De Revisor. Jaargang 5

[p. 56]

Wiel Kusters
Over het aantrekken van een broek (II)
Travestie als literair motief: ‘Monsieur Hawarden’

In de 19e en 20e eeuw lijkt de aantrekkingskracht van het travestiemotief in de verhalende literatuur nagenoeg uitgewerkt. Misschien wijst dit erop, dat er, afgezien van de sociale implicaties van het motief, toch ook sprake is geweest van een literaire mode, die inspeelde op een zekere zucht naar sensatie onder het lezend publiek, en dat dit de vrouw in mannenkleren nu wel voor gezien hield.

Natuurlijk maakt de weggeëbde populariteit van ‘travestieromans’ het verschijnen, in 1934, van Filip de Pillecyns novelle Monsieur Hawarden tot een interessante gebeurtenis. In een lezing over eigen werk heeft De Pillecyn (1891-1962) verteld hoe hij ertoe gekomen is zijn verhaal te schrijven: ‘Er was in Stavelot een onderwijzer die Faffin heette. Die had op documenten gewerkt en een boek geschreven over het geval: een Parisienne die, na een ongelukkige liefdesgeschiedenis, waar een duel mee gemoeid was, zich in mannenkleren steekt en de eenzaamheid zoekt in het dorpje Pont, bij Ligneuville, in de Eiffel. Hij vroeg mij dat te vertalen en scheen grote waarde te hechten aan het feit dat het werkelijk zó gebeurd was als hij had geschreven; hij was verwonderd dat ik hem antwoordde dat zulks voor mij geen belang had. Ik las zijn boek en alle lust om het te vertalen was weg. Maar het geval zelf had mij te pakken. In de geschiedenis van deze ongelukkige vrouw wordt een knaap vermeld die met haar de eindeloze wandeltochten door het Eiffelland meemaakte. Die knaap was de vader van een collega, muziekleraar te Malmedy. Die had nota's die zijn vader over deze wonderlijke dame had nagelaten. Daar werd niet gesproken over duels. Maar mijn Faffin had alles opgeklaard, hij had het geval van zijn geheimzinnigheid beroofd. En dat geheimzinnige in het leven van die vrouw, was juist wat mij aantrok. Ik zag ze zoals een gestalte die ge hebt nagestaard en die verdwijnt in de mist. Maar ik schreef toch naar een onloochenbare werkelijkheid. En dat is dan juist het enige boek waarvan sommigen gezegd hebben dat het onwaarschijnlijk was. Waaruit blijkt dat de werkelijkheid van het leven soms onwaarschijnlijker is dan de wereld van de fantasie.’¹

Volgens Jean Weisgerber, die in zijn Aspecten van de Vlaamse roman 1927-1960 een opstel aan De Pillecyns novelle wijdde, kan men in het boek van Faffin (dat ik niet heb kunnen bemachtigen) lezen, dat Monsieur Hawarden in werkelijkheid Mériora Gillibrand heette en dat zij afkomstig was uit een aanzienlijke familie. Over het duel dat een rol moet hebben gespeeld in haar levensgeschiedenis schrijft hij: ‘Als op een kwade dag haar verloofde door een ongelukkige rivaal wordt gedood, steekt zij de dader neer en doet een poging tot zelfmoord, waarna zij Frankrijk verlaat, haar haren afknipt, sigaren begint te roken en onder de naam Arthur Hawarden, Brits onderdaan, reizen maakt om tenslotte in het dorp Pont een teruggetrokken leven te gaan leiden.’²

Over de omstandigheden die zijn personage tot travestie hebben gebracht laat De Pillecyn de lezers, zoals hij in ‘Over mijn werk’ al aangaf, in het ongewisse. Wel laat hij op twee plaatsen in de novelle iets doorschemeren van fatale gebeurtenissen in Hawardens verleden. In de brief die ‘hij’ op 7 juni 1850 aan ‘zijn’ moeder schrijft, gebeurt dat voor de eerste keer: ‘Voor het vreeselijke dat er gebeurd is boet ik nog altijd; ik leef hier in een verlaten waalsch dorpje van Pruisisch Rijnland. (...) Sedert dien vreeselijken nacht waarop een einde kwam aan het huwelijk dat mij werd opgedrongen, hebt U mij niet meer geloofd en niet meer aangesproken.’ Een paar pagina's verder lezen we over een litteken: ‘Met wijdopen oogen nu, oogen die zoo wild en ver kijken alsof zij niet zien en niet begrijpen staart zij naar de linkerborst die mat welt uit de warmte van het kleed. Recht en vaal is het litteeken boven de rose vlek die steunt op haar vingertoppen.’³

De oorzaak van dit litteken blijft een geheim; van belang is uitsluitend dat het er ís, aangezien het ons in staat stelt Monsieur Hawarden in verband te brengen met de legendarische Amazones. Al kort na de aanvang van het verhaal werd Hawarden expliciet met een amazone vergeleken, zij het op weinig opvallende wijze, omdat de term gebruikt werd in een afgeleide betekenis, die van ‘paardrijdster’: ‘Hij is als een amazone, met hoog gekapte laarzen van licht leder en traag openwuivende jaspanden. En de korte rijzweep schijnt een voorwendsel tot sierlijke beweging van arm en hand.’⁴

Dit zegt alvast iets over de wijze waarop De Pillecyn betekenissen suggereert. Wie wil nagaan welke rol de travestie in Monsieur Hawarden speelt, zal op zulk een terloopse vorm van symboliek bedacht moeten zijn.

1 ‘Over mijn werk’, Dietsche Warande & Belfort, 1958, p. 361.

2 Amsterdam, Athenaeum - Polak & Van Gennep, 1973. Het citaat op p. 106.

3 Helaas had ik tijdens het schrijven van dit stuk niet de beschikking over De Pillecyns Verzameld Werk (1959), zodat ik moest citeren uit een afzonderlijke uitgave van Monsieur Hawarden (Amsterdam/Mechelen, z.j.). De citaten op p. 31 en 37.

4 A.w., p. 10.

[p. 57]

Rond Hawardens relatie tot de dertienjarige Alex ontstaat als gevolg van ‘zijn’ travestie een soort pseudo-pedofiele sfeer. Tijdens een van hun gezamenlijke wandelingen speelt zich bijvoorbeeld de volgende scène af: ‘Alex is beu gepraat. Hij staat recht en buitelt door het hooge kruid. Hij rukt aan een hoogen ginststruik die door de jaren in het hout geschoten is. Hij wordt wild en trekt en als de taaie struik begeeft loopt hij trotsch tot bij monsieur Hawarden en zegt hem dat hij het zonder inspanning heeft klaar gekregen. Want voel maar, zijn hart klopt niet eens.

En monsieur Hawarden voelt, onder de lange spitsen van zijn vingers, het kleine onstuimige hart en komt recht op zijn knieën, wischt het zweet van het verhitte voorhoofd en noemt hem ‘mon petit’. Dan wordt de kleine jongen loom. Hij strekt zich languit naast monsieur en sluimert in. Monsieur Hawarden luistert naar zijn adem; die is rustig en gezond. En hij buigt over hem en ziet hoe effen het voorhoofd is en hoe schoon de half geopende mond meeleeft met de ademhaling. Hij gaat weer liggen en legt de lichte zijden zakdoek over zijn gelaat. En hij neemt de hand van den kleinen jongen en schuift ze behoedzaam over zijn eigen borst, op het lichte golvende hemd. Zoo ligt hij stil en luistert naar de warmte van die hand op zijn borst.’⁵

Op dit punt van het verhaal gekomen is de lezer nog niet op de hoogte van Hawardens feitelijke geslacht, al kan hij in een aantal details van diens uiterlijk aanleiding hebben gevonden aan ‘zijn’ mannelijkheid to twijfelen: men denke aan de bij herhaling lang en smal genoemde handen, vingers en benen, aan het fijne, edele hoofd met tengere lijnen, aan het frekwente strelen van het eigen haar, aan het zingen ‘als met een diepe vrouwestem’ en aan de reeds opgemerkte gelijkenis met een amazone.⁶

Hoe het ook zij, of de lezer Hawardens sexuele status doorziet of niet, feit is dat de geciteerde passage - indien pedofiel getint - verder reikt dan het zuiver erotische: er zijn ook ‘moederlijke’ gevoelens in het spel. Tekenend hiervoor is dat Hawarden Alex in de loop van het verhaal (en hier voor het eerst) niet minder dan zes keer ‘mon petit’ noemt, zo vaak dus dat men dit best wel eens ‘letterlijk’ wil interpreteren. Misschien is ook het simpele feit dat ‘hij’ in de hier besproken situatie ‘met de beenen opgetrokken’ ligt⁷ voor sommige lezers een zinspeling op de houding waarin een vrouw een kind baart.

Merkwaardig, wat haar emotionele inhoud betreft, is ook de volgende scène. Op zekere dag bezoekt Hawarden een jonge zieke boerin.

‘Hij zit daar, met de hand van de vrouw in de zijne en spreekt

5 A.w., p. 16-17.

6 A.w., p. 6, 8, 11, 14.

7 A.w., p. 15.

[p. 58]

zacht en luistert. Het vermoeide gelaat van de zieke wordt levendiger; er komt glans in haar ogen en monsieur Hawarden ziet hoe schoon de trekken zijn, hoe verlangend en hartstochtelijk de mond staat van de jonge boerin. Als aan een biechtvader ontdekt zij haar ziel, verwonderd dat zij zoo weinig schaamte gevoelt in het aangezicht van dien slanken, ernstigen man.

In monsieur Hawarden's gedachten komt brandend de verbeelding van de onvruchtbare drift in deze kamer. Van de woedende omhelzingen waarover niet het mysterie ligt van de voortzetting van het bloed. (...) De heiligenbeelden op de kast schijnen hulpeloos en nederig te getuigen in deze kamer waar de drift niet door onbewuste levensvernieuwing wordt aangestoken en gevierd.’⁸

Onvruchtbaarheid heet deze tragiek. De ziekte van de vrouw lijkt een psycho-somatische reactie hierop. Maar... kinderloosheid is tegelijk een van de konsekwenties van Hawardens eigen ambigue bestaan. Haar mede-lijden met de boerin lijkt daaruit voort te vloeien.

Als speelster van een mannenrol is haar eigenlijke sexe in zekere zin geneutraliseerd (in zekere zin, want haar hartstochten blijven woeden, zoals de novelle duidelijk maakt), terwijl haar man-zijn een schijnvertoning is. De mogelijkheden om zichzelf als vrouw of als man te realiseren zijn nihil. In ‘zijn’ relatie tot Alex vindt Hawarden een surrogaat-object voor haar vrouwelijke - en bij De Pillecyn dus ook moederlijke - gevoelens. Met name in het ‘zwellende voorjaar’⁹ steken dergelijke emoties de kop op. Onbewust-jaloers slaat Monsieur Hawarden ‘een paar groene knoppen van het struikgewas. De zon is zichtbaar geworden, zeer zacht in den nevel. Monsieur Hawarden sluit zijn oogen en blijft staan. Een verre warmte rust op zijn gelaat en als hij zijn oogen opent zijn ze schemerachtig alsof tranen werden ingehouden.’¹⁰

Na zijn kennismaking met Alex wordt dit alles anders; ‘hij’ lijkt bevrucht. Op hun eerste wandeling plukt Hawarden ‘een paar groene toppen en wrijft ze sterk tusschen zijn vingers; hij snuift den geur van de bars en houdt de kleverige vingers uitgespreid in den wind.’ Met al ‘zijn’ zintuigen neemt Monsieur Hawarden deel aan de lente.¹¹

Hawardens ‘sexeloosheid’ wordt in de novelle soms gecompenseerd door een zich aan de lezer opdringende fallus-symboliek: die van sigaar en rijzweep.’¹² Wanneer de hoofdpersoon met Alex in de wei ligt en, bij wijze van spreken, ‘zijn’ zoon baart, wordt tegelijk ook ‘zijn’ mannelijk aspect in symboolvorm gerealiseerd. Er staat een fles tussen beiden, met ‘een bundel bloeiend heikruid in den hoogen hals’: erectie en ejaculatie.’¹³

De in feite asexuele status van Monsieur Hawarden wordt weerspiegeld in de os Fuss, die ‘hij’ van de slacht redt: ‘Monsieur Hawarden heeft hem, van ver zoo en met bedeesde handen, gestreeld tusschen zijn dorre horens.¹⁴ (...) Monsieur Hawarden krijgt een kleine portefeuille te voorschijn. “Als ik u honderd mark geef, mag Fuss dan blijven?” Fuss blijft.’¹⁵

Ellen Vogel in de film ‘Monsieur Hawarden’ (1968) van Harry Kümel

Bewust of onbewust toont Hawarden zich hier solidair met een lotgenoot. Ook ‘zijn’ latere vriendschappelijke omgang met de dorpspastoor - een celibatair, een in zekere zin gedesexualiseerde - vloeit misschien voor een gedeelte uit ‘zijn’ sexuele situatie voort.

Dat de geslachtelijke tragiek van de hoofdpersoon in De Pillecyns verhaal centraal staat, blijkt ook uit de nadruk die de verteller legt op de cyclische vruchtbaarheid van de natuur, de ‘moeder’ die regelmatig baart en, zoals Jean Weisgerber in zijn Aspecten van de Vlaamse roman opmerkt, ‘met haar seizoenen het ritme van het bloed regelt. De lente en de zomer doen de zinnelijkheid ontwaken.’ Merkwaardigerwijs verzuimt Weisgerber hierbij een verband te leggen met Hawardens travestie, die haar belemmert in de bevrediging van haar natuurlijke verlangens. Op avonden ‘als de kracht van de aarde in het bloed van de mensen vaart’¹⁶ kan zij niet veel meer doen dan haar vrouwenkleren aantrekken. ‘Dan zat, in het groote vierkante huis van Pont, de vrouw die gezelschap vond in kleeren en juweelen en sprak met haar verleden. De handen tastten naar het willige doffe haar, de oogen gleden met weemoed en trots over de lijn van borst en dij naar den zacht geschooiden voet. En zij luisterde naar wat leefde in haar.’¹⁷

En als de ‘geur van de aarde en van de vruchtbaarheid met onweerstaanbare kracht (...) in hem, in zijn bloed, in zijn duistere gedachten’ komt, ligt ‘hij’ overwonnen ‘door het kreunend verlangen van zijn wezen; de arm ligt rond zijn schouder, voelbaar en warm, en de vingers op zijn arm drukken altijd vaster en inniger.’¹⁸

Monsieur Hawarden is een neo-romantisch verhaal en staat in de literatuurgeschiedenis ook als zodanig te boek. Weisgerber spreekt van ‘kunst die op suggestie berust’. De Pillecyn noemt de dingen wel bij hun naam, maar doet dit ‘in zo vaag mogelijke termen om aldus het waas, waarmee de romantische droom de dingen omsluiert, te kunnen behouden.’

Maar ook het travestiemotief, en met name de wijze waarop het gehanteerd wordt, wijst op het romantische karakter van

8 A.w., p. 26-27.

9 A.w., p. 12.

10 A.w., p. 10. Cursivering van mij.

11 Noties die met vruchtbaarheid en moederschap samenhangen vindt men zelfs in ‘terloopse’ mededelingen als: ‘De moederlijke vrouw van den rentmeester heeft een glas melk bovengebracht en monsieur Hawarden heeft haar begrijpend toegelachen.’ (p. 21-22).

12 Ook de kaars speelt een rol. In het fragment dat ik hierboven citeerde (Hawardens bezoek aan een kinderloos echtpaar) brengt de jonge boer een kaars binnen met de woorden: ‘Daar helpt toch niets aan.’ M.a.w. men kan zoveel kaarsen binnenbrengen als men wil - zinspeling op de coïtus - een kind komt er niet.

13 Voor de literatuurpsycholoog lijkt ook het onweer op p. 47-48 gefundenes Fressen. Alex is nu ‘groot en sterk’ geworden; samen met Hawarden wandelt hij weer eens in de omgeving van het dorp. ‘Zij gaan zwijgend; monsieur Hawarden, de handen diep in de zakken, met een vreemde schittering in de oogen. - Ik houd zoo van een heerlijk onweder, zegt hij. (...) Daar schokt de eerste donderslag (...) Monsieur Hawarden staart in de verte. (...) Zijn mond is lichtjes geopend en het puntje van zijn tong bevochtigt zijn lippen. - Ah, mon Dieu, kreunt hij.’

14 De hoorn is een bekend vruchtbaarheidssymbool. Hier echter heet hij ‘dor’. Vgl. Ad de Vries, Dictionary of Symbols and Imagery, Amsterdam/London 1976, p. 257.

15 A.w., p. 20-21.

16 Weisgerber: ‘De heilzame invloed van de bodem op het bloed herinnert aan een letterkundige richting die in de conservatieve kringen van de jaren '30 veel succes had. (...) Wij moeten hier onmiddellijk aan toevoegen dat er in Monsieur Hawarden geen sprake is van rassenmystiek of zelfs maar van enige verbondenheid met de ‘dtam” of met de gemeenschap, en dat in het algemeen het thema van de solidariteit van de mens en van de bodem zich slechts bescheiden laat horen.’ ( a.w., p. 111).

17 A.w., p. 35.

18 A.w., p. 50.

[p. 59]

de novelle. De gespletenheid van Monsieur Hawarden laat zich gemakkelijk in verband brengen met het sinds de Romantiek vaak toegepaste motief van de dubbelganger. Hawarden is ‘zijn’ eigen duplicaat: er is sprake van een voortdurende confrontatie van ‘zijn’ vrouwelijke ik met zijn mannelijke rol, van zijn vroegere gestalte (in de ruimste zin van het woord) met zijn huidige.

Het strelen van ‘zijn’ eigen haar en het omarmen van zichzelf zijn als het ware symptomen van dit gespleten bestaan. Op een van de eerste pagina's van het verhaal, nog vóór we op de hoogte zijn van Hawardens feitelijke geslacht, valt te lezen: ‘Monsieur Hawarden's gedachten zijn verward, hij komt zichzelf vreemd voor en kijkt zwaarmoedig naar de zachtlederen kaplaarzen die de slanke beenen vormloos maken.’¹⁹

Het duidelijkst treedt het dubbelgangersmotief natuurlijk naar voren tijdens Hawardens metamorfose voor de spiegel: ‘En nu kleedt monsieur Hawarden zich uit. Hij trekt zijn mannenkleeren uit. En het zacht-linnen hemd rukt hij open.

Haar borsten schijnen te leven in de magere handen. En weldra glijden de kleeren over haar schouders, over de gebogen lijn van de heupen. Laag uitgesneden in den rug is het kleed. De rug is week en trotsch. En over de kleine voeten schuift zij schoentjes die glinsteren als van zilver en zij richt zich op en staart met vreemde oogen op haar vernieuwde schoonheid.

Zij stapt door de kamer, onzeker als iemand die na een ziekte zijn tred moet vinden. Zij gaat almaar door, vaster, trotscher. En dan wankelt zij naar haar bed en ligt erop, ruggelings, met de handen over het gelaat.’²⁰

De functie van de travestie in Monsieur Hawarden verschilt duidelijk van de omkering van de sexe-rol zoals we die in met name de 18e-eeuwse roman tegenkwamen. Weet het personage zich daar d.m.v. travestie tot op zekere hoogte te bevrijden van hinderlijke beperkingen, hier is het omgekeerde het geval: de mannenrol werkt verstikkend, niet voor mannen uiteraard, maar voor de vrouw. Wanneer travestie in de oude roman al psychische implicaties heeft (wat in een boek als De vrouwelyke Lakei duidelijk niet het geval is), dan is er, zoals in De kloekmoedige Land en Zee-Heldin, misschien wel sprake van transsexualiteit, maar dan wordt die onverenigbaarheid van ‘lichaam’ en ‘geest’ door het dragen van mannenkleren en het leiden van een mannenleven althans voor een gedeelte opgeheven. Vaak echter is travestie het gevolg van een praktische beslissing van het personage en leidt zij hooguit tot ‘belagchelyke’ verwikkelingen en een vrijblijvende homoërotische sfeer.

Van deze laatste mogelijkheid van het motief merken we ook wel iets in Monsieur Hawarden, zeker wanneer Alex ‘groot en sterk’ geworden is: ‘Dikwijls heeft hij (Alex) verlangd die handen (van Hawarden) in de zijne te houden omdat die toch zoo week en zoo teer eruit zien; en hij heeft ook dikwijls gewenscht zijn mond eens heel van nabij te bekijken als hij slaapt.’²¹ Elders, in een geheel andere situatie, wanneer Hawarden in Spa voor een paar dagen heeft toegegeven aan haar vrouwelijkheid door met een man te slapen, wordt expliciet de erotiserende werking van travestie aan de orde gesteld. Zij heeft haar wandelpak aangetrokken. ‘En hij liet zijn onvaste oogen over haar gaan. Als een prikkel was het hem haar zoo te zien, zoo tenger en vormloos in die mannenkleeren.’²² Latente homoërotische gevoelens komen op, maar worden door het vrouwenlichaam onder de mannenkleren geëxcuseerd.

De wezenlijke betekenis van de travestie in De Pillecyns novelle is echter gelegen in het erdoor veroorzaakte dualisme, de voortdurende spanning tussen schijn en wezen. Deze hier ten volle uitgebuite mogelijkheid van het travestiemotief stempelt Monsieur Hawarden tot een bij uitstek romantisch verhaal.

19 A.w., p. 11.

20 A.w., p. 29-30. Het is niet zonder betekenis dat Hawarden schoentjes aan ‘zijn’ voeten schuift. In ‘zijn’ rol van man draagt ‘hij’ bijna nooit schoenen (p. 22), wel laarzen. De schoen is een bekend vagina-symbool.

21 A.w., p. 46.

22 A.w., p. 59.