De Revisor. Jaargang 2

[p. 62]

H. Verdaasdonk
Vormen van literatuurwetenschap
III Interpretatie en hypothese

Inleiding

In het vorige stuk (De Revisor I/8) hebben we aandacht besteed aan de manier waarop, in een hermeneutisch kader, de betekenis van verschijnselen uit de werkelijkheid, en de betekenis van teksten, wordt vastgesteld.

We zagen dat de betekenis van een verschijnsel, en van een tekst, werd bepaald door middel van een interpretatie. Interpretaties waren gebaseerd op het ‘Verstehen’.

Zowel op het betekenisbegrip dat een hermeneutikus hanteert, als op het ‘Verstehen’ is kritiek geleverd. We hebben geprobeerd aan te tonen dat het betekenisbegrip van de hermeneutikus buitengewoon dubieus is en op nogal verregaande spekulaties over de taal berust. Het is onmogelijk, zo betoogden we, precies aan te geven wat onder de ‘betekenis’ van een verschijnsel, of van een tekst, moet worden verstaan. Wat het ‘Verstehen’ betreft, hebben we laten zien dat deze operatie nauwelijks kennisvermeerderend is. Het ‘Verstehen’ kan hoogstens een middel zijn om aan hypothesen te komen - het levert geen basis om beweringen over een verschijnsel te toetsen, het schept evenmin de mogelijkheid een verschijnsel te verklaren, in de zin die we in het eerste stuk (De Revisor I/7) aan deze term gaven.

De interpretatie van literaire teksten

Het is, na het bovenstaande, begrijpelijk dat niet iedereen die precieze kriteria voor de interpretatie van literaire teksten wil geven, zich blijmoedig in een hermeneutisch kader plaatst. Mensen als De Groot (1961), Mooij (1963), Oversteegen (1971) en speciaal Göttner (1973), hebben geprobeerd de interpretatie van, vooral literaire, teksten voor te stellen als een vorm van empirisch onderzoek dat in behoorlijke mate voldoet aan de vrij ‘harde’ kriteria die we in het stuk over methodologie (De Revisor I/7) ter sprake brachten. Hirsch (1972) is de enige ‘moderne’ auteur die zich in een hermeneutisch kader plaatst. Maar ook bij hem staat het opstellen van duidelijke kriteria voor de geldigheid van interpretaties centraal.

We interesseren ons nu voor de vraag of de zojuist genoemde auteurs inderdaad slagen in hun opzet aan te tonen dat de interpretatie van (literaire) teksten een vorm van empirisch onderzoek is dat kan beantwoorden aan de kriteria die aan het reeds geschetste hypothetisch-deduktieve model van een wetenschappelijke verklaring ten grondslag liggen. Omdat Hirsch buiten dit kader valt, zullen we zijn werk afzonderlijk bespreken.

Het zou te ver voeren alle voorstellen hier stuk voor stuk te analyseren. We gaan ekonomischer te werk. Als het interpreteren van literaire teksten, zoals onze auteurs zeggen, een volwaardige vorm van empirisch onderzoek is, en als het interpreteren opgevat kan worden als het opstellen van hypothesen en het geven van verklaringen, in de zin die mensen als Popper en Hempel aan deze begrippen geven, dan moet het interpreteren gerekonstrueerd kunnen worden volgens het hypothetisch-deduktieve model. Met behulp hiervan hebben we, in het eerste stuk (De Revisor I/7), de opvatting die de moderne methodologie over empirisch-wetenschappelijk onderzoek huldigt, proberen te verduidelijken.

We geven nog eens de fasen die, in de logische rekonstruktie van De Groot (de empirische cyclus), in het wetenschappelijk onderzoek zijn te onderscheiden. Tussen haakjes staan de benamingen die De Groot (1961:29) voor de verschillende fasen heeft voorgesteld. Ieder onderzoek begint met problemen. Empirisch feitenmateriaal wordt verzameld en gegroepeerd en hypothesen worden gevormd (Observatie). Vervolgens worden hypothesen geformuleerd (Induktie). Er worden speciale konsekwenties, in de vorm van toetsbare voorspellingen, uit de hypothesen afgeleid (Deduktie). We toetsen onze hypothesen door te kijken of onze voorspellingen in nieuw empirisch materiaal uitkomen (Toetsing). Op basis van het sukses van onze voorspellingen verwerpen of aksepteren we onze hypothesen (Evaluatie).

Voor wat de interpretatie van literaire teksten betreft, zullen we ons achtereenvolgens met de volgende vragen bezighouden:

-	Wat is het probleem dat de interpretatie wil oplossen?
-	Wat is het verband tussen interpreteren en het formuleren van hypothesen?

[p. 63]

-	Hoe worden interpretaties getoetst?

Het probleem dat de interpretatie wil oplossen

We stelden dat wetenschappelijk onderzoek met problemen begint. Wat is het probleem dat door de interpretatie van een (literaire) tekst opgelost moet worden? Al onze auteurs zeggen: de betekenis van een tekst of van een korpus teksten.

We stellen dus, door middel van een interpretatie, betekenis vast. Wat dit begrip ‘betekenis’ en wat het begrip ‘betekenis van een tekst’ betreft, krijgen we de problemen die in het vorige stuk (De Revisor I/8) werden opgeworpen, weer terug. Aan de genoemde begrippen is geen duidelijke status te geven. Gezien deze onduidelijkheid is het niet verwonderlijk dat onze auteurs, ondanks de globale overeenstemming die bestaat over het probleem dat de interpretatie moet oplossen - de betekenis van een tekst of van een korpus teksten - allerlei verschillende nuances inbrengen. Zo hangt De Groot (1961:330) zijn betoog over de interpretatie op aan de bespreking van een studie van zijn hand, waarin een psychoanalytische interpretatie van de Sint Nicolaasmythe werd voorgesteld. In deze studie werd een verband gelegd tussen sexuele symboliek en ‘sexuele achtergrondsbetekenissen (motieven, wensen)’. Het geven van betekenis is dan gelijk aan het vaststellen van motieven en wensen. Mooij (1963:144) wil, door middel van een interpretatie, de ‘totaalbetekenis’ van een tekst achterhalen, en laat de interpretatie de ‘uitleg van metaforen en symbolen, de vaststelling van thema, these, stemming en, algemeen gesproken, het verbinden van vorm en inhoud’ voor haar rekening nemen. Oversteegen (1971: 142ff.) stelt de ‘samenhang’ van een tekst via een interpretatie vast. Göttner (1973:12, 29) merkt op, dat het interpreteren een bepaalde hypothetische ontraadseling is van de algemeen vooronderstelde Sinnzusammenhang van een tekst. De interpretatie geeft deze ‘Sinnzusammenhang’; ja, valt ermee samen.

Het merkwaardigste betekenisbegrip treft men aan bij Hirsch (1972). De (totaal-)betekenis van een tekst is volgens Hirsch een abstrakt objekt dat we ons op verschillende manieren voor de geest kunnen halen, maar dat daarbij al zijn eigenschappen behoudt. Om een voorbeeld te geven: wanneer we een tekst in handen krijgen, rekenen we hem tot een bepaald genre: mop, roman, lyrisch gedicht. We krijgen zo, volgens Hirsch, een globaal idee van de betekenis die de tekst kan uitdrukken. Dit globale idee noemt Hirsch een ‘horizon’. We verwachten dus bepaalde betekenismogelijkheden, wanneer we weten dat de tekst die we lezen een roman is, en andere wanneer we (eens) een gedicht lezen. Tijdens de lektuur van de tekst gaan we ons globale idee over de betekenis verfijnen door te kijken welke typische komponenten de totaalbetekenis van de tekst die we in handen houden, heeft. Deze, deels duidelijke, deels verborgen komponenten noemt Hirsch ‘implikaties’. Het genre waartoe de tekst behoort geeft een eerste richtsnoer om uit te maken welke implikaties de meest plausibele zijn. Verder geldt dat hoe vertrouwder ik ben met het genre waartoe de tekst gerekend moet worden, des te waarschijnlijker het is dat ik inderdaad de typische komponenten van de totaalbetekenis van de tekst kan vinden. Uit dit laatste mag niet gekonkludeerd worden, waarschuwt Hirsch, dat de tekstbetekenis relatief is en bepaald wordt door de persoonlijke kwaliteiten - hier: de mate van vertrouwdheid met een genre - van de interpretator. De betekenis die een auteur in zijn tekst gelegd heeft, lijkt op alle mooie dingen in het leven: zij is, volgens Hirsch, bovenpersoonlijk, boventijdelijk en onveranderlijk; zij kan door een interpretator op precieze of minder precieze wijze worden weergegeven. De tekstbetekenis valt voor Hirsch samen met de intentie van de auteur. ‘Intentie’ gelieve u niet psychologisch op te vatten. In het aan Husserl ontleende jargon van Hirsch: de tekstbetekenis is een door de auteur geïntendeerd objekt. We gaan maar voorbij aan het feit dat Hirsch, aan het einde van zijn betoog, toch een psychologische basis voor de interpretatie eist, en wel in die zin, dat men zich bij een interpretatie mag beroepen op ‘dat aspekt van de subjektiviteit van de auteur dat de inhoud van de tekst bepaalt’.

Dit overzicht ondersteunt de skeptische houding die in het vorige stuk (De Revisor I/8) werd aangenomen ten opzichte van het begrip ‘betekenis’, als dat in verband wordt gebracht met teksten. Onder ‘betekenis’ wordt, door de genoemde auteurs, verstaan: motieven en wensen (De Groot), de vaststelling van thema, these en stemming (Mooij), de samenhang, of de betekenissamenhang, van een tekst (Oversteegen, Göttner) en een ‘intentioneel objekt’ (Hirsch). We komen hier in de slotparagraaf op terug.

Het verband tussen interpreteren en het formuleren van hypothesen

We karakteriseerden een hypothese als een voorlopig antwoord op een probleem dat een onderzoeker wil oplossen. Op grond van het feit dat onze auteurs, met uitzondering van Hirsch, het interpreteren opvatten als een vorm van empirisch onderzoek volgens de hypothetisch-deduktieve methode, en op grond van het feit dat al onze auteurs de betekenis van een tekst het probleem achten dat de interpretatie moet oplossen, valt een nauwe relatie te verwachten tussen interpretatie en hypothese-formulering. Onze auteurs relateren het interpreteren inderdaad aan het formuleren van een of meer hypothesen. Hirsch (1972:292) legt dit verband heel impliciet, maar voor Oversteegen (1971:140) is de interpretatie ‘een getoetste hypothese omtrent de samenhang binnen het literaire werk’. De Groot (1961:329, 335) en Mooij (1963:145, 158) zeggen dat een interpretatie hypothesen bevat, en vatten haar op als een

[p. 64]

bepaald type verklaring.

We willen nu nader ingaan op deze standpunten. Omdat Göttner (1973) de meest uitvoerige argumentatie geeft voor de stelling dat de interpretatie een hypothese is, zullen we ons eerst met haar suggesties bezighouden. Daarna behandelen we de opvatting, naar voren gebracht door De Groot en Mooij, dat de interpretatie een (soort) verklaring is.

Göttner (1973:9-60) is een methodologische rekonstruktie van het debat dat door twee germanisten over een gedicht van Walther von der Vogelweide is gevoerd. Göttners intentie is, duidelijk te maken dat de interpretatie van het gedicht, welke de filologen voorstellen, op een valide vorm van empirisch onderzoek berust. Meer nog: zij tracht, aan de hand van een bepaald voorbeeldgeval, aan te tonen dat het interpreteren van literaire teksten opgevat kan worden als het formuleren van behoorlijk toetsbare hypothesen over de betekenissamenhang van deze teksten. Lukt dit, en zij gelooft dat dit inderdaad het geval is, dan is er geen reden meer om te zeggen dat de interpretatie van literaire teksten een hermeneutische operatie is, gebaseerd op het Verstehen en vallend buiten het methodologische kader dat we in het eerste stuk gaven (De Revisor I/7). We zullen haar rekonstruktie van het filologendebat in hoofdlijnen weergeven.

Volgens de germanist Wapnewski presenteerde een gedicht van Walther von der Vogelweide, dat in drie handschriften was overgeleverd, zich niet als een ‘organisch gekonstrueerd’ gedicht. Als men de strofen van het gedicht las in de volgorde die in de handschriften was aangegeven, dan werd de lezer voor bepaalde ongerijmdheden in de tekst geplaatst. Deze duisterheden probeerde Wapnewski door middel van een interpretatie van het gedicht op te lossen. Het probleem waar het om ging was het volgende: in de eerste strofe (a) biedt een ridder een meisje een krans aan, in de tweede strofe (b) vindt er niet, zoals men verwachten zou, een aanvaarding plaats van dit geschenk door het meisje, maar worden de vleierijen voortgezet en wordt er nog een krans aangeboden. Pas in de derde strofe (c) neemt het meisje de krans aan. Op basis van een betekenisanalyse van bepaalde sleutelbegrippen in de tekst kwam Wapnewski - althans in de rekonstruktie van Göttner - tot de volgende hypothese (H1): In strofe (b) is niet de ridder aan het woord, maar het meisje - zij prijst de ridder om zijn geschenk en wil de ridder belonen door hem op haar beurt een krans aan te bieden. (H1) luidt dan: Strofe (b) is een zogenaamde ‘vrouwenstrofe’, uitgesproken door de dame die benaderd wordt. Met behulp van (H1) stelde Wapnewski een strofenvolgorde vast die het gedicht een maximum aan betekenissamenhang liet bezitten. Dit leidde tot de tweede hypothese (H2): Strofe (c) moet vóór strofe (b) staan; het meisje neemt eerst de krans aan (strofe (c)) en bedankt de gulle gever door hem op haar beurt een krans te willen aanbieden (strofe (b)).