (den meester) eenige schade aandoet.

[p. 69]

 

Dies gaf ons God dit lant goet

 

Te zoenen¹⁾ ende te mieden,

 

Omme dat wi sine scade niet berieden:

 

Omme dat wi dus stonden stille,

1990

So hebben wi dus onsen wille,

 

Verlaten²⁾ so es ons der hellen:

 

Men sal ons daer niet quellen

 

Met Lucifers ghesellen,

 

Die daer die zielen quellen.

1995

Wi hopen ghenadelike,

 

Up Gode van hemelrike.’

 

Doe seide sente Brandaen:

 

‘Wi waren in huwe borch ghegaen,

 

Daer saghen wi grote chierheit

2000

Ende arde groete rijcheit,

 

Die daer es ghenouch.

 

Diet daer³⁾ alle gader drouch,

 

Hi was vroet ende wel bedacht.

 

God heeft ons met zijnre cracht

2005

Van danen so wel gheleet,

 

So dat ict alre best weet,

 

Dat wi daer niet en namen,

 

Dies wi ons dorven scamen

 

Of in pinen dorven comen.

2010

Wi en hebben hu niet ghenomen⁴⁾,

 

Dies weet God die waerheit:

 

Waers oec yet, dat ware mi leit.

 

En hadde God, met zijnre cracht,

 

Die ons hier hevet bracht,

2015

Die draken niet ghebonden,

 

Si hadden ons verslonden,

 

Daer wi ter poorten ghinghen in.

 

Nu wondert mi in minen zin,

 

Waer ghi waert ghevaren,

2020

Doe wi in huwe borch waren.’

 

Doe sprac een Walscherant:

1) Te zoenen. Zoene is een zelfst. nw. hier in den datief; mieden is de datief van miede, d.i. huur. De zin is: tot lossing (van onze schuld) en te pacht.

2) Verlaten, het Hoogd. erlassen, d.i. kwijtgescholden.

3) Daer drouch, d.i. daar inbracht.

4) D.i. ontnomen.

[p. 70]

 

‘Wi waren in een ander lant

 

Over een wout ghevaren,

 

Met -LX- groete scaren,

2025

In dat lant ten draken.

 

Wel vele onghemaken¹⁾

 

So hebben wi alle daer ghedaen.

 

Wi waren daer wel naer²⁾ ghevaen.

 

Si daden ons meneghen toren³⁾:

2030

Met spotte namen si ons coren,

 

Dat segghen wi te waren,

 

Dies waren wi daer ghevaren,

 

Ende hebben met hem ghevochten

 

Aldaer wi se sochten.

2035

Wi hadden groot volcheere⁴⁾.

 

Si brochten ooc ter weere

 

Harde vele crachten.

 

Weghen ende grachten

 

Hadden si alle beleghet.

2040

Si en waren nie so ontweghet⁵⁾,

 

No in so grammen moede,

 

Sint dat hem God, die goede,

 

Ghedoghede den twifel⁶⁾,

 

Dat si moesten metten duvel.

2045

Wi en segghen u nemmeere,

 

Of du en wils weder keeren

 

Tot onser borch van prise.

 

Daer willen wi eere⁷⁾ bewisen.’ -

 

‘Neen, wi niet, wi willen varen,

2050

Daer ons God moet bewaren,’

 

Sprac die goede sente Brandaen,

 

Ende Gode volen⁸⁾ so moetti gaen.

 

Doe Brandaen orlof ghenam,

 

Die bouc seit dat hi quam,

2055

In den ellefsten morghen,

1) Onghemac, d.i. vijandelijkheid.

2) Wel naer, d.i. bijna.

3) Toren, d.i. Verdriet.

4) Volcheere, d.i. volk-heir, leger.

5) Ontweghet, zoo als wij zouden zeggen: overstuur.

6) Twifel, even als vs. 1358: een wanhopige stap.

7) Wi eere, lees: wi di eere.

8) Gode volen, d.i. Gode bevolen.

[p. 71]

 

In harde groeter zorghen.

 

Die wonderlike liede

 

Riepen in haren bediede¹⁾

 

Na den heligen Brandane,

2060

Den Gods onderdane,

 

Ende boden hem scat ende spise.

 

Doe sprac die Gods wise:

 

‘Huwe spise no huwen scat,

 

Die en bestaet ons plat²⁾,

2065

Ende wi en willens niet ontfaen.’

 

Doe liet hi sinen kiel gaen,

 

Ende sciet van dien lande,

 

Ende voer up die zee te hande.

 

Do versach sente Brandaen

2070

Eenen cleenen man saen;

 

Die bouc seit ons dat,

 

Dat hi vlootte³⁾ op een blat.

 

Die man was cume

 

Also groot als een dume.

2075

In die luchter⁴⁾ hant zijn

 

So voerde hi een napkijn;

 

In dandre een greffel bloot,

 

Dat ne was ne bore⁵⁾ groot.

 

Daer mede was hem vele wee:

2080

Hi stact greffeel in die zee,

 

Ende liet drupen int napkijn,

 

Dien⁶⁾ hi hadde in de hant zijn,

 

Ende doe hijt vol hadde gedaen,

 

Goet hijt weder hute saen.

2085

Aldus hi mat ende hute ghoet,

 

Hoert hier wonder groot.

 

Doe vraechde hem sente Brandaen,

 

Waer omme dat hijt heeft ghedaen.

 

Hi sprac: ‘Ic mete dese zee,

2090

Hets mi vorscepen⁷⁾ emmermee,

1) In haren bediede, d.i. naar de wijze, op welke zij hun gevoelen te kennen gaven, in hunne taal. Bedied is beduiding.

2) En bestaet ons plat, d.i. komt ons volstrekt niet toe.

3) Vloten, d.i. vlotten, drijven.

4) Luchter, d.i. linker. Eng. left.

5) Bore, d.i. zeer, bij uitstek.

6) Lees: dat.

7) Vorscepen, d.i. te voren gezet.

[p. 72]

 

Ofte ic se vulmeten mach,

 

Tote voer den domsdach.’

 

Doe sprac Brandaen, die heere:

 

‘Du en vulmeet se nemmermeere.’

2095

Die cleene man antwoerde up dat,

 

Daer hi up dien blade zat:

 

‘Niet te meer dan ic vulmeten mach

 

Die zee voer den domsdach,

 

Niet te meer moghedi bescauwen

2100

Al dat wonder entrauwen,

 

Dat God heeft laten gheweerden

 

Int water ende up der eerden,

 

Entie di noch verholen zijn.

 

Dine gheestelike kindre fijn,

2105

Die zijn thuus sonder troost.

 

God, die di dicken heeft verloost,

 

Bidden si dor sine ghenaden,

 

Dat hi hu behoede van scaden.

 

Gods inghel moete behoeden di,

2110

Niet langher willic hu zijn bi.’

 

In den ellefsten daghe

 

Hier na, dats gheene zaghe¹⁾,

 

Quamen si, des seker zijt,

 

In der tierchen tijt²⁾,

2115

In groter zorghen up die zee,

 

Daer hem af quam vele wee.

 

Haer anxt was vele groot.

 

Daer brocht se in groeter noot

 

Een visch, die was vreesam³⁾,

2120

Die jeghen hem zwemmende quam;

 

Hi wilde verzwelghen haren kiel,

 

Hem was zijn mont ende zijn ghiel⁴⁾

 

Menich ghelachte⁵⁾ wijt;

1) Zaghe, d.i. eene fabel (kil.).

2) Tierchen tijt. Tierce, d.i. het derde der kanonieke uren.

3) Vreesam. In de andere bewerking leest men niet vreesam, hetgeen voorzeker het bezwaar wegneemt, zoo het woord voor vreedzaam gehouden moet worden; maar dan zou zoo dáár als hier het ontkennende en vóór was niet gemist kunnen worden. Doch vreesam beteekende vreeselijk.

4) Ghiel, zie vs. 274 en 1034.

5) Ghelachte, zie vs. 275.

[p. 73]

 

No weder eer na der tijt¹⁾

2125

En was haren anxt so groot.

 

Drie daghe hi voer hem vloot,

 

Doe spien²⁾ hi hem teenen boghe,

 

En si dat ons die bouc loghe,

 

Den stert stac hi in den monde,

2130

So hi alre diepst conde.

 

Dat scip hi al omme bevinc;

 

-XIIII- daghe voeren si in den rinc,

 

Aldaer se die visch verroerde³⁾,

 

Die den kiel in die zee voerde,

2135

Alse ofte hi in de wolken soude,

 

Ende achter waert weder woude

 

In den diepen afgronde.

 

Dus voeren si langhe stonde.

 

Doe vielen si in eene baerke,

2140

Daer mede wilden si sterke

 

Royen⁴⁾ hute te lande.

 

Die visch dede hem grote hande⁵⁾.

 

Si weenden, moonken ende scipman.

 

Brandaen die troeste se dan

2145

Ende seide: ‘En wilt hu niet vreesen:

 

God heeft ons dicwile voer desen

 

Wonderlike dine gheopenbaert.

 

Als deze visch wech vaert,

 

So wert die zee al stille;

2150

Dan hebben wi onsen wille.’

 

Doe quam een scone weder,

 

Die kiel stont stille, hi en ghinc weder

 

No dor zeyl, no dor wint,

 

Hi en wilde niet gaen een twint.

2155

Vier hueren lach hi te dier stede,

1) Lees: no weder eer, no na der tijt, d.i. noch vroeger, noch na dien tijd. Dit no weder is het Oudhoogd. nohwedar, geen van beiden, waarvoor men in het Nieuwhoogd., na het verloren gaan der ontkenning, enkel weder zegt.

2) Spien, onvolm. verl. tijd van spannen.

3) In de and. bewerking: als die visch hem roerde. Dan is de zin: al naar dat de visch zich verroerde; maar onze lezing geeft ook een goeden zin: alwaar de visch hen heen bewoog.

4) 4) Royen, d.i. roeien.

5) Hande, ande, d.i. moeite, leed. Zie de vries, Mnl. Wdb. op Ande.

[p. 74]

 

Die hitte hem dicken wee dede.

 

Doe quam een windes stoot,

 

Die kiel doe henen vloot.

 

Die visch hi zanc te gronde.

2160

Daer verledicht¹⁾ se God tier stonde.

 

Si voeren voert een lettel bat,

 

Doe quamen si teenre stat,

 

Daert water was so dinne²⁾,

 

Dat si onder hoerden daer inne

2165

Clocken luden ende clinghen,

 

Ende oec papen zinghen;

 

Si hoerden paerden neyen,

 

Ende oec voghelen screyen;

 

Si hoerden die honde bilen³⁾,

2170

Ende met hoernen ghilen,

 

Ende vroylike zinghen,

 

Ende dansen ende springhen;

 

Van mannen ende van wiven

 

So horden si onlede⁴⁾ driven.

2175

Doe si dit hoerde⁵⁾ daer onder,

 

So hadden zijs groet wonder,

 

Dat⁶⁾ hem so bi was,

 

Ende si niet en saghen das.

 

Die heeren bi rade ghemeene

2180

Worpen hute zinckel steene⁷⁾,

 

Hoe diepe dat water ware:

 

Die steene waren zware;

 

In wel corter stonde,

 

So waren si te gronde.

2185

Den ancker worpen si hute daer naer,

 

Dies wart hem te moede zwaer;

 

In den eersten valle

1) Verledigen, d.i. verlossen (kil.).

2) Dinne, d.i. dun, doorschijnend.

3) Bilen. In de and. bewerking leest men: bellen, en het rijmwoord in het volg. vers (hier ghilen) luidt daar scellen, d.i. schallen. Doch bilen is het gewone woord voor blaffen, en ghilen is het Mhd. geilen, zich verblijden: dus hier een vroolijk geluid maken.

4) Onlede driven, d.i. drukte maken.

5) Hoerde, lees: hoerden.

6) Dat, d.i. dat het.

7) Zinckel steene, d.i. steenen, die zij lieten zinken aan touwen om de diepte te peilen.

[p. 75]

 

Die ancker wart met allen¹⁾

 

Onder ghevaen ende ghebonden.

2190

Daer hilden si langhe stonden,

 

Ende hadden wel groet wonder,

 

Wiene hilde daer onder.

 

Die meester stierman seide doe:

 

‘Ic en weet wat ic best doe,

2195

Snidic den ancker reep ontwee,

 

So en moghen wi nemmee

 

Den gront der zee ghewinnen sciere.

 

Helpt ons, drochtijn²⁾, van hiere,

 

Dore dijnre moeder eere:

2200

Nu en moghen wi nemmermeere

 

Onser vaert ghenieten.’

 

Dat zeil si neder lieten.

 

Doe vraeghde sente Brandaen

 

Enen sinen capelaen,

2205

Die gheheeten was Noë,

 

Of hi te scrivene hadde mee

 

Des wonders dat hi hadde ghesien.

 

Noe sprac mettien:

 

‘Vader, ic heb langhe begheven³⁾;

2210

God danc: die bouc es vulscreven.’

 

Doe sprac sente Brandaen:

 

‘So willic dat wi saen

 

Desen bouc up hauen⁴⁾

 

Ende voor sente Marien dragen:

2215

Want wi varen te hande

 

Weder tote onsen lande:

 

Onse peelgrimage es vuldaen,

 

Dat hopic an Gode saen.’

 

Doe dit al was ghedaen,

2220

Ghinghen si ten zeyle saen,

 

Ende trockent an den maste,

1) Met allen, eene versterkende uitdrukking. Zie de vries, Mul. Wdb., 174, 4.

2) Drochtijn, d.i. heer, Christus.

3) Lees met de andere bewerking hebs (d.i. heb des) voor heb; dan is de zin: ik heb het sinds lang gelaten, namelijk, nieuwe wonderen op te schrijven.

4) Up haven, d.i. opheffen, in den zin van het Hoogd. aufheben, d.i. bezorgen, vgl. vs. 2237.

[p. 76]

 

Ende bondent vele vaste.

 

Den anckercabel sneden si ontwee,

 

Ende voeren vroylic up die zee,

2225

Ende quamen saen, te hant,

 

Ghesont tot in haer lant.

 

Den bouc nam sente Brandaen

 

Ende alle die moonken saen,

 

Ende ghinghen met hem scone

2230

In den monster vrome¹⁾.

 

Doe quamen hem jeghen

 

Vele goede Gods deghen,

 

Broeders ende papen,

 

Also se God hadde ghescapen,

2235

Ende ontfinghen die heeren

 

Met wel groeter eeren.

 

Dien bouc heeft hi up gheheven,

 

Daer dat wonder in was bescreven.

 

Doe quam een inghel van Gode,

2240

Ende dede zijns heeren ghebode:

 

‘Sijt willecome, Brandaen,

 

Dine vaert es vuldaen,

 

Nu zijt up erderike

 

Also langhe als u ghelike²⁾,

2245

So vaert ten hemele int sitten³⁾ dijn.’

 

Doe ghereeddi⁴⁾ hem ghewesse

 

Brandaen, ende zanc messe,

 

Ende doe die messe was vuldaen,

2250

So en lettet niet lanc saen,

 

Hi en staerf, die heleghe heere.

 

God dede hem groote eere;

 

Hi zant omme sine ziele

 

Den inghel sente Michiele.

2255

Men grouf⁵⁾ met eeren den lichame.

 

Daer maecte men in sinen name

 

Eene kerke, te waren,

1) Vrome, misschien moet ook hier vrone, d.i. heilig, gelezen worden. Monster vrone zou dan heilig klooster zijn.

2) Ghelike, d.i. goed dunkt. kil. kent aan dit werkw. ook de beteekenis convenire, congruere toe.

3) Dat sitten, d.i. zetel, zitplaats (kil.).

4) Ghereeddi hem, d.i. hij bereidde zich.

5) Grouf, d.i. begroef.

[p. 77]

 

Met -IX- scone autaren,

 

Die beteekenden die -IX- jaer,

2260

Dat seit die bouc over waer,

 

Dat hi was in allenden¹⁾,

 

Daer hem God wilde zenden.

 

Nu biddic elken ende rade,

 

Dat niemen en versmade

2265

Brandaens avonture,

 

Die hem dicke wart te zuere,

 

No en segghe, no daer over²⁾ houde

 

Dat loghene wesen soude:

 

Want het leecht bescreven in lattine,

2270

In meneghen cloester fine,

 

Ende in menegher goeder stede,

 

Daer ment hout in werdicheden:

 

Want God toechde hem besondere

 

Van sinen heymeliken wondre.

2275

Die Spieghele³⁾ houdes oec orconden.

 

Elc claghe sine sonden

 

Den goeden sente Brandane,

 

Den Gods onderdane,

 

Dat hi altoes ende heden

2280

Voer ons allen moete beden.

 

Dies en moet hi niet vergheten,

 

Want hit paradijs heet⁴⁾ bezeten:

 

Dies moeten hoeren Christus, onse heere,

2284

Dor siere liever moeder eere.

1) Allenden, d.i. vreemde landen.

2) Daer over, d.i. daarvoor.

3) Die Spieghele. Hier beroept zich de auteur op maerlants Spieg. Hist. Zie van de uitgave van de Maatsch. v. Letterk. Inleid. p.L.

4) Heet, lees: heeft.