De Revisor. Jaargang 32

[p. 81]

De laatste stelling

August Hans den Boef
Menno ter Braak met zwarte bustehouder of de onbruikbare nieuwe literatuuropvatting van Léon Hanssen

Gerard Reve was in 1985 gastschrijver te Leiden. Als deel van wat hij zijn ‘lederopdracht’ noemde, gaf hij vier Openbare Colleges. Op de eerste november dat jaar sprak hij het eerste college uit en gaf hij aan het begin daarvan een zeer bruikbare omschrijving van wat hij onder ‘kunst’ verstaat. Ik bevond mij onder zijn gehoor in de Pieterskerk en kan die omschrijving nog woordelijk reproduceren, maar citeer uit de collegebundeling ‘Zelf schrijver worden’ (1986, p. 2): ‘Het wanhopig schreeuwen van een moeder aan het bedje van haar zojuist gestorven kind ontroert ons, maar het is geen kunst. Stileert echter die moeder haar klacht in een lied, al dan niet begeleid door een muziekinstrument, dan is haar handelen kunst. Het voorbeeld is rijkelijk macaber, maar het is er één dat U bij blijft.’

En inderdaad, toen ik mij op 5 juni 2004 op een steenworp van de Pieterskerk in de Academie bevond onder het gehoor van Léon Hanssen, herinnerde ik mij de woorden van de Volksschrijver onmiddellijk. Ook voor Hanssens lezing verwijs ik naar een gedrukte bron, de (uitgebreide) versie die onder de titel ‘Een dorst die nooit overgaat’ op 12 juni in dagblad Trouw werd opgenomen.

Hanssen behandelde een aantal voorbeelden van auteurs die een gestorven kind of kinderen te betreuren hadden en dat tot onderwerp van een literaire tekst kozen. Niets minder dan een nieuwe literatuuropvatting meende Hanssen hiermee te introduceren en illustreren. Anna Enquist, Jan Wolkers, Esther Jansma, P.F. Thomése, M. Vasalis en Stéphane Mallarmé, om hen ging het. De kritiek was soms tamelijk negatief over de funeraire teksten van de vrouwen, maar niet over die van de mannen. Daarvoor geeft Hanssen de volgende verklaring:

Traditiegetrouw domineert het mannelijk geslacht in het gilde van de literatuurcritici. Mannen bezitten nog steeds de definitiemacht en kunnen vrouwelijke auteurs buitensluiten op grond van argumenten die vaak niet vrij zijn van concurrentievrees, minachtende vooroordelen en opportunisme.

Er is reden te veronderstellen dat aan de - vooral masculiene - afkeer van de literaire verwerking van autobiografisch lief en leed een psychologisch motief ten grondslag ligt. Mannen moeten van oudsher hun emoties controleren, hun onwankelbaarheid uitdragen en zich als autonome burgers gedragen. De preoccupatie met huiselijke besognes en ‘al te menselijke’ gevoelens is lange tijd als een vrouwenzaak afgedaan.

Het modernistische literatuurideaal van de autonome mannelijke kunstenaar die in het werk zijn gevoelens transcendeert, moet tegen deze cultuurpsychologische achtergrond worden gezien. Het kunstwerk geldt in dit perspectief als een autonome schepping die nooit mag worden teruggekoppeld naar zijn maker.

Anders loopt men het gevaar van wat in vakkringen heet intentional fallacy. De neiging om biografische gegevens te betrekken bij de interpretatie van een werk zou tot conclusies leiden waar de tekst helemaal geen aanleiding toe geeft. Alleen de tekst telt, buiten de kaften van het boek is er geen literatuur.

Forum

Beste Léon Hanssen, reciteer in de beslotenheid van je werkkamer dat brevier uit 1985 nog eens zorgvuldig en geconcentreerd, zoals orthodoxe joden met hun hoofdbewegingen de thora reciteren, was mijn eerste reactie.

[p. 82]

Maar dan zou ik Hanssen tekortdoen, want zijn misvattingen bestrijken een breder terrein dan het door Reve genoemde macabere voorbeeld. Vooral de eerste alinea van het citaat uit ‘Een dorst die nooit overgaat’ is een boeiend amalgaam van diverse ideologische visies op literatuur. We herkennen de feministische uit de jaren zeventig en tachtig, maar ook de multiculturele van het laatste decennium. Zie de term ‘buitensluiten’. Maar ik signaleer ook de amateur-psychologie die in de jaren vijftig en zestig opgeld deed in de literaire kritiek. En, last but not least, de geest van het tijdschrift Forum uit de jaren dertig, geredigeerd en volgeschreven door Menno ter Braak en Eddy du Perron, die de ‘vent’ verkozen boven de ‘vorm’. ‘Alleen de tekst telt, buiten de kaften van het boek is er geen literatuur.’ Dit adagium was inderdaad een gruwel in de ogen van beide forumianen.

Die Forum-visie vormt de grondverf voor Hanssens nieuwe literatuuropvatting, niet onbegrijpelijk voor iemand die zich jarenlang met het leven en werk van Menno ter Braak heeft beziggehouden. Al is dit laatste op zich geen argument. Kees Snoek - zijn biografie van Du Perron zal binnenkort verschijnen - lijkt in zijn publicaties tot nu toe een kritische afstand tot de Forum-opvattingen te bewaren. Hanssens betoog is echter doordrenkt van de opvattingen en methoden van de forumianen, wat heel duidelijk blijkt uit zijn aanval op het modernisme. Menno ter Braak met een zwarte bustehouder, zo zou je zijn organiser kunnen omschrijven.

Het is gevaarlijk om de Forum-methode te hanteren. Sjoerd van Faassen en ik constateerden in 2002 dat noch Ter Braak noch Du Perron ooit duidelijke criteria hebben gegeven voor hun ‘vormse’ dan wel ‘ventse’ kritieken. Terwijl er toch verscheidene dissertaties aan de forumianen zijn gewijd (die altijd de kwestie van de particuliere smaak probeerden te omzeilen). Wel vonden wij dat veel besprekingen van toenmalige auteurs door Ter Braak en Du Perron aansloten bij onze eigen waardeoordelen. Een kwestie van smaak? Want een systeem, zelfs impliciet, konden wij niet traceren. Wat wij zagen was dat schrijvers die de forumianen, los van enig criterium of systeem wel interessant vonden, positief werden besproken en anderen, die ze niet leuk, aardig of boeiend vonden, negatief. Smaak!

Het betoog van Hanssen vertoont eenzelfde willekeur als zijn inspirators uit de jaren dertig. Hij geeft metafysische voorbeelden van dichteressen die jaren tevoren in hun werk de dood van hun kind voorzagen. Daarbij krijg ik hetzelfde verwarde gevoel als toen een leraar Nederlands ons op het gymnasium vertelde dat de dichter Marsman zijn dood op een schip voorspelde in het gedicht ‘Maannacht’. Een leuke anekdote, maar was het gedicht daarom beter? Draagt zo'n ‘verbinding’ überhaupt iets bij aan de waardering? Ben je een onmens als je andere gedichten van Marsman veel geslaagder vindt? Natuurlijk durfden wij dat destijds niet te vragen.

Wat heerlijk, toen we kort daarna op de universiteit mensen leerden kennen - dood en levend - ‘voor wie alleen de tekst telde’ en we de intentional fallacy leerden kennen. Eigenlijk bedoelt Hanssen zijn metafysische voorbeelden als een bewijs voor zijn stelling dat negatieve critici hun werk niet goed hebben gedaan.

Namelijk wanneer zij een gedicht over een dood kind niet geslaagd vonden, maar niet wisten dat het in werkelijkheid om een gefingeerd kind ging. Dom was Gerrit Komrij, want dat dode kind kwam uit een andere ervaring. Een recensent die deze fout maakt, is dus ook niet te vertrouwen als hij een gedicht dat naar een werkelijk gestorven kind verwijst, minder goed kwalificeert.

Met deze polsstoksprong zonder polsstok laat Hanssen de onhoudbaarheid van zijn literatuuropvatting zien. In laatste instantie komt zijn waarderingsschema neer op deze stelling; authentieke teksten over dode kinderen worden te weinig gewaardeerd omdat mannelijke critici een truttig vooroordeel hanteren en ze bovendien de werkelijke situatie van de auteur niet kennen.

[p. 83]

Vervalsingen

Weet je het wel of weet je het niet? Deze quizvraag vormt de basis van Hanssens betoog. Hij geeft het voorbeeld van een dood kind uit Jan Wolkers' eerste huwelijk.

Toen ik ooit de teksten las die naar dat kind verwezen, wist ik daar niets van en later, bij het opduiken van de olijke tweeling die vader Wolkers zo aardig publicitair vergezelden, verraste mij het bestaan van een oudere zoon uit een vorige verbintenis. Voelde ik mij gedwongen om mijn oordelen over Wolkers' werk te herzien in de nieuwe wetenschap van dood kind en oudere zoon? Ik heb er geen seconde over nagedacht. De reden daarvoor geef ik aan de hand van een aantal eigen voorbeelden, waarmee ik Hanssens stelling wil vervalsen.

De schrijvers Oscar Timmers en Lizzy Sara May hadden net als Wolkers een nieuwe relatie, maar helaas overleed hun kind op kleuterleeftijd. Timmers en May zwegen in interviews ook over deze delicate gebeurtenis in hun leven. Het grote verdriet vormde voor mij een van de verklaringen waarom Timmers als auteur voortaan onder het pseudoniem J. Ritzerfeld ging publiceren, waarbij hij wel het dode kind als motief bleek te kunnen hanteren. Maar op een subtiele manier, via literaire omtrekbewegingen. Ik was op de hoogte van het dode kind en vond die literaire bewegingen uiterst interessant. Juist vanwege die Ritzerfeldstategie meende ik onbekommerd mijn oordeel te kunnen geven. Andere critici - niet op de hoogte van dit biografische gegeven - kwamen tot eenzelfde waardering van Ritzerfelds werk als ik. Een enkele bevriende criticus heb ik de gebeurtenis wel eens verteld, en vooral Vlaamse recensenten bleken vol compassie, maar zagen geen enkele reden om hun oordeel over Ritzerfeld aan te passen.

Ritzerfeld past niet in het model-Hanssen, want die is volgens hem modernistisch. Een omgekeerde vervalsing van het model-Hanssen biedt de roman Hoffman's honger van Léon de Winter, via een ontroerend fictioneel voorbeeld van de dood van een kind. Op haar twaalfde jaar sterft de dochter van de hoofdpersoon, een meisje dat haar dood aanvaardt met een wijsheid die de ouders niet begrijpen. In de roman bestaat er een verband met de zelfmoord van haar zuster, zestien jaar later, een jonge vrouw die in de laatste dagen van haar leven het tegendeel van wijsheid laat zien.

Is Hoffman's honger daarmee minder literair geslaagd omdat we weten dat De Winter op het moment van schrijven nog in het geheel geen kinderen had, dus niet over een authentieke persoonlijke ervaring schreef? Maar wat is authentiek? Misschien ontleende De Winter zijn beschrijving wel aan vergelijkbare gebeurtenissen in zijn naaste omgeving die erg veel indruk op hem hadden gemaakt. Stel dat de auteur dit laatste binnenkort in een interview ‘onthult’. Wint Hoffman's honger daarom aan literaire kwaliteit?

Boudewijn Büch

Een derde voorbeeld - een omgekeerde vervalsing in het kwadraat - ontleen ik aan leven en werk van Boudewijn (Maria Ignatius) Büch. Wie bijvoorbeeld in Winkler Prins (in relatie tot deze auteur een interessante naam), Lexicon van de Nederlandse Letterkunde (1986) het lemma Büch leest, ziet onder andere deze passage: ‘studeerde Nederlands, Duits, filosofie en middeleeuwse geschiedenis en was enige tijd directeur van een advertentie- en copywritebureau.’ Degene die dit lemma heeft vervaardigd, ging destijds nogal lichtvaardig te werk. Want ook toen al werd Büch als een fabulant beschouwd. De recensent die voor NRC Handelsblad het eveneens in 1986 verschenen Links! Een rode burleske besprak, belde eerst intensief rond in Leiden om een en ander over de door Büch beschreven ‘communistische commune’ te checken. En anno 2004 heeft de overleden auteur een biograaf die zijn zaken wel grondig uitzoekt. ‘Büch schrijft ook regelmatig over psychiatrische inrichtingen, een motief waarvan de wortels in

[p. 84]

een problematische jeugd gezocht moeten worden,’ staat onderin het lemma uit 1986. Nu weten we zeker dat al diens voorbeelden van een problematische jeugd zijn bedacht.

Maar ik wil het uiteraard over iets anders hebben, over ‘de vroege dood van een zoontje’, dat volgens het lemma - ‘een van de terugkerende thema's in het werk van Büch’ - klopt. Zijn debuutbundel als dichter, Nogal droevige liedjes voor de kleine Gijs. Gedichten (1976), net als de poëzie van Dood kind. Lamenti (1982) hadden dat als onderwerp, evenals de stukken die Büch tussen 1980 en 1981 publiceerde in het Leidse universiteitsblad Mare en in 1982 (uitgebreid in 1985, nog eens herzien in 1995 en 2002) bundelde tot Een kleine blonde dood (in 1993 verfilmd als De kleine blonde dood door Jean van der Velde, met het toenmalige soapsterretje Antonie Kamerling in de hoofdrol). De auteur sprak ook vaak in interviews over zijn gestorven zoontje. Vernoemd naar Mick Jagger, want het oeuvre van Büch vertoont in ieder geval een grote samenhang. Mede door de film is Büchs USP als fictioneel auteur, zeker voor lezers die minder affiniteit hebben met zijn liefde voor afgelegen eilanden en Goethe, dit dode zoontje. Maar ook dit kind en zijn dood zijn verzonnen. Het gerucht deed al decennia de ronde; merkwaardig dat het tv-programma Netwerk op 17 augustus 2004 suggereerde dat de onthulling een grote schok was voor intimi.

Nog merkwaardiger is dat Hanssen het voorbeeld van Büch niet in ‘Een dorst die nooit overgaat’ heeft opgenomen. Kende hij net als ik het gerucht dat de fabulant ook het dode zoontje had verzonnen? Moeten wij nu volgens Hanssen het oeuvre van Büch uit onze boekenkast halen en naar De Slegte brengen omdat het niet authentiek is? Trokken critici op de avond van 17 augustus de haren uit hun hoofd en de stekker uit de telefoon van schaamte omdat ze een kwarteeuw geleden die ‘kinderboeken’ van Büch negatief hadden besproken? Ik heb geen enkel fictiewerk van Büch in huis, evenmin van heel veel andere verdienstelijke auteurs: het is domweg niet interessant genoeg om in de beperkte ruimte van je boekenkasten met nieuwe aanschaffen te kunnen concurreren. Büch was een halfliteraat, net als de toverrijst waarvoor hij op het eind van zijn leven reclame maakte, geen echte rijst was, maar vernuftig behandeld aardappelmeel. Zijn fort, zijn bijzonderheid, ligt in de essays over eilanden en over zijn verzamelingen, voorzover ze geen slappe spin-offs van zijn tv-werk zijn. Dat Büch verzon dat wat hij in zijn romans en gedichten beschreef, ook werkelijk was gebeurd, vormt een boeiende anekdote. Niet meer maar ook niet minder.

Slechts de kwaliteit van de tekst telt, dat is wellicht ook de reden dat niemand meer de twee romans van Ter Braak leest. Ook Ter Braak was als fictie-auteur een halfliteraat en meende net als Büch dat hij als belezen essayist de kunstjes uitentreuren kende en daarom ook kon toepassen voor zijn eigen scheppingen.

Commercie

Het onderscheid dat Hanssen maakt tussen enerzijds authentieke ervaringen die op een tamelijk directe manier zijn vormgegeven en anderzijds niet-authentiek modernisme is dan ook totaal zinledig. Gerard Reve impliceerde met zijn omschrijving - het gaat niet om de authentieke ervaring, maar om de vorm waarin die is gegoten - uiteraard dat ook een auteur die in het geheel geen dood kind heeft te betreuren, zo'n klacht, al dan niet in een lied, kan fingeren en daarmee kwaliteitskunst kan produceren. Want daarom gaat het. Er zijn geslaagde en minder geslaagde teksten. Zie de voorbeelden van Büch en Ter Braak. Dat de auteur daarvan elementen aan zijn eigen leven of omgeving ontleent, het zij zo. De literaire strategieën die een schrijver ter beschikking staan, zijn zodanig divers en gecompliceerd dat het gegeven van een betreurde overledene op zich nooit een bruikbaar waardeoordeel kan leveren dat de auteur in positief opzicht onderscheidt

[p. 85]

van collega's die eenzelfde gebeurtenis verbeelden.

In zijn hardvochtige aanval op critici die zijn dode kinderboeken niet waardeerden, veronachtzaamt Hanssen het probleem van de recensent die op de hoogte is van de bezongen overledene. De bespreker wordt heen en weer geslingerd tussen een negatief oordeel over een minder geslaagd boek en zijn delicate gevoelens jegens het verdriet van de schrijver. Hanssen noemt in ‘Een dorst die nooit overgaat’ niet Jessica Durlacher die haar literaire reputatie grotendeels ontleent aan twee boeken die zij snel na de dood van haar vader Gerard Durlacher publiceerde en waarin vader en verlies een prominente rol spelen.

In de Amsterdamse grachtengordel, die niet bestaat, maar binnen welk gebied ik wel eens mensen spreek, was het oordeel: leg zo'n boek op de plank. Debuteer met een volkomen ander boek, waarin je laat zien dat je kunt schrijven. Maar dat wil de uitgever weer niet. Hanssen rept nergens over het commerciële potentieel van zijn authentieke teksten over dode kinderen. Critici die heen en weer geslingerd worden tussen oordeel en kennis, zijn meestal bekend met de overwegingen van het uitgeversbedrijf. Wellicht dat daarom niet alleen witte, oudere mannen enige weerzin tegen de commerciële exploitatie van doden in hun stukjes laten meeklinken?

Wat rest is Hanssens kwalificatie van de witte, oudere mannelijke critici die ten onrechte het literaire domein domineren vanwege de in hun ogen laagwaardige zorgfuncties en vergelijkbare activiteiten die ze vrouwen toekennen. Ik heb geen kinderen en mijn (vrouwelijke) partner oefent een beroep uit dat zowel financieel als qua status interessanter is dan het mijne. Zulke mensen wonen er wel meer in Amsterdam. Want hoe zit dat met die seksistische critici van Hanssen? Hoeveel schrijvers/critici zie je in Amsterdam niet langsfietsen met een al dan niet gevuld kinderzitje en hoeveel van hen nemen niet huishoudelijke taken op zich?

Hanssen geeft Mallarmé als vroeg voorbeeld van een auteur die literair kloeg over een kind en door onze generatie critici te slecht werd bevonden. Hij suggereert dat volgens de modernistisch geïnspireerde literatuurkritiek slechts bohémiens op een kritische waardering konden rekenen. Maar een surrealistische kunstenaar als René Magritte placht om vijf uur 's middags zijn schildersspullen keurig op te bergen, zodat hij in de burgerlijke huiskamer met zijn echtgenote het Brusselse avondbrood kon consumeren. De vader van het futurisme, F.T. Marinetti, publiceerde in 1909 weliswaar een manifest vol antifeminiene metaforen, maar hielp al een paar jaar daarna een vrouwelijke collega met haar roman La donna futuristica, trouwde met een vrouw die schilderde en kreeg met haar drie dochters die zich hem herinneren als een liefhebbende vader die hen op allerlei manieren stimuleerde in hun ontwikkeling.

Er zijn critici die de gedichten van Enquist, Jansma en Vasalis volgens hun smaak niet waarderen, net als Connie Palmens I.M. en Thoméses Schaduwkind wel, zoals ik. Volgens mij is Schaduwkind op het niveau van de stijl een typisch Thoméseboek, en zal zijn volgende roman weer inhoudelijk een typisch Thoméseboek worden.

Er zijn critici die volgens hun smaak anders oordelen. Over die smaak valt uiteraard te twisten. Maar smaak verdedig je via een enthousiasmerend betoog. Ter Braak en Du Perron zijn daarin een enkele keer geslaagd, ook in een discours dat wij anno 2005 nog kunnen volgen. Hanssen heeft daar oog voor, gezien zijn selectie uit het werk van de eerste, die vorig jaar bij Meulenhoff verscheen: Menno ter Braak. De canon. Jammer dat hij de impliciete literatuurbeschouwing van zijn inspirator niet tot de zijne heeft gemaakt. Smaak, Léon Hanssen, geen theorie derhalve en vooral geen bliksems slingeren naar mensen die een andere smaak hebben dan jij.