De Revisor. Jaargang 5

[p. 50]

Wiel Kusters
Over het aantrekken van een broek (I)
Travestie als literair motief^*

‘Iedere cultuur en iedere eeuw heeft haar eigen levensvormen, die, na een tijd reëel geweest te zijn, geleidelijk verstarren tot traditie en tot “litteratuur”. Het kan niet geloochend worden, dat de achttiende-eeuwse mens groote voorliefde bezat voor het als jongeling verkleede meisje en voor de als soldaat dienende vrouw. Wie eenige kennis bezit van achttiende-eeuwsche geschiedbronnen zal evenmin kunnen loochenen, dat travesti's, vooral in amoureuze aangelegenheden, oorspronkelijk heel vaak zijn toegepast. Eerst op het einde dezer en aan het begin der negentiende eeuw versteende de werkelijkheid tot formalisme en werd het meisje in jongenskleeren een vast effect-stukje voor romannetjes en een tooneel-trucje, dat zich als zoodanig nog in de moderne films heeft gehandhaafd.’

Dit is het commentaar van D.J.H. ter Horst, biograaf van de 18e-eeuwse schrijver en avonturier Franciscus Lievens Kersteman, op een door hem verhaald voorval uit het leven van zijn ‘held’. De zestienjarige Franciscus reist onder geleide van zekere Rougemont en diens neef William naar Parijs; onderweg bemerkt hij echter dat neef William een meisje is en oom Rougemont haar minnaar. ‘Het verhaal lijkt wat overdreven romantisch, maar toch behoeven wij geenszins de verdenking te koesteren, dat het slechts op fictie berust,’ aldus Ter Horsts verdere commentaar.¹

We zullen ons hier niet verdiepen in de geloofwaardigheid van dit speciale geval. Een feit is, dat al in het laatste kwart van de 17e, maar toch vooral in de 18e eeuw, tal van romanschrijvers travestie tot een belangrijk moment in hun intrige hebben gemaakt. Wie eens gaat grasduinen in een bibliografie van ‘populaire’ prozaboeken vindt voor de periode 1720-1798 op z'n minst 25 werken waarin zulk een verkleding een rol speelt. Een ruime meerderheid hiervan verwerkt travestie van de vrouw, terwijl in maar enkele gevallen een man vrouwenkleren aanneemt. Zijn toppunt van populariteit bereikt het travestiemotief in de jaren van 1750 tot 1760 met twaalf verschillende uitgaven.²

Hoe is deze frekwentie van travestie in de roman te verklaren, wanneer we ervan uitgaan dat vermommingen toch in de eerste plaats een toneel-attractie vormen? De gelijktijdigheid van schijn en werkelijkheid die eraan ten grondslag ligt, is op het toneel immers veel gemakkelijker te realiseren dan in een verhaal. Het theater stelt op dit punt minder zware eisen aan het voorstellingsvermogen. Er zijn daar heel wat factoren die zich tegen elkaar uit laten spelen: ‘tekst, kleding, gebaren, stem. Maar ook de tekst tegen de tekst: bijvoorbeeld bij onthullende terzijdes; of de kleding tegen de kleding: bijvoorbeeld sandalen bij een jacquet; en zelfs gebaar tegen gebaar, omdat een acteur nu eenmaal in staat is gebaren te maken die net niet helemaal zijn wat ze zijn moeten, die de schijn ophouden maar tevens naar de werkelijkheid verwijzen.’³

Men moet wel aannemen dat travestie voor de 18e-eeuwse lezer van romans zoveel andere aantrekkelijke kanten had, dat ze het best zonder visualisering kon stellen. Maar waaruit bestond dat aantrekkelijks dan precies? En verder: was er misschien een verband tussen de populariteit van het motief en de positie van de contemporaine vrouw?⁴

Zoals Ter Horst al aanduidde, is er met betrekking tot het verschijnsel travestie zeker een verband te leggen tussen ‘literatuur’ en ‘leven’. Er zijn ons uit met name justitiële archieven zeker gevallen bekend van vrouwen die ertoe overgingen ‘zich in manskleederen te verkleeden en door deze vermomming de Lieden te misleiden en te bedriegen’ en bijvoorbeeld als matroos dienst te nemen op een oorlogsschip. Volgens de 18e-eeuwse overheid waren dit zaken ‘die in een Land en Stad daar eene goede politie en justitie plaats heeft niet kunnen worden geconniveerd maar ten exempel en afschrik voor anderen op het rigoureuste behooren te worden gestraft.’ Zo'n uitspraak tekent wel duidelijk de aantrekkingskracht van het ‘mannelyk gewaad’ op het vrouwelijk geslacht.⁵

Overigens moet men bedenken dat deze aantrekkingskracht niet noodzakelijkerwijs gepaard ging met het verlangen een mannenleven te leiden. In de eerste helft van de 18e eeuw waren ook nogal wat dames geneigd uit het oogpunt van gemak de herenkleding na te volgen. Willem Leevend, hoofdpersoon uit een roman van Wolff en Deken, gaf af op dames die er als jongens uitzagen en die op een herenzadel te paard zaten. Officiersvrouwen lieten zich amazones maken van dezelfde stof, in dezelfde kleur en met dezelfde afzetsels als de uniformen van hun echtgenoten, en het ging volgens sommige weekbladen van die dagen soms zelfs zo ver, dat men ‘tusschen sommige jonge dames en jonkers op het uiterlyke aanzien, de minste differentie byna niet bespeuren kon.’ ‘Ziet men er van de minderwaardige zoowel als de meerderwaardige sexe thans niet marcheren met een zwarten hoed of Bonnet op het hoofd; kort gekruld Hair in den nek: Rok en Kamisool aan het lyf,

* Met dank aan dr. P.J. Buijnsters die mij in 1971 de 18e-eeuwse roman binnenleidde, en aan de afdeling Oude Drukken van de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag.

1 D.J.H. ter Horst: Franciscus Lievens Kersteman. Het leven van een 18e-eeuwschen avonturier. Amsterdam 1937.

2 Populaire Prozaschrijvers van 1600 tot 1815. (...) Alfabetische naamlijst door M. Buisman J. Fzn. (...). Amsterdam z.j.
Ook buiten de periode 1720-1798 speelt travestie wel eens een rol in de verhaalkunst. Men kan denken aan een werkje als Avontuer Van twee Goelieven, de eene ghenaemt Sr. Waterbrandt ende de ander Joufvrouw Wintergroen (Leyden 1624) en aan Monsieur Hawarden (1934) van Filip de Pillecyn, waarop ik nog terugkom.
Travestie van mannelijke verhaalfiguren blijft in dit opstel buiten beschouwing; gezien de maatschappelijke positie van ‘de’ man in de 18e eeuw lijkt zijn travestie al bij voorbaat geheel andere implicaties te hebben dan die van de vrouw.

3 Aldus W.M.H. Hummelen: Versdialogen in prozaromans. Nijmegen 1971.

4 De vraag naar de relatie met de travestie-hausse in het 18e-eeuwse blijspel moet ik laten rusten.

5 Vgl. F.A. Hoefer: Nederlandsche vrouwen in dienst van Mars. Rotterdam 1888. De citaten zijn afkomstig uit het ‘Crimineel Examenboek van Schepenen der Stad Rotterdam’ (1781-1782) dat door Hoefer aangehaald wordt.

[p. 51]

Titelprent uit ‘De Vrouwelyke Lakei’ (K.B. Den Haag)

broek, kousen en schoenen aan beenen en voeten; ja zelfs een wandelstok in de hand: alles geschoeid op den leest van het manvolk? Duizenden verbeelden zich een jong fluksch officier van de Musketterye te beschouwen, terwyl ze inderdaad een opgepronkte dragonder van het Spinrokken Regiment voor zich hebben.’⁶

Zoals al even aangeduid, zal deze mode mede een reactie zijn op de wel erg ondoelmatige kleding van ‘de’ 18e-eeuwse vrouw, die, in haar bewegingen belemmerd door keurslijven en ‘zulke afgepunte kokers’, hiervan wel een minder aangename uitwerking ‘op de wykbare veerkragtige deelen des lichaams’ ondervonden moet hebben. Toch mag men de mogelijkheid niet uitsluiten dat deze mannelijk aandoende kledij los van zijn praktisch nut ook een vermannelijkte mentaliteit kan hebben gesymboliseerd en een - zij het nog weinig principiële - verwerping van de vrouwenrol.

Het sociale gedrag van de vrouw werd, zeker in de tijd waarover we hier spreken, sterk bepaald door een opvallende verering van de factor ‘maagdelijkheid’. Meisjes werd op indringende wijze bijgebracht dat mannen voor een huwelijk gestrikt moesten worden; een minnaar die men in de gelegenheid stelde reeds vóór de sluiting van het huwelijkscontract de vruchten van zijn liefde te plukken zou nog maar weinig belangstelling hebben voor een definitieve verbintenis. Dat de rol van verleider en lichtmis tegen deze achtergrond voor veel mannen wel aantrekkelijk moet zijn geweest, laat zich misschien in verband brengen met een in de 18e eeuw geconstateerde defloratiemanie, tot in de bordelen toe.⁷

In een in 1775 anoniem verschenen roman, De grootmoedige en heldhaftige Hollandsche Amasoon of de Gevallen van Theresia, vinden we wat dat betreft een verhelderende passage. Emilia, een van de bijpersonages, valt in handen van de hoerenwaardin Zwarte Beth en wordt tot prostitutie gedwongen: ‘Hy voldeed daar op zyne begeerte. (...) Naauwelyks had hy zynen lust geboet, of hy bejegende my met de uiterste verachting. Gy zyt eene afgerechte, en looze, Hoer, zeide hy. Ik ben het niet, aan wien gy uw maagdom hebt opgeofferd: gy zyt dien al te vooren kwyt geweest. Ik heb zulks wel konnen merken, en zal u daarom ook als zoodanige behandelen. Ik plaats van tien ducaaten, die ik u beloofd heb, en ook gegeeven zou hebben, als gy noch maagd waart geweest, zal ik u een geeven: dat is gelds genoeg voor eene Hoer.’

Niet alleen in het bordeel gold ‘maagdelijkheid’ als waar (om eens een marxistisch getinte term te gebruiken). Meisjes die hun ‘eer’ verloren, waren in de 18e-eeuwse maatschappij daarmee ook hun waarde op de huwelijksmarkt kwijt. Zolang, met name in de hogere kringen, de echtverbintenis gezien werd als een middel tot economische vooruitgang en zolang de bruidegom van zijn bruid verwachtte dat ze maagdelijk was (een teken van zijn absolute eigendomsrecht), bleef het voor ieder meisje zaak haar kuisheid te bewaren. Uiteindelijk moest dit wel leiden tot een zekere desexualisering van de vrouw; zij werd een soort Pamela: flauwvallend bij de geringste sexuele toenadering en uiterlijk van alle gevoelens jegens haar bewonderaar verstoken totdat het huwelijk gesloten was.

Met deze verwijzing naar Richardson's Pamela (1740) is inmiddels een voorbeeld genoemd van de romansoort die het in het verlengde van dit alles liggende conflict tussen de weerloze kuisheid van een jonge maagd en de ongebreidelde wellust van een libertijnse aristocraat, als uitgangspunt neemt: de erotische roman met pathetische trekken. De heldin wordt in dergelijke verhalen gekenmerkt door passiviteit en wanhoop. Ook is ze veelal arm, wat haar weerloosheid en haar afhankelijkheid van een ongeschonden maagdenvlies - mogelijkheid tot sociale vooruitgang - nog vergroot. Ook in Sara Burgerhart (1782) speelt dit in wezen sociale conflict een belangrijke rol.⁸

Het lijkt, gezien dit alles, niet onaannemelijk dat er een nauwe samenhang bestaat tussen het in de 18e-eeuwse roman zo populaire travestiemotief en de positie van vooral de burgerlijke jonge vrouw, c.q. het op haar maagdelijkheidsperikelen gebaseerde erotisch-pathetische verhaalmodel: de broek als kuisheidsgordel.

In een roman als De Vrouwelyke Lakei, of het Leven van Clorimena (1756) van Petrus Lievens Kersteman, broer van de al genoemde Franciscus, is deze samenhang bijzonder duidelijk. Om hier zicht op te krijgen is het noodzakelijk eerst te constateren dat travestie er

6 Vgl. S.I. von Wolzogen Kühr: De Nederlandsche vrouw in de eerste helft der 18e eeuw, Leiden 1914, p. 170-171. De citaten zijn achtereenvolgens uit De Denker (1773) en De Philantroop (1756).

7 Vgl. voor deze defloratiemanie David Loth: The erotic in literature. New York 1961 (Ned. vert. 1966).

8 Vgl. voor de erotisch-pathetische roman John J. Richetti: Popular fiction before Richardson. Narrative Pattems 1700-1739. Oxford 1969.

[p. 52]

in deze roman niet toe leidt dat de vrouwelijke hoofdpersoon, Clorimena, definitief oen mannenleven gaat leiden, - dat gebeurt trouwens in geen enkele van de mij uit deze tijd bekende verhalen. Diverse keren wordt zij er door de omstandigheden toe gedwongen haar vrouwelijke rol te hervatten.

Clorimena loopt bij voortduring gevaar haar maagdelijkheid te verliezen. Dit gemeenschappelijk kenmerk van wat men de Clorimena-episodes zou kunnen noemen, ligt zoals we gezien hebben ook ten grondslag aan het erotisch-pathetische verhaalconflict. Niet alleen zijn we in De Vrouwelyke Lakei enkele malen getuige van een confrontatie van de heldin met op haar ‘eer’ beluste verleiders, maar zelfs kan men in Kerstemans roman details aanwijzen, die op treffende wijze overeenkomen met buitenlandse werken van dit genre. Evenals de hoofdpersoon uit Pamela wordt Clorimena in het buitenhuis van haar belager (Leonardo) gevangen gehouden en staat zij onder bewaking van een met Mrs. Jewkes vergelijkbaar vrouwmens: Fallyda. Leonardo's nachtelijk bezoek herinnert aan de praktijken van Mr. B. en wanneer een andere snoodaard Clorimena in haar slaap bloot komt woelen om haar bloem te plukken, zoals men het in die dagen graag formuleert, is hem dit al voorgedaan door Ricardo in Mrs. Haywood's Memoirs of a Certain Island (1725) en, zij het onder iets andere omstandigheden, door Lovelace in Clarissa (1748) van Richardson. Tal van keren ook vindt Clorimena's weerloosheid tegenover haar belagers uitdrukking in het krijgen van een flauwte.

Het motief van de vervolgde onschuld is - daarop wijst reeds zijn populariteit - een uiterst conservatief gegeven. Auteurs die het hanteerden, leken er voortdurend op bedacht de tot verzet prikkelende mogelijkheden ervan te vermijden. Kersteman echter laat zijn heldin van tijd tot tijd gebruik maken van travestie om aan haar achtervolgers te ontkomen, waarmee hij in wezen een ‘subversief’ element in het verhaal introduceert. Toch is Clorimena's verzet tegen de mannelijke hartstochten nauwelijks van principiële aard: zij neutraliseert haar vrouwelijkheid. Dat het ook anders kan bewijst de Engelsche Vrouwelyke Robinson (anoniem, wrs. 1761). Wanneer een geilaard ‘alles in 't werk stelt, wat een geweldadige drift kan bedenken’ om haar te onteren, komt ze tot de ontdekking ‘dat het voor een Mansperzoon onmogelyk is, eene Vrouw te overweldigen, indien zy zig wel verdedigt.’

Een vrouw in een broek houdt haar maagdelijkheid buiten schot. Dat is één. Maar het ‘mansgewaad’ stelt vrouwen tegelijk in de gelegenheid aan hun reislust en nieuwsgierigheid te voldoen. In veel romans wordt de zucht nieuwe ervaringen op te doen als motief voor travestie genoemd. Voor een als man verklede vrouw was het reizen langs de onveilige wegen van die tijd een heel wat minder riskante en gecompliceerde aangelegenheid dan voor haar niet tegen grote vermoeienissen bestand geachte sexegenoten.

Ook wanneer twee gelieven samen reizen, komt het wel voor dat de vrouw zich in mannenkleren hult. In wat we lazen over de levensgevallen van Franciscus Lievens Kersteman vonden we hiervan al een voorbeeld. In De Vrouwelyke Lakei heet het: ‘En om voor alle opspraak op weg gedekt te zijn, vonden zy goed, dat

‘De Engelsche Vrouwelyke Robinson’ (1761?) (K.B. Den Haag)

Clorimena zich gedurende de reis in mans klederen zou kleden, gelyk zy als lakei gedaan had; zo konden zy aldus ongehinderd den gehelen weg over by malkanderen slapen, en op die wys gerust de vrugten van de liefde vervolgen te genieten, gelyk zy ‘er nu een aanvang meê hadden gemaakt.’

Ook de hoofdpersoon uit De Engelsche Vrouwelyke Robinson begeeft zich ‘in de kleding van de Cavallier, in een buitenlanse reize’, daartoe aangespoord door een verliefde jongeling die haar begeleidt. Was Clorimena zich echter nog van de erotische voordelen van travestie-onderweg bewust, de Vrouwelyke Robinson moet tot haar schande ervaren wat de konsekwentie van haar vermomming is: ‘want dien verliefden had het zo weten te schikken, dat een bed voor ons beryd wiert, en wy dus by elkanderen moesten slapen. Zo dra wy ter rust zouden gaan, sprak ik: Ik zie wel Jonker waarom het u te doen is, dog ik twyvel hart of gy u oogmerk wel zult beryken. Dog hy wist my zo teder voor te

[p. 53]

Illustratie uit ‘De Engelsche Vrouwelyke Robinson’

komen, dat ik onbezorgt onderkroop, onder beloften dat hy my niet zoude aanroeren. Dog nauwelyks was ik in 't bed gekomen, of hy vergat zyne beloften, en begon eenige attacque te doen, die my zo gedwe maakte, dat ik hem onbedwongen zyn hart liet ophalen, tot hy nevens myne zyde in een zagten slaap viel.’

Ook in dit geval, waarin travestie als een list van de man moet worden beschouwd, komt de vermomming dus voort uit praktische overwegingen. Een geheel andere categorie travestieën heeft te maken met een soort van psychische noodzaak. Een interessant voorbeeld van wat we in onze dagen gewend zijn als transsexualiteit aan te duiden, levert Het wonderlyk Leven, En de oorlogs-daden, Van de kloekmoedige land en zee heldin, Waarachtige geschiedenis (anoniem, 1711?).⁹

In haar generaliserende openingswoorden stelt de heldin vast, dat ‘de Mannen volmaakter geschapen, en op ver na zo vele zwakheden niet onderworpen zyn’ als het vrouwelijk geslacht. Kan zulk een ongenoegen op zichzelf misschien al voldoende aanleiding geven tot travestie, in het geval van deze jonge Maastrichtse komt daar nog bij dat de natuur haar ‘een hert had ingeboesemt, dat door geen gevaerlykheden verschrikt kon worden, en dat de dood met bezadigde oogen zoude hebben konnen aensien.’ Huishoudelijk werk mishaagt haar zeer, waardoor zij meer dan eens in conflict raakt met haar moeder, die ‘alle geduld en moederlyke liefde dikwijls zo ver (verloor), dat ik de tekenen van hare gramschap bywylen weken lang moest dragen.’ Op het bericht dat Condé te Brussel bezig is een leger op de been te brengen, verlaat ze het ouderlijk huis. Haar motivering is, in overeenstemming met wat we zojuist zagen, tweeledig: ‘om te gelyk voor myne moeders gramschap niet meer beducht te behoeven te wesen, en de rasende oorlogszucht, dien ik in myn boesem voelde woelen, te voldoen.’ In Brussel aangekomen steekt zij zich in mannenkleren.¹⁰

Haar identificatie met het mannelijk geslacht gaat zeer ver: ‘Straks hier na deed ik myn haar, 't geen van een redelyke lengte was, tot so ver afsnyden, dat het maer even de schouders bereiken kon; en hebbende altyd een Mannelyk weesen en stem gehad, gelyk ook een gewoonte, van lustiger de beenen voort te setten als de vrouwlui gemeenlyk doen geleek ik in dese kleeding en met dese toetakeling so natuurlijk een Manspersoon, dat niet alleen alle anderen daer in bedrogen waren, maer dat ik my ook self by na inbeelde te gelyk, met de kleeding van geslacht veranderd te syn, meer als tienmael moesten myn handen my daer van overtuigen, eer ik my ter deeg wys kon maken, dat ik iets Vrouwelyks onder dit gewaet verborgen droeg.’

Op de oorlogsbelevenissen van de heldin zullen we niet ingaan. Interessanter is het te zien, dat zij zich soms duidelijk distantieert van haar ‘eigenlijke’ sexegenoten. Haar mannelijke mentaliteit, veruiterlijkt d.m.v. travestie of als mannelijk beschouwde werkzaamheden, brengt een cynische kijk op de zgn. vrouwelijke eergevoelens met zich mee. Thuis heeft men haar geleerd hoe zij zich in liefdesaangelegenheden heeft te gedragen, maar haar ‘vrijages’ tonen haar, hoe meisjes die zich de tanden waterig laten maken - zoals ze het uitdrukt - door hun driften meegesleurd worden. De eerbaarheidsgevoelens worden gauw vergeten.¹¹

Vrijages als waarvan hier sprake is en waarbij een als man verklede vrouw een erotische verhouding heeft of simuleert met een sexegenote, zonder dat deze zich van de travestie bewust is, lijken een van de grootste attracties te hebben gevormd van het travestiemotief. Bij lezing van dergelijke scènes kan men zich verplaatst voelen in een vaag-lesbische sfeer, zeker wanneer men zich de mogelijkheid van transsexualiteit niet bewust is. Wanneer Margo, de eerste ‘geliefde’ van de kloekmoedige land- en zeeheldin, uit liefdesverdriet een poging heeft ondernomen haar neer te schieten, heet het: ‘In waerheit dese zaek was bequaam om my voor altyd een afkeer van de liefde en van 't vryen te hebben doen krygen, maer met de tyd verging de geheugenis daer van, invoegen dat ik naderhand noch menigmalen gevryd heb.’

Dergelijke minverhouding vormen voor de hoofdpersoon een betrekkelijk serieuze aangelegenheid, waarbij ze emotioneel betrokken kan raken. Over een zekere Maayke zegt ze: ‘Ik beminde haer

9 Het verhaal van de Land- en Zeeheldin bevat gedeelten die berusten op controleerbare historische feiten, maar heeft voor het overige een fictioneel karakter. In zijn vermenging van waarheid en fictie is het verhaal een typisch kind van zijn tijd en vertegenwoordigt het een interessante fase uit de geschiedenis van de roman.

10 Zij reist m.a.w. niet in travestie, hetgeen misschien ook al enigszins wijst op een ‘mannelijke’ inborst, gezien de gevaren die aan zo'n reis verbonden waren.

11 zich de tanden waterig laten maken is een merkwaardige formulering, die een begrip als ‘vagina dentata’ in het geheugen roept.
Voor psychologen valt aan deze roman heel wat te beleven. Men denke in dit verband ook aan het haarknippen, aan de castrati-gevoelens enz.

[p. 54]

Titelprent uit ‘Het wonderlyk Leven, En de Oorlogs-Daden, Van de Kloekmoedige Land en Zee Heldin’ (1711?) (K.B. Den Haag)

alleenlyk, om dat ik van haer bemind wierd; doch ik beminde haer met een vrouwelyke, en niet met eene mannelyke liefde, dat is te zeggen, dat myne liefde slegts vrientschap was.’ Men moet hierbij bedenken dat deze vrouwelijke liefde in het verhaal gepaard gaat met ‘gesimuleerde’ liefkozingen: ‘Zelfs waerd ze (Maayke) zo stout, datze my by wylen als wy met malkander wat stonden te mallen, seer vreemde grepen deed, daer ik gants weinig behagen in schepte om dat ik niet en had daer haar tanden zo seer na waterden, en 't geen ik haer geerne gegeven soude hebben, (want ze was de lelykste niet, en ten anderen had ze wel zo veel aen me te goed) indien de natuur my daer mede voorsien had, maer nu helaes moest ik allerhande uitvlugten soeken om my van een saek t' ontslaen, daer menig Ruiter zyn hoogste geluk in gesteld soude hebben.’

In De Vrouwelyke Lakei vinden we een vergelijkbare situatie, al is hier geen sprake van een psychische drang tot travestie. Florido, de als man verklede Clorimena, bezoekt zijn ‘geliefde’ Josepha. ‘Daar begonnen toen de omhelzingen eerst ter degen, na dat zy in zo een langen tyd malkanderen niet gesproken hadden: zy bleven zich niets schuldig, en Florido zou zich misschien een gelukkig minnaar in dit ogenblik hebben konnen rekenen, als hy zo wel een mansperzoon had geweest; dog nu vergenoegde hy zich maar alleen om Josepha uitwendig te liefkozen, zich verbeeldende de omstandigheid, daer hy wel eer als vrouw met Dorilas in was geweest.’

Zowel Clorimena als de Land- en Zeeheldin overwinnen d.m.v. travestie, en al dan niet met homo-erotische motieven, de hun opgedrongen passiviteit in liefdesaangelegenheden. Voegt men dit aspect bij wat reeds gezegd is over travestie als waarborg voor het behoud van de maagdelijkheid, als mogelijkheid tot grotere bewegingsvrijheid en als uitdrukking van een psychische noodzaak tot rolwisseling, dan lijkt het erop dat met name het vrouwelijk deel van het 18e-eeuwse lezerspubliek in de ‘travestieromans’ voldoende mogelijkheden tot identificatie gevonden moet hebben. De populariteit van deze soort verhalen lijkt die conclusie te bevestigen.