Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 2008

[p. 17]

Van woerde tot woerde oft van synne te sinne of van beiden ondermenghet
Petrus Naghel over het vertalen van de bijbel
Katty De Bundel⁺

Inleiding

De Hernse kartuizer Petrus Naghel (†1395), de persoon die we waarschijnlijk kunnen identificeren met de ‘Bijbelvertaler van 1360’, was één van de meest productieve vertalers uit de veertiende-eeuwse Nederlanden.¹ In de periode van 1357 tot 1388 vertaalde hij immers een groot aantal klassiekers uit de christelijke literatuur naar het Middelnederlands, waaronder de Legenda aurea van Jacobus de Voragine, de Regula Sancti Benedicti en Johannes Cassianus' Collationes patrum. Zijn belangrijkste werk, waaraan ook zijn vroegere noodnaam refereerde, is wellicht de zogenaamde ‘Hernse bijbel’, een project waaraan Naghel in totaal meer dan twintig jaar heeft gewerkt.² Het begin van dit project ligt in de jaren 1360-61, toen Naghel zijn tweedelige Historiebijbel voltooide op verzoek van de Brusselse patriciër Jan Taye. Deze vertaling was gebaseerd op de historische boeken van de Vulgaat, werd geglosseerd en aangevuld met niet-bijbelse verhaalstof en met commentaren uit onder andere de Historia scholastica van Petrus Comestor. Later vertaalde Naghel voor diezelfde Jan Taye op onbekende tijdstippen nog andere delen van de Vulgaat, te weten Job, Psalmen en de didactische boeken, om rond 1384 te besluiten met de profeten Jesaja, Jeremia en Ezechiël. Hiermee is Naghel verantwoordelijk voor de eerste, bijna volledige prozavertaling van de bijbel in het Middelnederlands.

De proloog op de Pentateuch, die tevens fungeert als algemene proloog op de Historiebijbel, is nagenoeg de enige van al zijn werken waar Naghel uitgebreid aandacht besteedt aan de gehanteerde vertaaltechniek.³ Of dit betekent dat hij alle werken op dezelfde manier vertaald heeft, valt nog te bezien. Het ligt immers voor de hand dat uitgerekend een bijbelvertaling uitnodigt tot een verantwoording van de wijze van vertalen.⁴ Hoe wenselijk een dergelijke toelichting op deze plaats ook moge zijn, vreemd genoeg heeft Naghel gekozen voor een bijzonder vage formulering - althans in de ogen van de moderne lezer. Zelfs wanneer we de in de titel van dit artikel aangehaalde frase in haar context bekijken, blijft onduidelijk wat Naghel precies bedoelt:

+ Op deze plaats wil ik graag Geert Claassens, An Faems en Mikel Kors bedanken voor hun kritische opmerkingen bij een eerdere versie van dit artikel.

1 Voor de identificatie van Petrus Naghel met de Bijbelvertaler van 1360, zie Kors 2007, 17-31.

2 Voor de term ‘Hernse bijbel’ en de precieze inhoud van de twee delen van de Historiebijbel, zie Kors 2007, 33-46.

3 Naast een algemene verzuchting over vertaalproblemen in de subproloog op Daniël maakt Naghel nog expliciete opmerkingen over de gehanteerde vertaaltechniek in de subprologen op Cyrus en II Makkabeeën. Deze passages komen verderop aan bod.

4 Op de risico's die aan het vertalen van de bijbel verbonden zijn en die een verantwoording van de vertaaltechniek noodzakelijk maken, kom ik verderop nog terug.

[p. 18]

Oec en meyne ic in desen werke in neghenen poente jeghen die meyninghe der Scriftueren te doene, mer metter hulpen des Heilichs Gheests daer sy mede beschreven es, soe meyn icse ghetrouwelijc te dietschene soe ic naest mach, die lettere houdende van woerde tot woerde oft van synne te sinne of van beiden ondermenghet, soe dat het die lude verstaen moghen na den sede van onsen lande.⁵

De frase van woerde tot woerde oft van synne te sinne of van beiden ondermenghet wordt hier evident ingebed in twee globale vertaalstrategieën: een brontekstgerichte (te dietschene soe ic naest mach) en een doeltekstgerichte (soe dat het die lude verstaen moghen na den sede van onsen lande).⁶ Met van woerde tot woerde oft van synne te sinne verwijst Naghel onmiskenbaar naar het in de Latinitas gangbare onderscheid tussen verbum de verbo en sensum de senso vertalen, maar de manier waarop we de volledige frase binnen de twee vermelde globale vertaalstrategieën moeten begrijpen, laat zich niet meteen raden. Vooraleer ik echter dieper inga op dit interpretatieprobleem, wil ik de toepassingsmogelijkheden van het onderscheid verbum-sensum verkennen. Dit begrippenpaar duikt immers als een gemeenplaats op - zo lijkt het tenminste - in zowat elke theoretische beschouwing over de Heilige Schrift en exegese, over vertalen in het algemeen en dat van de bijbel in het bijzonder. Ook in Naghels algemene proloog op de Historiebijbel komen elementen uit elk van deze theoretische beschouwingen aan bod, bovendien worden ze expliciet in verband gebracht met elkaar. Ten behoeve van de duidelijkheid zal ik ze hieronder afzonderlijk behandelen.

5 Ik citeer hier en verderop de algemene proloog naar de uitgave in De Bruin 1977a, 1-4.

6 Voor de begrippen ‘brontekstgericht’ en ‘doeltekstgericht’ zie verderop.

Bijbel en exegese

Naghel opent zijn proloog op de Historiebijbel met een pleidooi voor het nut van zijn vertaling en baseert zich daarvoor op een citaat ontleend aan Jesaja 55,1:

Onse Here God voersiende die groete droecheit van devocien die in sinen volke toe te comene was ende wesen soude, soe roept Hi ons ende alle traghe menschen ende biedt ons sine gracie bi sinen prophete Ysaie ende seit aldus: Ghi alle die dorst hebt, coemt ten wateren, ende die negheen sylver en hebt, coemt toe, coemt, coept ende eet; coemt, coept sonder sylver ende sonder enighe wisselinghe wijn ende melc.

Dit water, zo expliciteert Naghel, is de bijbel.⁷ Deze tekst werd ons overgeleverd door de eerste vaders en patriarchen, en is rechtstreeks geïnspireerd door de Heilige Geest (die ons bescreven es biden Heileghen Gheest). Dat wij deze tekst ontvangen hebben, zo gaat Naghel verder, is opdat wij ons daar in oeffenen (erover mediteren) zouden, en constant de lessen eruit voor ogen houden. Ten overvloede haalt Naghel nog een bekend citaat van Paulus in Romeinen 15,4 aan om het nut van deze tekst te onderstrepen: Dat bescreven es, dats bescreven tonser leringhen, om dat wi biden troeste der Scriftueren selen hebben hope.

7 Dit blijkt een traditionele interpretatie te zijn, die bijvoorbeeld ook al bij Gregorius de Grote terug te vinden is; zie Kors 2007, 155.

[p. 19]

Met de hierboven geparafraseerde opening onderschrijft Naghel op ondubbelzinnige wijze de traditionele christelijke opvatting van de bijbel als de volledige geopenbaarde waarheid van God, waaruit alle nodige kennis gepuurd kan worden.⁸ De woorden van de Schrift zijn Gods woorden, maar uitgedrukt door de menselijke auteurs door wie God sprak, of die rechtstreeks door de Heilige Geest geïnspireerd werden. God heeft ervoor gekozen zich in eenvoudige, menselijke bewoordingen tot de mens te richten, opdat deze Hem zou kunnen begrijpen.⁹ Maar dat de bijbel geschreven is in de menselijke taal, betekent niet dat de betekenis ervan zomaar voor het grijpen ligt. Voor de middeleeuwse gelovige blijkt de Schrift - net als een mens - een lichaam en een ziel te hebben. Het lichaam zijn de woorden van de tekst, de ‘letter’, of de letterlijke betekenis. De ziel van de bijbel is de spirituele betekenis, die achter de letter verborgen ligt.¹⁰ In dit ‘verborgen’ zit tegelijkertijd de notie ‘verhuld’: de woorden, als evenzovele symbolen, moeten de mens leiden naar inzicht in Gods wijsheid, en tegelijkertijd schermen ze de mens daar ook van af omdat hij anders verblind zou worden door het goddelijke Licht.¹¹

Het ligt voor de hand om op die plaatsen waar de letterlijke betekenis schijnbaar tegenstrijdig is, onduidelijk of duister, of soms ronduit onstichtelijk, op zoek te gaan naar een diepere betekenis.¹² Meer nog, die duistere passages in de bijbel worden beschouwd als een uitnodiging van God om de tekst grondig te onderzoeken, en de lezer heeft zelfs de plicht, gezien de goddelijke inspiratie en onfeilbaarheid van de Schrift, om schijnbare contradicties in het werk met elkaar te verzoenen. Maar uiteindelijk heeft elk onderdeel van de Schrift een diepere betekenis. Om het uit te drukken met een boutade van Hiëronymus in zijn Commentariorum in Jeremiam prophetam libri VI: hoe meer de Schrift in haar woorden eenvoudig en gemakkelijk lijkt, hoe dieper ze is in de grootsheid van haar betekenissen.¹³

Dit onderscheid tussen letter en geest (verbum en sensum, lichaam en ziel) vinden we ook in de exegese terug, die zich bezighoudt met het uitleggen en interpreteren van de Schrift.¹⁴ Ook daar is er sprake van een letterlijke of historische betekenis - zo genoemd omdat de letterlijke betekenis doorgaans te vinden is in de historische boeken - en een geestelijke of spirituele betekenis. De geestelijke betekenis wordt in de exegese verder onderverdeeld in twee of drie niveaus: een allegorische, tropologische en eventueel nog anagogische betekenis.¹⁵

8 De Lubac 1959-1964, deel I, volume 1, 56.

9 Evans 1991, 1-2.

10 Er wordt soms nog een verder onderscheid gemaakt tussen littera (linguïstische constructie), sensus (de letterlijke, meest duidelijke, open betekenis) en sententia (de diepere betekenis), zie daarvoor Johnson 1997, 246. Maar tegen de veertiende eeuw vervalt het onderscheid tussen sensus en sententia (zie Minnis 1987, 106, noot 3).

11 Zie De Lubac 1959-1964, deel I, volume 1, 122 en 124 en Smalley 1978, 1-26.

12 Zie De Lubac 1959-1964, deel II, volume 2, 60-62.

13 Qui quantum in verbis simplex videtur et facilis, tantum in majestate sensuum profundissimus est (geciteerd naar de Patrologia Latina, volume 24, kolom 866d).

14 Zie De Lubac 1959-1964, deel II, volume 2, 522-535.

15 In principe is er nog een verschil tussen de letterlijke en historische betekenis, maar Naghel gebruikt in zijn proloog letter, fondament en historie - over deze termen hieronder meer - als synoniemen van elkaar, reden waarom ik de zaak hier niet verder problematiseer. Zie verder De Lubac 1959-1964, deel II, volume 2, 425-439 en Evans 1991, 67-71. Het gehele proces van spirituele interpretatie - als tegenovergesteld aan de letterlijke interpretatie - wordt vandaag de dag ook aangeduid met de termen ‘allegorie’ of ‘typologie’, hoewel er wel degelijk een (methodologisch) verschil tussen beide termen bestaat, en geen van beide recht doet aan de complexiteit van de toenmalige realiteit. Allegorie in strikte zin slaat op die methode, waarbij aardse realiteiten symbolisch geïnterpreteerd worden als een verwijzing naar hemelse realiteiten (bijvoorbeeld het Hooglied als allegorie van Christus en Kerk, of Kerk en ziel). Typologie daarentegen duidt die methode aan, waarbij een historische gebeurtenis geïnterpreteerd wordt als de voorafschaduwing van een andere (bijvoorbeeld Jonas' driedaagse verblijf in de buik van de walvis als een voorafschaduwing van Christus' verrijzenis na drie dagen). Zie Trigg 1990. Ook combinatievormen als allegorische typologieën zijn mogelijk: daarbij berust de typologie op een allegorische interpretatie, zie Lampe 1969, 161-162. Voor de drie- en vierledige exegetische modellen, zie verder De Lubac 1959-1964, deel I, volume 1, 119-169.

[p. 20]

Wanneer Naghel in het vervolg van zijn proloog ingaat op de verschillende betekenislagen van de Heilige Schrift, hanteert hij naar het voorbeeld van de Historia scholastica een drieledig exegetisch model, dat omschreven wordt met een architecturale metafoor.¹⁶ De historische of letterlijke betekenis vormt het fundament. Hierop worden de muren gebouwd, dat is de allegorische betekenis. Binnen deze interpretatie verwijzen gebeurtenissen naar toekomstige gebeurtenissen (Allegorie es als bi enen werke dat historelec gheschiet es, een gheestelijc dinc beteekent waert bi fygueren dat te gheschiene es). Het dak, ten slotte, wordt gevormd door de tropologische of morele betekenis, die de mens leert hoe hij een deugdzaam leven moet leiden.¹⁷ In het verleden, zo voegt Naghel eraan toe, hebben de theologen (heilegen) zich heel wat moeite getroost om de bijbel op allegorische en morele wijze te interpreteren, en hebben ze ons menig mooi boek over dit onderwerp nagelaten. Ter afsluiting van zijn pleidooi grijpt Naghel terug op het beeld van de bijbel als water:

Hier om, alsoe wi voerseit hebben, soe es tfondament die historie, ende men machse wel bedieden teghen watere, want si es wel ghelijc Abrahams ende Ysaacs putte, dien si hieten ‘Barsabee’, dats overvloeiecheit, want watmenre uutsciep, hi bleef altoes even vol. Alsoe eest bider historien, daer mach elc na sinen stade gheestelijc uut nemen dat sinen stade betaemt, nochtan blijft sy even vol. Want Fulgencius seit: In Gods woerde es overvloeielec dat die volmaecte mensche nutten mach ende donvolmaecte sughen mach. Dus waert dan dit water verwandelt in wine ende in melke, dat ons God biedt sonder silver ende sonder enighe wisselinghe te coepe.¹⁸

De letterlijke betekenis (het water) van de bijbel, waarvoor Naghel hier de aanduidingen tfondament en historie gebruikt, is onuitputtelijk. Maar niet iedereen kan haar op dezelfde wijze doorgronden. Afhankelijk van zijn intellectuele capaciteiten kan een mens verder doordringen in de betekenis van de bijbel; de ongeleerde moet zich tevreden stellen met de eenvoudige materie (melk), terwijl de geleerde ook de complexere materie tot zich kan nemen (wijn).¹⁹

16 Voor het spreken over de Schrift in architecturale beelden, zie verder De Lubac, 1959-1964, deel II, volume 1, 41-60.

17 Over de Historia scholastica als bron voor het hier door Naghel gehanteerde exegetische model, zie Kors 2007, 156. Naghel moet ook het viervoudige model van Johannes Cassianus met een letterlijke, allegorische, tropologische en anagogische betekenis gekend hebben, zie daarvoor Claassens 2005.

18 Het citaat is ontleend Fulgentius Ruspenis' sermoen De dispensatoribus domini: [...] ut in verbo Dei abundet quod perfectus comedat, abundet etiam quod parvulus sugat (geciteerd naar de Patrologia Latina, volume 65, kolom 719d).

19 Het omschrijven van de letterlijke en geestelijke betekenis van de bijbel als melk versus wijn of - in andere teksten - vloeibaar versus vast voedsel is heel traditioneel. Een ander voorbeeld van het wijn versus melk-type is te vinden in De Lubac 1959-1964, deel I, volume 1, 25. De tegenstelling voedsel-drank vinden we al terug bij Origines: Sic ergo etiam si fames veniat aliquando, quod Dominus non praestet ecclesiae suae! si quando tarnen accidat, qui habet intellectum et exercitium in meditatione verbi Dei et consistit meditari in lege eius die ac nocte atque exercere se ad intellectum spiritalem percipiendum, inveniet in his panem Mum qui de caelo descendit etfiet ei sermo Dei abundans cibus et profluens potus, et non solum cibus et potus, verum si projundiora sacramenta mysticae intellegentiae potuerit perscrutari, erunt ei sermones Dei deliciae (geciteerd naar Prinzivalli 1995, 162). Voor andere vindplaatsen zie De Lubac 1959-1964, deel II, volume 2, 523.

[p. 21]

Nadat Naghel zodoende omstandig het nut van zijn bijbelvertaling onderbouwd heeft, gaat hij in zijn proloog verder in op het publiek dat hem voor ogen staat:

Om dese sake heeft mi langhe int herte gheweest dat ic gherne dit fundament vander Scriftueren uuten Latine te Dietsche trecken soude, om dat ic hope datter menich salich mensche die ongheleert es van clergien, sijn profijt in doen soude, ende dat oec enighe lude den tijt daer in corten souden, als si te anderen idelheiden gaen solden op die heileghe daghe die gheordineert sijn ende gheset sijn vander heilegher kerken, dat die ghemeyne lude op die daghe die kerke oeffenen souden [...].

Hier legt Naghel expliciet de link tussen het publiek van gewone, ongeleerde mensen voor wie hij zijn vertaling maakt en de materie (dit fundament) die hij voor hen gaat vertalen. Tegen de achtergrond van het eerder door Naghel geschetste exegetische kader krijgt deze uitspraak dan ook het karakter van een vertaalprogramma. Precies omdat hij voor een ongeleerd publiek vertaalt, zal hij zich beperken tot dat niveau van de tekst dat voor hen begrijpelijk is. We moeten in zijn vertaling van de Vulgaat dus geen allegorische of morele interpretaties verwachten, omdat die mogelijk te moeilijk zijn voor een dergelijk publiek. Doordat Naghel in zijn betoog bovendien de letterlijke betekenis van de bijbel en de historische als synoniemen van elkaar gebruikt, impliceert het vertalen van het fundament nog een verdere beperking. Een substantieel deel van de bijbelboeken bestaat uit geschiedverhalen en met name deze zogenaamde ‘historische’ boeken komen als eerste voor vertaling in aanmerking. Het blijkt inderdaad zo te zijn dat Naghel die boeken waarvan algemeen aangenomen wordt dat ze niet letterlijk geïnterpreteerd mogen worden, zoals de grote profeten, ofwel niet vertaalt ofwel, zoals in het geval van Ezechiël, verkort weergeeft naar de versie in de Historia scholastica.²⁰

Met deze beperking tot de historische boeken van de Vulgaat zijn evenwel nog niet alle problemen van de baan. Ook deze boeken kunnen immers duistere passages bevatten, die niet zo eenvoudig te begrijpen zijn of die niet letterlijk gelezen mogen worden omdat ze anders de lezer tot dwaling brengen.²¹ Naghel is zich bewust van dit probleem en kondigt aan:

20 Zo geeft Naghel in de proloog op zijn latere vertaling van Jeremia en Ezechiël aan dat hij de grote profeten aanvankelijk niet wilde vertalen omwille van de hoge moeilijkheidsgraad: [...] om die hoge verstandenisse die inden propheten verborgen is simpelen menschen, die als si die propheten horen lesen, seggen ende wanen dat hoer woerde sagen sijn (geciteerd naar De Bruin 1978b, 80). Hij geeft hier ook expliciet aan dat Ezechiël niet letterlijk gelezen mag worden: Ezechiel, om dat hi alle sine visioene inden gheest sach, soe is alle sine redene gheestelike te verstaen ende niet na der letteren, want hi spreect al in figueren ende gheesteliker beteikenissen ende sijn beginsel ende sijn einde van sinen boeke en soudemen nummermee mogen nader letteren verstaen (geciteerd naar De Bruin 1978b, 81). Hetzelfde zien we ook in Naghels proloog op de vertaling van de didactische boeken, waar hij zijn publiek waarschuwt voor een letterlijke lezing van met name het Hooglied (vgl. De Bruin 1978a, 320-321). Naast Ezechiël zijn ook de profeten Daniël, Habakuk, Esdras en Nehemia in de Historiebijbel opgenomen in een bewerking naar de Historia scholastica (zie Kors 2007, 41 en 45).

21 Zo stelt Hiëronymus in zijn Dialogus contra Luciferianos dat het vasthouden aan de letter in sommige gevallen zelfs kan leiden tot de creatie van nieuwe leerstellingen: Scripturae non in legendo consistant, sed in intelligendo. Alioqui si litteram sequimur, possumus et nos quoque novum nobis dogma componere (geciteerd naar de Patrologia Latina, volume 23, kolom 182a). Ook de vertaler van het Luikse diatessaron is beducht voor het gevaar van een onorthodoxe interpretatie van de Schrift: hij zal, waar nodig, zijn vertaling voorzien van glossen en exposities, want kirdic de blote wart also in Didsche alse si in den texte gescreven sijn, so bleve dit were alte donker in vele steden ende oc souden de wart die ic screve in somen steden schinen jegen redene endejegen onse gheloeve, alse in die stat daer onse Here segt: ‘Si oculus tuus scandalizat te, etc.’ (geciteerd naar Besamusca & Sonnemans 1999. 46). Dit risico op ketterse interpretaties is natuurlijk een van de belangrijkste argumenten tegen een zelfstandige lectuur van de Schrift door leken (zie ook verderop).

[p. 22]

Echter soe sal men weten ende verstaen, om dat die bibele in menigher stat es soe doncker van verstandenissen, soe sal ic tallen steden daert profijt ende orbere wesen sal, nemen uut Scolastica historia ende settent biden texte, mer dat salic wel tallen steden onderscheiden, waert beghint ende eynde neemt, met roden encke.

Bij die plaatsen die moeilijk te begrijpen zijn, zal Naghel toelichtingen geven. Deze verschijnen in de vorm van glossen en commentaren, die door middel van rode inkt duidelijk afgescheiden zijn van de eigenlijke bijbeltekst. Naghel geeft ook aan dat hij deze toelichtingen zal ontlenen aan de Historia scholastica, een bijkomende bron waarvan de orthodoxie boven alle twijfel verheven is. Hij wil zich bijgevolg onthouden van elke persoonlijke interpretatieve inbreng in zijn vertaling, een gegeven dat vanuit theologisch standpunt bijzonder belangrijk is, zoals verderop nog zal blijken.

De keuze voor de Historia scholastica als secundaire bron, een tekst met als onderwerp de expositie van de historische betekenis van de Vulgaat, sluit natuurlijk perfect aan bij de door Naghel geponeerde vertaling van de letterlijke of historische betekenis.²² Het geheel van zijn vertaling beantwoordt daarmee in alle opzichten aan de definitie van vertalen zoals geformuleerd door Joannes Balbus in zijn Catholicon: translatio est expositio sententiae per aliam linguam (‘vertalen is het uiteenzetten van de betekenis in een andere taal’).²³ Het is in dit opzicht waarschijnlijk geen toeval dat Naghel, wanneer hij zich in zijn proloog op Cyrus verdedigt tegen eventuele critici, verwijst naar zijn vertaalarbeid met de term ontbijnden (‘toelichten, verklaren’), het Middelnederlandse equivalent van het Latijnse exponere.²⁴

Nu weten we wel wát Naghel zal vertalen, maar nog steeds niet hoe. Vooraleer echter de interpretatie van zijn vertaaltechnische toelichting aan de orde te stellen, wil ik nagaan wat de eventuele bronnen hiervan zijn en hoe die toelichting zich verhoudt tot de in de oudheid en middeleeuwen algemeen aanvaarde norm betreffende het vertalen van de bijbel.

22 Over de Historia scholastica en het gebruik ervan door Petrus Naghel, zie Sherwood-Smith 2000, respectievelijk 1-34 en 147-164.

23 Balbus 1971. Over de verschillende betekenissen van interpretatio en translatio zie verder ook Kelly 1979, respectievelijk 48 en 55.

24 Mer nochtan weet ic wel ende voirsie dat onse werc hier af seer benijt sal werden ende beknaecht van verwoeden honden, die lachteren willen datmen die heimelicheit der Scriftueren den leken luden ontbijnt (naar Brussel, KB, 9018-9019, f. 69ra).

Het vertalen van de bijbel

Het begrippenpaar verbum-sensum speelt, zoals gezegd, al sinds de klassieke oudheid ook een belangrijke rol binnen de vertaaltheorie. Het vertalen van verbum e verbo en sensum e sensu wordt daar - heel eenvoudig gesteld - begrepen als een tegenstelling tussen letterlijk en vrij vertalen. De klassieke vertaaltheorie werd door de kerkvader Hiëronymus (ca. 350-420) met enige modulaties aan het middeleeuwse Westen overgeleverd.²⁵

25 Copeland 1991, 51.

[p. 23]

In zijn meest bekende werk over vertalen, de brief aan Pammachius (ook bekend als De optimo genere interpretandi), houdt Hiëronymus, onder verwijzing naar uitspraken van de bekende retorici Cicero en Horatius, een vurig pleidooi voor het vertalen van sensum tot sensum.²⁶ Op dit algemene principe maakt hij echter één belangrijke uitzondering:

Ego non solum fateor, sed libera voce profiteor me in interpretatione Graecorum absque scripturis sanctis, ubi et verborum ordo mysterium est, non verbum e verbo, sed sensum exprimere de sensu.
[Ik geef namelijk niet alleen toe, maar verklaar openlijk dat ik bij het vertalen van Griekse teksten - behalve bij de Heilige Schrift, waar de woordvolgorde een geheimenis is - niet woord voor woord maar betekenis van betekenis uitdruk.]²⁷

De bijbel, waarvan ook de woordvolgorde een mysterie is, moet letterlijk vertaald worden. Dit voorschrift is echter in tegenspraak met andere uitspraken van Hiëronymus over het vertalen van de bijbel én met zijn vertaalpraktijk (zie verderop). Het lijkt op de eerste plaats dan ook een theologisch verantwoorde uitspraak te zijn waarin hij, geïnspireerd door de joodse traditie, de principiële onvertaalbaarheid van de bijbel met de nood aan bijbelvertaling verzoent.

De bijbel, opgevat als Logos, is in principe onvertaalbaar. De term Logos, ter aanduiding van taal als een creatieve kracht die haar eigen werkelijkheid schept en niet primair verwijst naar een buitentalige werkelijkheid, was reeds bij joodse filosofen in gebruik.²⁸ Met name Philo Judaeus (15/10 v.C.-45/50 n.C.) ligt met zijn omschrijving van de platonische Logos als eerstgeboren zoon van God aan de basis van de christelijke theologie.²⁹ Zoals blijkt uit de eerste verzen van het evangelie van Johannes wordt het Woord van God, opgevat als Logos, ook hier beschouwd als de Geest van God en uiteindelijk ook als het instrument van creatie. Deze taalopvatting speelde - in ieder geval met betrekking tot de bijbel - bijgevolg een niet te onderschatten rol gedurende de oudheid en middeleeuwen.³⁰ Binnen deze visie wordt de tekst beschouwd als een eenheid waarbinnen vorm en inhoud onscheidbaar zijn. Dit impliceert dat vertalen in principe onmogelijk is: door het wijzigen van de verwoording zou immers ook de betekenis aangetast worden.

De vraag is dan of het wel wenselijk is om de bijbel te vertalen. Vanuit de noodzaak het Woord van God te verspreiden, evangelisatie, is het natuurlijk een absolute vereis-

26 Hoewel Hiëronymus exact dezelfde terminologie gebruikt als Cicero en Horatius, heeft Rita Copeland op overtuigende wijze aangetoond dat hij er toch iets anders mee bedoelt. Cicero beschouwt de vrije vertaling immers als een retorische concurrent van de bron, die het origineel moet overtreffen en uiteindelijk zelfs vervangen. Bij Hiëronymus blijft de vrije vertaling echter gericht op de brontekst: de vertaling moet toegang bieden tot de inhoud van het origineel. Het gaat hier dus niet om een vervanging, maar om het behoud van het origineel (Copeland 1991, 42-51).

27 Geciteerd naar Besamusca & Sonnemans 1999, 4-5, waar ook een Nederlandse vertaling van de belangrijkste passage uit deze briefte vinden is.

28 Over deze taalopvatting, zie Kelly 1979, 26-33.

29 Robinson 2002, 12.

30 Een ander voorbeeld van deze taalopvatting is de twaalfde-eeuwse sacramentele theologie, die voortbouwt op ideeën van Augustinus in De Trinitate, waarin een theorie ontwikkeld wordt van het sacrament als een signum efficiens (een teken dat creëert wat het betekent, bijvoorbeeld: door het uitspreken van de huwelijksgeloften komt het huwelijk tot stand). Zie verder Kelly 1979, 29.

[p. 24]

te dat de Schrift vertaald wordt.³¹ Maar daar staat tegenover dat elke zelfstandige lectuur van de Schrift door leken het risico met zich meedraagt op foute interpretaties en zelfs ketterij. In de late middeleeuwen zijn volkstalige bijbels om die reden haast per definitie verdacht, en wordt er ook daadwerkelijk actie ondernomen tegen volkstalige bijbels in handen van ketters.³² De vertalers zelf, waaronder Petrus Naghel, zijn zich terdege bewust van het risico dat hun onderneming inhoudt.³³

Wat blijft dan nog de vertaler, die zich geroepen voelt om de bijbel ter beschikking te stellen van de Latijn-onkundige medemens? Hij kan zich beroepen op goddelijke inspiratie en daarmee elke twijfel omtrent de orthodoxie van zijn persoon en zijn vertaling wegnemen.³⁴ Zo geeft Naghel in zijn proloog aan dat hij de bijbel met behulp van dezelfde Geest zal vertalen als waarmee die geschreven werd (metter hulpen des Heilichs Gheests daer sy mede beschreven es), een formulering die hij rechtstreeks aan Hiëronymus' proloog op de Pentateuch ontleend heeft.³⁵ Het is echter evident dat een vertaler zich wel op een dergelijke inspiratie kan laten voorstaan, maar die in de praktijk moeilijk kan afdwingen.

Als het vertalen van de bijbel dan toch onvermijdelijk is, wordt de accuraatheid van de vertaling enkel gegarandeerd door een letterlijke vertaalwijze. Deze opvatting is al te vinden bij de joodse vertalers van de Septuagint en de Talmoed.³⁶ Naar alle waarschijnlijkheid heeft ook Hiëronymus zich op deze traditie geïnspireerd voor zijn voorschrift tot het letterlijk vertalen van de bijbel. Om de betekenis van Gods Woord (opgevat als Logos) zo goed mogelijk weer te geven, is het noodzakelijk om de brontekst, waarin inhoud en verwoording op een bewust bedoelde wijze samenvallen, zo nauwkeurig mogelijk te reproduceren.³⁷ Daarbij mag de doeltaal zelfs geweld worden aangedaan - in de zin van syntactische ‘ongerijmdheden’ en het gebruik van neologismen en leenwoorden -, als dit betekent dat het origineel zo dicht mogelijk benaderd wordt. Op die wijze wordt ook de eigen stijl van de bijbel gerespecteerd.³⁸ Zoals ook Gregorius immers stelt, moet de bijbel niet beantwoorden aan de regels van Donatus (fl. 354 v.C.), de beroemde grammaticus.³⁹

De bekommernis om het behoud van betekenis impliceert verder dat een vertaler niet mag interpreteren, of dat nu is om de notoire duisterheid (equivalent van het Latijnse obscuritas) te omzeilen, dan wel ambiguïteiten, veroorzaakt door synoniemen, of

31 Aansporingen tot het verspreiden van het Woord van God zijn in de bijbel zelf terug te vinden, onder andere in Mattheüs 18, 19.

32 Zie Kors 2007, 113-114.

33 Voor Naghels bijbelvertaling als omstreden project, zie De Bruin 1979, 209-218 en Kors 2007, 158-160.

34 Enkel de goddelijk geïnspireerde werd in staat geacht om de bijbel correct te begrijpen (Lampe 1969, 163; De Lubac 1959-1964, deel I, volume 1, 59, zie ook noot 10). Goddelijke inspiratie werd aldus de krachtigste autorisatie van een bijbelvertaling, omdat uitgesloten was dat een geïnspireerde vertaler een vergissing zou maken; vergelijk ook Schwarz 1955, 15-16.

35 In Hiëronymus' proloog lezen we: [...] eodem spiritu quo scripti sunt libri, in latinum eos transferre [...] (geciteerd naar de Patrologia Latina, volume 28, kolom 152b).

36 Kelly 1979, 36 en 68-69.

37 Zie ook Kelly 1979, 68-74.

38 Over de eigen stijl van de Schrift, zie Evans 1991, 5-6 en 97.

39 Gregorius in zijn proloog op de Moralia in Job: [...] indignum vehementer existimo, ut verba coelestis oraculi restringam sub regulis Donati [...] (geciteerd naar de Patrologia Latina, volume 75, kolom 516b).

[p. 25]

onduidelijkheden die het gevolg zijn van figuurlijk taalgebruik.⁴⁰ Zoals Hiëronymus het zelf verwoordt in zijn Commentariorum in Ezechielem, moeten de mysteries van de Heilige Schrift bewonderd worden en onderwerp zijn van meditatie, eerder dan uitgedrukt te worden in woorden.⁴¹

Tot zover de theorie van Hiëronymus en de theologische en linguïstische achtergronden ervan. Wie de prologen van Hiëronymus' bijbelvertaling bekijkt, krijgt echter een heel ander plaatje te zien. Als hij daadwerkelijk aan het vertalen is, reageert Hiëronymus blijkbaar eerder als filoloog dan als theoloog. In de proloog op Judith klinkt het bijvoorbeeld dat deze vertaling eerder van sensum naar sensum dan van verbum naar verbum vertaald is.⁴² Esther is dan weer verbum e verbo vertaald.⁴³ In de proloog op Job, ten slotte, komen we nog twee vreemde uitspraken tegen, waaronder de volgende:

Cogor per singulos Scripturae divinae libros adversariorum respondere maledictis: qui interpretationem meam, reprehensionem Septuaginta Interpretum criminantur: quasi non et apud Graecos Aquila, Symmachus, et Theodotio, vel verbum e verbo, vel sensum e sensu, vel ex utroque commixtum, et medie temperatum genus translationis expresserint.⁴⁴
[Ik zie me gedwongen om voor de afzonderlijke boeken van de goddelijke Schrift de beschimpingen van mijn tegenstanders te beantwoorden, die mijn vertaling als een verwerping van de vertalers van de Septuaginta belasteren, alsof niet ook bij de Grieken Aquila, Symmachus en Theodotion de (verschillende) aard van de vertaling tot uitdrukking hebben gebracht: of van woord naar woord, of van betekenis naar betekenis, of uit beide vermengd.]

Het is ongetwijfeld meteen duidelijk dat een gedeelte van Naghels toelichting op zijn vertaaltechniek rechtstreeks ontleend is aan deze passage. Hoe de uiting vel verbum e verbo, vel sensum e sensu, vel ex utroque commixtum bij Hiëronymus precies begrepen moet worden, is jammer genoeg niet duidelijk. Een uitzondering daargelaten lijken de meeste hedendaagse vertaaltheoretici niet op de hoogte te zijn van haar bestaan, laat staan dat ze zich hebben uitgesproken over de precieze interpretatie ervan.⁴⁵ Waar

40 Zie De Lubac 1959-1964, deel I, volume 1, 59 en Kelly 1979, 36. In de praktijk gebeurt het echter wel vaker dat een vertaler interpreterend te werk gaat of dat een nieuwe bijbelvertaling afgestemd wordt op bestaande exegetische commentaren. Zie het voorbeeld van Hiëronymus verderop.

41 Ex quo Scripturae sanctae sacramenta miranda sunt, et cogitanda magis, quam eloquio proferenda, geciteerd naar de Patrologia Latina, volume 25, kolom 487d. Zie verder Steiner 1975, 249 en Schwarz 1944, 75. De bedoeling is dat de vertaler de passages die hij niet begrijpt, zo letterlijk mogelijk weergeeft en zich onthoudt van interpretatie. Zodoende blijven de interpretatiemogelijkheden van de oorspronkelijke tekst ook in de vertaling open, en mogelijk kan de betekenis ervan in de toekomst nog geopenbaard worden (zie Schwarz 1955, 7).

42 [...] magis sensum e sensu quam ex verbo verbum transferens, geciteerd naar de Patrologia Latina, volume 29, kolom 38d.

43 Geciteerd naar de Patrologia Latina, volume 28, kolom 1433a.

44 Geciteerd naar de Patrologia Latina, volume 28, kolom 1079a. Met dank aan Mikel Kors voor zijn hulp bij de vertaling. De andere uitspraak drukt dezelfde idee uit: Haec autem translatio nullum de veteribus sequitur interpretem; sed ex ipso Hebraico,Arabicoque sermone, et interdum Syro, nunc verba, nunc sensus, nunc simul utrumque resonabit [‘Deze vertaling volgt geen oudere vertaler, maar zal nu eens de woorden, nu eens de betekenis, en nu eens beiden tegelijkertijd weergeven naar de oorspronkelijke Hebreeuwse, Arabische en soms ook Syrische taal’]. Geciteerd naar de Patrologia Latina, volume 28, kolom 1080d-1081a.

45 In Schwarz 1955, Steiner 1975, Kelly 1979, Copeland 1989 en Copeland 1991 wordt bijvoorbeeld met geen woord gerept over Hiëronymus' tegenstrijdige uitspraken over het vertalen van de bijbel. In Sutcliffe 1969, 96; Marti 1974, 73-76; Kelly 1975, 162, noot 45; Bartelink 1980, 46-47 en Nida 2003, 13 worden de tegenstrijdige uitspraken wel gesignaleerd, maar wordt niet verder ingegaan op de interpretatie ervan. In Semple 1965, 239 wordt de bewuste passage uit Hiëronymus' proloog op Job vertaald als volgt: [...] and is sometimes a closely literal rendering, sometimes a free paraphrase of the sense, and sometimes an ad sensum translation which is yet fairly literal. De precieze strekking hiervan is al even onduidelijk als die van de Latijnse frase. De enige vruchtbare aanzet tot interpretatie is te vinden in Rener 1989, 126-127, die stelt dat deze drieledige strategie niet op te vatten is als een globale vertaalstrategie (voor een hele tekst), maar als een manier om idiomen correct te vertalen.

[p. 26]

de meeste onderzoekers het wel over eens zijn, is dat in Hiëronymus' vertalingen effectief evenveel variatie voorkomt als in de prologen aangekondigd wordt.⁴⁶ Nu en dan vertaalt hij nogal vrij: hij parafraseert soms, durft stukken aanpassen vanuit theologische theorieën of met het oog op een christologische interpretatie, en soms voegt hij ook korte toelichtingen toe. Op andere plaatsen biedt hij dan weer heel letterlijke vertalingen. Ook in zijn commentaren en brieven reflecteert Hiëronymus vaak over zijn eigen vertaalwijze. Het blijkt er dan telkens weer op neer te komen dat een letterlijke vertaling niet aanbevolen is omdat die leidt tot stilistische absurditeiten, de betekenis verduistert of omdat die ronduit onmogelijk is.⁴⁷ Het enige wat we uit het bovenstaande met zekerheid kunnen besluiten, is dat Hiëronymus in de praktijk doorgaans de strikt letterlijke vertaling opgeeft ten voordele van een verstaanbare vertaling waarin de karakteristieke elegantie van het Latijn bewaard blijft, zolang de betekenis hierdoor tenminste niet verandert.⁴⁸

Petrus Naghel neemt met zijn aan Hiëronymus' ontleende frase van woerde tot woerde oft van synne te sinne of van beiden ondermenghet eveneens een pragmatisch standpunt in. Om deze uitspraak correct te begrijpen, dienen we ze in een vertaaltheoretisch kader te plaatsen.

46 Voor een bespreking van Hiëronymus' vertaalpraktijk, zie onder andere Condamin 1911 en 1912, Cuendet 1933 en Brown 1992, 111-120.

47 In brief 106, 29 stelt Hiëronymus onomwonden dat we niet moeten trachten elk woord uit te drukken tot het punt waarop we de betekenis verhezen, terwijl we elke lettergreep weergeven: [...] non debemus sic uerbum de uerbo exprimere, ut dum syllabam sequimur, perdamus intellegentiam (geciteerd naar Labourt 1949-1963, deel 5, 116-117). Voor verdere vindplaatsen zie Brown 1992, 108, noot 93.

48 Zie Kelly 1975, 162-163.

Naar een interpretatie van Naghels vertaaltechnische toelichting

Het begrippenpaar verbum-sensum wordt in de vertaaltheorie doorgaans opgevat als een tegenstelling tussen vertalen naar vorm en vertalen naar betekenis (ook wel: inhoud). Aldus geformuleerd wordt de tegenstelling echter enigszins misleidend. Het doel van een vertaling is precies het overbrengen van de betekenis, zoals blijkt uit de al eerder aangehaalde definitie ervan als expositio sententiae in aliam linguam.⁴⁹ Alleen kan de manier verschillen waarop dit gebeurt: bij het vertalen naar vorm primeert trouw aan de vorm van de brontekst, terwijl dat bij het vertalen naar betekenis niet het geval is.⁵⁰ Verbum en sensum kunnen we dan voorstellen als de polen van een denkbeeldige

49 Voor het primaat van betekenis bij het vertalen zie verder Rener 1989, 21-22 en Wackers 1996, 20. Ook binnen de linguïstische theorie primeert de betekenis van het woord, zoals blijkt uit een regelmatig terugkerende uitspraak dat woorden er zijn voor de betekenis en niet andersom, zie Rener 1989, 19-21 en Wackers 1996, 23.

50 Overigens worden de termen verbum en sensum niet eenduidig gebruikt: een vertaler die aangeeft van woord tot woord te zullen vertalen bijvoorbeeld, kan daarmee bedoelen dat hij de woordvolgorde van het origineel zal behouden, maar evengoed dat hij zelf niets aan de tekst zal toevoegen of uit de tekst zal weglaten. Zie ook Rener 1989, 287-288. Vertalen ad sensum kan dan weer betekenen dat de vertaler zich bij het vertalen van de hele brontekst een zekere mate van vrijheid (ook interpretatief!) permitteert, maar het hoeft niet noodzakelijk betrekking te hebben op de hele tekst: evengoed kan het enkel slaan op het niet-letterlijk vertalen van onderdelen van de tekst, zoals idiomen. Zie ook Rener 1989, 126.

[p. 27]

as, met aan de verbum-kant de brontekstgerichte of ‘letterlijke’ vertaling, en aan de sensum-kant de doeltekstgerichte of ‘vrije’ vertaling, waartussen dan nog een heel scala aan mogelijke gradaties denkbaar is.⁵¹ In haar ideale, meest doorgedreven gestalte is de letterlijke vertaling trouw aan zowel vorm als betekenis van de brontekst, wat in de praktijk niet mogelijk is. Dit type wordt nog het dichtst benaderd door de interlineaire vertaling.⁵² Bij de vrije vertaling daarentegen primeert het overbrengen van de betekenis naar de doeltekst zodat de vertaling uiteindelijk de brontekst volledig kan vervangen. Hierbij kan de brontekst semantisch, syntactisch en/of pragmatisch aangepast worden aan de achtergrond van het doelpubliek. Een typevoorbeeld hiervan is de vertaling als imitatio en aemulatio van de brontekst, zoals bekend uit de theorie van de retorici. Ook deze extreme positie is problematisch: kan een tekst nog als een vertaling gelden als die niet slechts de betekenis van de brontekst overbrengt, maar daarnaast ook nog een persoonlijke, interpretatieve inbreng van de vertaler bevat?⁵³

In Naghels toelichting op de vertaaltechniek vinden we zowel de bekommernis om de vorm van de brontekst als om de betekenis van de doeltekst terug, zij het niet in de traditionele verwoording. Naghel geeft immers aan dat hij de bijbeltekst zo letterlijk mogelijk wil vertalen (ghetrouwelijc te dietschene soe ic naest mach), maar wel op een zodanige manier dat de vertaling begrijpelijk is in de taal van zijn publiek (soe dat het die lude verstaen moghen na den sede van onsen lande). Toch lijkt trouw aan de brontekst te primeren, zoals blijkt uit Naghels strategie bij moeilijk vertaalbare woorden:

Mer vele woerde die hier sijn selen, diemen niet volmaectelijc ghedietschen en mach, die sal ic dietschen soe ic naest mach, mer die meyninghe van sulken woerden salic te eniger stat daer neven uute setten met eenre paragrafen, alsoe ict vinden sal in wel ‹gheauctoriseerden› boeken.

Naghel kiest in zo'n geval dus niet voor een omschrijving, maar probeert zo dicht mogelijk bij de brontekst te blijven en geeft de betekenis weer in een glos.⁵⁴ Net zo-

51 De terminologie is ontleend aan Van Gorp 1998, 468-469. Ik beperk me bewust tot deze termen: waar de klassieke terminologie misschien te beperkt is in haar onderscheid tussen verbum en sensum, is de hedendaagse terminologie zoals die door verschillende vertaaltheoretici wordt geïntroduceerd weliswaar veel uitgebreider, maar in haar geheel niet noodzakelijk helderder. Het blijft bovendien moeilijk om precies te bepalen waar een vertaling zich op de as zou moeten bevinden, volgens welke criteria dat zou moeten gebeuren en hoe dat in objectieve waarden uitgedrukt kan worden zodanig dat verschillende vertalingen met elkaar vergeleken kunnen worden. In Nida 2003, 185-192 wordt een heel omslachtige methode beschreven, die weliswaar een relatieve positionering van vertalingen tegenover elkaar toelaat, maar geen absolute uitspraken over de aard van de vertaling. Bovendien moet er ook steeds rekening gehouden worden met verschillen in vertaalwijze tussen macro- en microniveau van de vertaling, alsook met discrepanties tussen uitspraken van vertalers en hun daadwerkelijke vertaalpraktijk.

52 Zie ook Beekman & Callow 1976, 21.

53 Vergelijk Beekman & Callow 1976, 23. Een term als ‘bewerking’ dringt zich dan al gauw op, zie hiervoor Gerritsen 1967, 34.

54 Dat Naghel uiteindelijk streeft naar een zo letterlijk mogelijke vertaling, blijkt ook uit andere subprologen van de Historiebijbel. In de proloog op Cyrus, die tevens fungeert als proloog op het tweede deel van de Historiebijbel, geeft Naghel aan dat hij zo getrouw mogelijk zal vertalen: Dair om sullen un dair af die histori scriven also Historia Scolastica hout, ende settent in Duutsche, ende Hesters historie ende oic van Alexander, ende vanden Machabeeuschen, elc te sijnre stat alsoet behoert, ende wi naest mogen, die letter houdende also wi in dierste pertye hebben gedaen (naar Brussel, Koninklike Bibliotheek, 9018-9019, f. 691a). Ook in de proloog op II Makkabeeën, die met uitzondering van de betreffende opmerking ontleend is aan de Historia scholastica, komt Naghel terug op zijn vertaaltechniek: Desen anderen boec sal ic hier bescriven uten Latine van woerde te woerde, om dat men te bat verstaen sal dat voergheseit is (geciteerd naar De Bruin 1978b, 379). Hier fungeert het vertalen van woerde te woerde als een globale (letterlijke) vertaalstrategie.

[p. 28]

als de eerder vermelde duistere passages toegelicht zullen worden aan de hand van de Historia scholastica, ontleent Naghel ook de glossen aan autoritatieve geschriften waarvan de orthodoxie boven alle twijfel verheven is.

Een vluchtige blik in het rond leert dat Naghel zeker niet de enige vertaler is die aangeeft beide vertaalprincipes te zullen combineren.⁵⁵ Hij is tot dusver wel de enige die, als het ware ingebed tussen deze twee vertaalprincipes, nog eens een bijkomende toelichting geeft in de vorm van woerde tot woerde oft van synne te sinne of van beiden ondermenghet.⁵⁶ Mijns inziens moeten de twee vermelde principes (ghetrouwelijc te dietschene soe ic naest mach en soe dat het die lude verstaen moghen na den sede van onsen lande) dan ook opgevat worden als globale vertaalstrategieën voor de gehele tekst, terwijl de ingebedde frase - in duistere bewoordingen - die vrijheden beschrijft tegenover een strikt letterlijke vertaling, die Naghel zich veroorlooft om de tekst begrijpelijk te houden. Binnen deze grenzen en tegen de achtergrond van de middeleeuwse grammatica wil ik nu verder de interpretatiemogelijkheden van de strategieën van woerde tot woerde, van synne te sinne en van beiden ondermenghet verkennen. Het hiernavolgende heeft dus zeker niet de bedoeling om systematisch of volledig te zijn.

Grammatica ligt, als de noodzakelijke studie om Latijn te leren lezen en schrijven, aan de basis van de artes liberales. Naast een linguïstisch-pedagogische component bevat de studie van de grammatica ook nog een interpretatief-literaire component, maar beiden zijn gebaseerd op de studie van belangrijke, voornamelijk klassieke auteurs.⁵⁷ In de grammatica wordt de definitie van een woord als ‘teken voor een ding’ (verbum est signum rei) gehanteerd. De band tussen teken en ding kan natuurlijk of conventioneel zijn, maar hoe dan ook ondeent het woord zijn betekenis (significatio) aan het ding waarnaar het verwijst. In sommige gevallen - die bepaald worden door de context - heeft het woord niet zijn gewone betekenis (verbum proprium), maar een getransfereerde betekenis (verbum translatum), zoals bij figuurlijk taalgebruik.

Bij het aanleren van de kunst van het correct spreken (de linguïstisch-pedagogische component) wordt gewerkt met de vier eenheden van taal, die elk in een aparte sub-

55 De expliciete vermelding van een dubbele vertaalstrategie, zij het met subtiele nuances, is verder te vinden in Gregorius' proloog op de Dialogi (De Vogüé 1978-80, deel 2, 16-19), koning Alfreds brief aan bisschop Waerferth, Richard Rolles proloog op de Engelse vertaling van het psalter, de anonieme proloog op de Wycliff-bijbel en, als chronologisch eindpunt van mijn zoektocht, Luthers Sendbrief vom Dolmetschen. Een Engelse vertaling van de vier vermelde teksten is te vinden in Robinson 2002, respectievelijk 37-38, 49-50, 54-57 en 84-89. Ook Middelnederlandse vertalers hanteren wel eens een dubbele vertaalstrategie, zoals blijkt uit de proloog van Geert Grote op zijn Getijden van Maria en die van Olivier de Langhe op zijn commentaar op de Regel van Benedictus. Ten slotte vermeldt ook Nicolaus van Winghe in zijn voorrede op Den geheelden bybel dat hij een dubbele vertaalstrategie heeft gehanteerd. Deze drie prologen zijn uitgegeven in Besamusca & Sonnemans 1999, respectievelijk 65-66, 109 en 130-134.

56 Een gelijkaardige frase duikt wel op bij zestiende-eeuwse vertaaltheoretici, ter aanduiding van drie mogelijke soorten vertalingen: een strikt letterlijke, een strikt vrije, en een vertaling die eigenschappen van beiden combineert, zie Rener 1989, 282-283.

57 Over grammatica in het algemeen, zie Irvine & Thomson 2005, 15-41 en Huntsman 1983. Voor een mooie beschrijving van hoe de theorie omgezet wordt in praktijk (in de vorm van glossen), zie Reynolds 1996. In de hierna volgende analyse van van woerde tot woerde oft van synne te sinne of van beiden ondermenghet volg ik in grote lijnen het grammaticale model zoals geschetst in Rener 1989.

[p. 29]

discipline bestudeerd worden: de letter (onderwerp van orthographia), de lettergreep (onderwerp van prosodia), het afzonderlijke woord (onderwerp van etymologia) en de zin (onderwerp van syntaxis). Het doel is om letters (litterae) correct aaneen te leren schakelen tot een lettergreep (syllaba), lettergrepen tot een woord (dictio) en woorden tot een betekenisvolle gedachte (oratio, ook wel sermo of sententia - dit kan zowel op een zin als zinsdeel slaan). De woorden, als partes orationis, behoren afhankelijk van hun functie in de zin tot een van de volgende categorieën: nomen, pronomen, verbum, adverbium, participium, conjunctio of interjectio.

De literaire tak van de discipline (scientia interpretandi) heeft vier methodologische subdomeinen: lectio, de principes voor het hardop lezen van teksten, inclusief de regels van de prosodie; enarratio, de (letterlijke) expositie van de inhoud en de principes voor interpretatie, inclusief de analyse van figuurlijk taalgebruik, tropen, syntactische en semantische classificatie; emendatio, de regels voor het vaststellen van tekstuele authenticiteit en linguïstische correctheid, en ten slotte iudicium, de kritiek of evaluatie van de ethische, poëtische en ideologische waarde van de geschriften.

Een vertaler moet in principe beide aspecten van de grammatica combineren om tot een goed begrip van de te vertalen tekst te komen.⁵⁸ En het zal blijken dat ook Naghels frase van woerde tot woerde, van synne te sinne en van beiden ondermenghet zich vanuit beide perspectieven laat lezen. Ik neem daarbij het woord als uitgangspunt en bekijk dit vervolgens vanuit een syntactisch én een lexicaal perspectief. Waar nodig zullen de voorgestelde interpretaties geïllustreerd worden met citaten ontleend aan Naghels Historiebijbel, en dan voornamelijk het boek Genesis.

Ik begin met het woord in zijn syntactische context. Idealiter heeft die context de omvang van een zin, wat theoretisch ook de eenheid van vertalen is, maar het kan natuurlijk ook een zinsdeel zijn.⁵⁹ Vanuit deze optiek kunnen we van woerde tot woerde heel letterlijk lezen, namelijk als een seriële opeenvolging van woorden, die dan elk apart en in dezelfde volgorde vertaald worden. Van sinne tot sinne kunnen we dan opvatten als een overkoepelende beweging: er wordt binnen een zin(sdeel) vertaald van woord tot woord, en vervolgens van sinne tot sinne. Net als het Latijnse oratio betekent ook het Middelnederlandse sinne zoveel als ‘een afgeronde gedachte-eenheid’, wat in de praktijk overeenkomt met een zin of zinsdeel. Dit impliceert een strikt letterlijke vertaalstrategie, vergelijkbaar met die van de interlineaire vertaling. In de praktijk treffen we dit bij Naghel echter niet aan op het niveau van de zin of het zinsdeel, maar enkel op een veel kleinere schaal, zoals tusschen my ende di ter vertaling van inter me et te in Genesis 17,2.⁶⁰

De opvatting van sinne als ‘afgeronde gedachte-eenheid’ impliceert al een zeker betekenisaspect, dat we verder kunnen uitbreiden door van sinne tot sinne te begrijpen als ‘vertalen van betekenis tot betekenis’. Op syntactisch niveau kan deze strategie nodig zijn om de betekenis van bijvoorbeeld idiomen correct te vertalen. Precies omdat bij idiomatisch taalgebruik de betekenis niet afgeleid kan worden uit de samenstel-

58 Rener 1989, 88-96.

59 Rener 1989, 117.

60 De Latijnse Vulgaattekst wordt hier en verderop geciteerd naar de editie van Fischer 1975, de Middelnederlandse tekst naar de editie van De Bruin 1977a, 1978a en 1978b.

[p. 30]

lende delen - zo betekent ‘vallen in de strijd’ zoveel als ‘sneuvelen’ -, vereist de vertaling van een idioom het loslaten van de oorspronkelijke woorden. Idiomen, zegswijzen en uitdrukkingen worden echter door Naghel doorgaans letterlijk vertaald en niet omgezet in een gangbare Middelnederlandse variant die dezelfde betekenis uitdrukt. Als in het boek I Koningen 25,22 sprake is van allen die behoren tot het mannelijke geslacht, wordt hiernaar ook verwezen als mingentem ad parietem. Naghel vertaalt dit letterlijk als pissende aen die want, maar acht het wenselijk hieraan een glos toe te voegen (waarin hij de plank wel enigszins mis slaat): pissende aan die want, dats te verstane beide honde ende sieke liede. Een uitzondering op deze neiging tot letterlijk vertalen is te vinden in Tobias 11,9 waar canis [...] blandimento suae caudae (letterlijk: ‘met de vleierij van zijn staart’) vertaald wordt als: de hont [...] sinen stert queckende (‘kwispelend met zijn staart’).

Onder en van beiden ondermenghet kunnen we dan een combinatie van beide strategieën begrijpen, waarbij Naghel omwille van de correcte betekenisoverdracht afwijkt van het precieze aantal of de oorspronkelijke volgorde van de woorden in de tekst. Op een heel basaal niveau wordt hiermee de introductie van lidwoorden en de omzetting naar een in het Middelnederlands gangbare woordvolgorde verantwoord. Zo wordt Consumptaque est omnis caro quae movebatur super terram (Gen. 7,21) vertaald als Ende alle vleechs waert verteert dat beroert wert boven der erden. Daarnaast biedt en van beiden ondermenghet ook ruimte voor de introductie van hulpwerkwoorden bij het vertalen van conjunctieven (Gen. 1,3: Fiat lux›Dliecht moet werden), adhortatieven (Ex. 1,10: sapienter opprimamus › laet ons wiselec verduwen), passieve constructies (Gen. 1,2:ferebatur › waert ghedraghen) en voor het vertalen van losse ablatieven (bijvoorbeeld als een bijwoordelijke bijzin in Ex. 1,10: expugnatisque nobis › ende dist ons verwonnen hadde).

We zien dat Naghel zich dergelijke vrijheden ook veroorlooft wanneer dat strikt genomen niet echt noodzakelijk is. Zo heeft hij de neiging om genitieven van persoonsnamen voor het regens te plaatsen (Gen. 1,2: Spiritus Dei › Gods gheest), terwijl hij relatieve aansluitingen soms letterlijk vertaalt (Gen. 1,7: divisitque aquas, quoe erant sub firmamento, ab his, quoe erant super firmamentum › hi schiet die wateren die waren onder tfyrmament van dien die waren boven tfirmament) en dan weer omzet naar een nevengeschikte zin (Gen. 4,1: quae concepit › ende si ontfinc). Ook het participium praesens wordt nu eens letterlijk overgenomen, dan weer omgezet in een relatieve bijzin (Gen. 1,11: Germinet terra herbam virentem, et facientem semen › Die erde groeie groeiende cruyt ende dat saet make) of in een nevengeschikte hoofdzin (Gen. 1,22: Benedixitque eis dicens › hi benedide hon ende seide). Hetzelfde geldt voor de passieve constructie: ook deze wordt soms omgezet in een actieve constructie met men als onderwerp (Gen. 2,12: ibi invenitur › daer vintmen). Blijkbaar verkiest Naghel in deze gevallen een vlot klinkende Middelnederlandse tekst boven een zo letterlijk mogelijke vertaling.⁶¹

De interpretatie van van woerde tot woerde, van synne te sinne en van beiden ondermenghet op lexicaal niveau impliceert een rigoureus onderscheid tussen woerde en sinne.

61 Deze wijze van vertalen is ook terug te vinden in Naghels vertaling van de Regula Sancti Benedicti, zie Coun 1980, 168-188. Coun baseerde zijn analyse op het oudste afschrift van deze vertaling, dat in 1373 of kort daarna in Herne werd vervaardigd.

[p. 31]

Woerde staat dan uitsluitend voor ‘vorm’ en sinne voor ‘betekenis’. Vanuit de definitie van een woord als ‘teken voor een ding’ is dit in eerste instantie misschien moeilijk voorstelbaar, maar het is een onderscheid dat ook in theorie nuttig blijkt te zijn om synoniemen (woorden met een verschillende vorm en dezelfde betekenis) en homoniemen (woorden met eenzelfde vorm en verschillende betekenis) van elkaar te onderscheiden. De strategie van beiden ondermenghet representeert dan de gewone, correcte vertaling van de betekenis van een woord (die ik verder niet behandel), terwijl van woerde tot woerde en van synne te sinne de iets problematischer aspecten bij het vertalen van woorden belichten.

Het vertalen van woerde tot woerde, opgevat als ‘van vorm naar vorm’ op lexicaal niveau, blijkt dan vooral een toepassing te vinden bij latinismen en bepaalde neologismen. Immers, wat is een latinisme anders dan de overname van een Latijns woord, dat als een vorm zonder betekenis in de doeltekst verschijnt? Gelukkig is Naghel, zoals wellicht al duidelijk werd, zich zeer bewust van mogelijke lexicale problemen en last hij doorgaans een glos in om de zaken toe te lichten. Wanneer Naghel in de vertaling van Genesis 24,22 het latinisme inauren (›inaures) introduceert, verduidelijkt hij de betekenis ervan in een glos als volgt: Inauren sijn gulden ringe die men in die oren hanghet om die behaghelheit, ende selke waren oec ghemaect met preciosen ghesteente.

Bij de introductie van neologismen kan de vorm van het Latijnse woord als basis gebruikt worden. Daarnaast kan ook de vorm van een bestaand Middelnederlands woord gebruikt worden, dat dan een nieuwe betekenis krijgt of een betekenisuitbreiding ondergaat.⁶² Een voorbeeld van een neologisme dat gebaseerd is op de herkenbare onderdelen van een Latijns woord, is de vertaling van virago (Gen. 2,23) als manhaget. De herkenbare Latijnse componenten vir en virgo (waarvan de lettergrepen gescheiden zijn door a), vinden we op identieke wijze in de vertaling terug als man en maghet (onderbroken door nha als pendant van de Latijnse a).⁶³ Naghel heeft deze strategie heel bewust gevolgd om de etymologie van het Latijnse woord ook toepasbaar te maken op het Middelnederlandse, zoals blijkt uit zijn aan de Historia scholastica ondeende toelichting:

In Hebreeusch heet die man is, ende om dat dwijf vanden man was soe hiet hise issa. Man heet int latijn vir, ende daer af eest wijf interpetreert virago, ende dat was properlijc des eerst wijfs name. Nu es dat alre wyve naeme, eer si haer suverheit verliesen. Mer nu laetmen die a daer uute ende seit virgo. Dese virago dietschen wi manhaghet, want men late daer oec ute 1 a, soe eest oec maghet, dat virgo bediet.⁶⁴

Betekenisuitbreiding vinden we dan weer bij cisterne, met als gangbare betekenis ‘regenput’. Dit woord vormt op zich een correcte vertaling voor cisternam in Genesis 37,19-20, alleen preciseert Naghel dat het woord hier toch net iets anders begrepen moet worden: Cisterne es een putte sonder water, die verdroeghet es.

Ook de vertaling van sinne tot sinne op lexicaal vlak blijkt op verschillende manieren mogelijk te zijn. Een gangbare vorm van vertalen van betekenis naar betekenis is

62 Rener 1989,104-108 gebruikt hiervoor de termen ‘neologisme verbum e verbo’ en ‘neologisme sensum e senso’.

63 Zie hierover ook De Bruin 1977b, 58.

64 Geciteerd naar Kors 2007, 85, r. 745-752.

[p. 32]

dan de transpositie van een onbekend begrip naar een voor het doelpubliek bekend begrip. Zo wordt het Latijnse de bysso (‘fijn linnen, batist’) uit Exodus 26, 11 vertaald als van sidenen [...] wit, waarbij Naghel in een glos verduidelijkt: Waer ic witte side sette, daer staet in die lettere bissus, dats also edel vlas oft side was.

Daarnaast komt deze strategie ook voor bij het omzetten van figuurlijk taalgebruik, een notoire hoofdbreker voor vertalers. Niet toevallig verwoordt Hiëronymus zijn meest complexe vertaalstrategie in zijn proloog op Job, een boek waarvan hij zelf aangeeft dat het heel wat figuurlijk taalgebruik bevat. Het vatten van de betekenis, zo zegt hij, is als het grijpen van een paling: hoe harder je knijpt, hoe sneller hij je ontglipt.⁶⁵ In zijn Historiebijbel vertaalt Naghel figuurlijk taalgebruik doorgaans letterlijk. In Genesis 12, 15 bijvoorbeeld, wordt het Latijnse anima, dat in dit vers metaforisch gebruikt wordt in de betekenis van ‘dieren’, vertaald als sielen. Maar opnieuw laat Naghel niet na om de figuurlijke betekenis ervan in een glos te verduidelijken: Die sielen die sy ghemaect hadden, dat waren haer beesten die si daer ghewonnen of ghecreghen hadden. Een uitzondering op deze letterlijke vertaalstrategie van metaforen is te vinden in Genesis 7, 11, waar cataractae caeli (letterlijk: ‘sluizen van de hemel’) vertaald wordt als wolken des hemels, waardoor de metafoor weggewerkt wordt en enkel de getransfereerde betekenis overblijft.⁶⁶ Opnieuw licht Naghel zijn vertaling toe in een glos:

Daer ic hier sette die wolken des hemels, daer staet in Latine cataracte celi. Cataracta ende traco dats beide een, ende dat sijn condute die onder derde ligghen daer water doer loopt. Mer men settet al eest onproperlijc, over alrehande gate daer water doer coemt als aderen in fonteynen. Mer properlijc es cataracta of traco die swalch daer een ryviere in derde valt ende loept onder die erde ewech, dat wi heiten wiel [...].

Zoals uit de bovenstaande voorbeelden duidelijk is geworden, verantwoordt Naghel met van woerde tot woerde, van synne te sinne en van beiden ondermenghet bij voorbaat alle mogelijke afwijkingen tegenover een letterlijke vertaalstrategie, zowel op syntactisch als op lexicaal vlak, die hij zich in de praktijk veroorlooft om zijn lekenpubliek een begrijpelijke en vlot leesbare vertaling aan te kunnen bieden.

65 Obliquus enim etiam apud Hebraeos totus liber fertur et lubricus: et quod Graece rhetores vocant, ἐσχηματισμἐνοЅ, dumque aliud loquitur, aliud agit: ut si velis anguillam aut muraenulam strictis tenere manibus, quanto fortius presseris, tanto citius elabitur (geciteerd naar de Patrologia Latina, volume 28, kolom 1081a).

66 Het lijkt wel of we Naghel zien worstelen met de precieze omvang van de letterlijke betekenis. Bevat deze enkel de letterlijke betekenis van metaforisch gebruikte woorden, of ook de figuurlijke betekenis? Het was een vraag die ook exegeten zich stelden, en die uiteindelijk leidde tot de aanname van de zogenaamde duplex sensus litteralis, die zowel letterlijk als figuurlijk taalgebruik omvat. Zie hierover Smalley 1978, 300-301 en Reynolds 1996, 139.

Conclusie

Naghels toelichting blijkt een mes te zijn dat aan twee kanten snijdt. Vanuit een exegetisch kader bepaalt ze het vertaalprogramma voor zijn Historiebijbel, maar daarnaast moet de frase van woerde tot woerde oft van synne te sinne of van beiden ondermenghet zowat de meest vernuftige vlag zijn waaronder een bijbelvertaling ooit gevaren heeft.

[p. 33]

Niet alleen is deze formulering letterlijk ontleend aan de grootste autoriteit op dit gebied, Hiëronymus, ze laat Naghel ook toe om diens theoretisch voorschrift tot een letterlijke bijbelvertaling zodanig te nuanceren dat het praktisch haalbaar wordt. Naghel wil de brontekst wel letterlijk weergeven, maar niet ten koste van de betekenis. Daartoe veroorlooft hij zich kleine vrijheden tegenover de strikt letterlijke vertaling, en maakt daarnaast gebruik van glossen en commentaren die duidelijk afgescheiden zijn van de eigenlijke bijbeltekst. Hierin worden passages verder toegelicht die duister zijn omwille van de inhoud of de gebruikte terminologie. Deze glossen en commentaren garanderen, door het incorporeren van Latijnse termen, de band met de brontekst, waardoor de eigen vertaling aan autoriteit kan winnen. Tegelijkertijd laten ze Naghel toe om een tekst, bestemd voor een lekenpubliek, toch getrouw te vertalen en tegelijkertijd begrijpelijk te houden. En ten slotte staan ze garant voor de orthodoxie van zowel de vertaling als de interpretatie ervan, wat de vertaling aanvaardbaar zou moeten maken in de ogen van de Kerk.

Summary

The central question of this article asks how we should understand Petrus Naghel's translation strategy, as formulated in the central prologue to his History Bible, and especially the classic distinction between verbum and sensum to which he refers there. By linking his strategy to exegetical theory, Naghel uses it to establish a translation program for his History Bible. In addition, Naghel's translation strategy is compared to the generally accepted norm of a literal Bible translation. It becomes apparent that Naghel articulates his translation strategy with phrases directly (though not completely) derived from Jerome, who generally preferred a non-literal translation, even where the Bible was concerned. Finally, Naghel's translation strategy is considered against the background of translation theory. Here, his phrasing allows for a deviation from the strictly literal approach on the syntactical and lexicological level, enabling him to deliver a faithful translation of the Vulgate-text that is also understandable for his lay audience.

Adres van de auteur:

k.u. Leuven

Blijde-Inkomststraat 21, bus 3311

b-3000 Leuven

[e-mail]

Literatuur

Balbus, Joannes, Catholicon. Westmead: Gregg, 1971.

Bartelink, G.J.M., Hieronymus, ‘Liber de optimo genere interpretandi (epistula 57)’. Ein Kommentar. Leiden: Brill, 1980, Mnemosyne, suppl. 61.

[p. 34]

Beekman, John, & Callow, John, Translating the Word of God: with Scripture and Topical Indexes. Grand Rapids (Michigan): Zondervan, 1976.

Besamusca, Bart, & Sonnemans, Gerard, ‘De crumen diet volc niet eten en mochte’. Nederlandse beschouwingen over vertalen tot 1550. 's-Gravenhage: Stichting Bibliographia Neerlandica, 1999, Vertaalhistorie, 6.

Brown, Dennis, ‘Vir trilinguis’. A Study in the Biblical Exegesis of Saint Jerome. Kampen: Kok Pharos, 1992.

Claassens, Geert H.M., ‘Cassianus in het klooster? Petrus Naghels vertaling van Cassianus' “Collationes Patrum”’, in: Pierre Delsaerdt en Evelien Kayaert (red.), Abdijbibliotheken. Heden, verleden, toekomst. Handelingen van het congres gehouden in Antwerpen op 10 december 2004. Antwerpen: Vereniging van Antwerpse bibliofielen, 2005, Uitgaven van de Vereniging van Antwerpse Bibliofielen, Nieuwe reeks, 3, 99-121.

Condamin, Albert, ‘Les caractères de la traduction de la bible par Saint Jérôme’, in: Recherches de science religieuse 2 (1911), 425-440.

Condamin, Albert, ‘Les caractères de la traduction de la bible par Saint Jérôme’, in: Recherches de science religieuse 3 (1912), 105-138.

Copeland, Rita, ‘The fortunes of “non verbum pro verbo”: or, why Jerome is not a Ciceronian’, in: Roger Ellis (ed.), The medieval Translator. The Theory and Practice of Translation in the Middle Ages. Papers read at a conference held 20-23 August 1987 at the University of Wales Conference Centre, Gregynog Hall. Cambridge: Brewer, 1989, 15-35.

Copeland, Rita, Rhetoric, Hermeneutics, and Translation in the Middle Ages. Academie traditions and vernacular texts. Cambridge/NewYork: Cambridge University Press, 1991, Cambridge studies in medieval literature, 11.

Coun, Theo, De oudste Middelnederlandse vertaling van de Regula S. Benedicti. Hildesheim: Gerstenberg Verlag, 1980, Regulae Benedicti studia, Supplementa, 8.

Cuendet, Georges, ‘Cicéron et Saint Jérôme traducteurs’, in: Revue des études latines 11 (1933), 380-400.

De Bruin, C.C., 1977a, Het Oude Testament. Eerste stuk. Genesis - II Koningen. Leiden: Brill, 1977, Verzameling van Middelnederlandse bijbelteksten, grote reeks, afdeling 1: het Oude Testament, eerste stuk.

De Bruin, C.C., 1977b, ‘Voorkeurwoorden van de “vertaler van 1360”’, in: P.G.J. van Sterkenburg (red.), Lexicologie. Een bundel opstellen voor F. De Tollenaere ter gelegenheid van zijn 65^e verjaardag (...). Groningen: Wolters-Noordhoff, 1977, 57-69.

De Bruin, C.C., 1978a, Het Oude Testament. Tweede stuk. I Kronieken - Jesus Sirach. Leiden: Brill, 1978, Verzameling van Middelnederlandse bijbelteksten, grote reeks, afdeling 1: het Oude Testament, tweede stuk.

De Bruin, C.C., 1978b, Het Oude Testament. Derde stuk. Jesaja - II Maccabeeën. Leiden: Brill, 1978, Verzameling van Middelnederlandse bijbelteksten, grote reeks, afdeling 1: het Oude Testament, derde stuk.

De Bruin, Cebus C., ‘De prologen van de Eerste Historiebijbel geplaatst in het raam van hun tijd’, in: W. Lourdaux & D. Verhelst (ed.), The Bible and medieval Culture. Leuven: University Press, 1979, Mediaevalia Lovaniensia, Series I, Studia VII, 190-219.

De Lubac, Henri, Exégèse médiévale. Les quatre sens de l'Écriture. 2 dln (4 vols.). Paris: Aubier, 1959-1964, Théologie, 41-42/59.

De Vogüé e.a. (ed.), Grégoire le Grand. ‘Dialogues’. 3 dln. Paris: Cerf, 1978-80, Sources chrétiennes, 251/260/265.

Evans, G.R., The language and logic of the Bible: the earlier middle ages. Cambridge: University Press, 1991.

Fischer, Bonifatio e.a., Biblia sacra iuxta Vulgatam versionem. 2 dln. Stuttgart: Württembergische Bibelanstalt, 1975 (tweede, herziene druk).

Gerritsen, W.P., ‘Les relations littéraires entre la France et les Pays-Bas au Moyen Age’, in: Moyen Age et Littérature Comparée. Actes du septième congrès national, Poitiers, 27-29 mai 1965. Paris: Didier, 1967, 28-46.

Huntsman, Jeffrey F., ‘Grammar’, in: David L. Wagner (ed.), The Seven Liberal Arts in the Middle Ages. Bloomington (Ind.): Indiana University Press, 1983, 58-95.

Irvine, Martin, & Thomson, David, ‘“Grammatica” and literary theory’, in: Alastair Minnis & Ian Johnson (eds.), The Cambridge history of literary criticism. 2. The Middle Ages. Cambridge: Cambridge University Press 2005.

[p. 35]

Johnson, Ian, ‘Vernacular Valorizing: Functions and Fashionings of Literary Theory in Middle English Translation of Authority’, in: Jeanette Beer (ed.), Translation Theory and Practice in the Middle Ages. Kalamazoo: Medieval Institute Publications, 1997, Studies in Medieval Culture, 38, 239-254.

Kelly, J.N.D, Jerome. His Life, Writings, and Controversies. London: Duckworth, 1975.

Kelly, L.G., The True Interpreter. A History of Translation Theory and Practice in the West. Oxford: Basil Blackwell, 1979.

Kors, Mikel, De bijbel voor leken. Studies over Petrus Naghel en de Historiebijbel van 1361. Leuven: Encyclopédie bénédictine, 2007, Publicaties van de stichting Encyclopédie bénédictine.

Labourt, Jérôme, Saint Jérôme. Lettres. 8 dln. Paris: Société d'édition ‘Les belles lettres’, 1949-1963.

Lampe, G.W.H., ‘The Exposition and Exegesis of Scripture. 1.To Gregory the Great’, in: G.W.H. Lampe (ed.), The Cambridge History of the Bible. Volume 2. The West from the Fathers to the Reformation. Cambridge: University Press, 1969, 155-183.

Marti, Heinrich, Übersetzer der Augustin-Zeit. Interpretation von Selbstzeugnissen. München: Wilhelm Fink Verlag, 1974, Studia et testimonia antiqua, 14.

Minnis, A.J., ‘“Glosynge is a glorious thyng”: Chaucer at work on the “Boece”’, in: A.J. Minnis (ed.), The Medieval Boethius. Studies in the Vernacular Translations of ‘De Consolatione Philosophiae’. Cambridge: Brewer, 1987, 106-124.

Nida, Eugene A., Toward a science of translating: with special reference to principles and procedures involved in Bible translating. Leiden/Boston: Brill, 2003^2.

Patrologia Latina database. Copyright Pro Quest-CSA LLC, 1996-2007.

Prinzivalli, Emanuela e.a. (ed.), Origène: Homélies sur les Psaumes 36 à 38. Paris: Cerf, 1995, Sources chrétiennes, 114.

Rener, Frederick M., Interpretatio. Language and Translation from Cicero to Tytler. Amsterdam: Rodopi, 1989, Approaches to translation studies, 8.

Reynolds, Suzanne, Medieval Reading. Grammar, rhetoric and the classical text. Cambridge: University Press, 1996, Cambridge studies in medieval literature, 27.

Robinson, Douglas, Western Translation Theory. From Herodotus to Nietzsche. Manchester/Northampton: St. Jerome Publishing, 2002^2.

Schwarz, W., ‘The meaning of “fidus interpres” in medieval translation’, in: The Journal of Theological Studies 45 (1944), 73-78.

Schwarz, W., Principles and problems of biblical translation. Some reformation controversies and their background. Cambridge: University Press, 1955.

Semple, W.H., ‘St. Jerome as a biblical translator’, in: Bulletin of The John Rylands Library 48 (1965), 227-243.

Sherwood-Smith, Maria C., Studies in the Reception of the ‘Historia scholastica’ of Peter Comestor. The ‘Schwarzwalder Predigten’, the ‘Weltchronik’ of Rudolf von Ems, the ‘Scolastica’ of Jacob van Maerlant and the ‘Historiebijbel van 1360’. Oxford: The Society for the Study of Medieval Languages and Literature, 2000, Medium Aevum Monographs, New Series, 20.

Smalley, Beryl, The Study of the Bible in the Middle Ages. Indiana: University of Notre Dame Press, 1978^3.

Steiner, George, After Babel. Aspects of language and translation. New York/London: Oxford University Press, 1975.

Sutcliffe, E.F., ‘Jerome’, in: G.W.H. Lampe (ed.), The Cambridge History of the Bible. Volume 2. The West from the Fathers to the Reformation. Cambridge: University Press, 1969, 80-101.

Trigg, Joseph W., ‘Allegory’, in: Everett Ferguson (ed.), Encyclopedia of Early Christianity. New York & London: Garland Publishing, 1990, Garland reference library of the humanities, 846, 23-26.

Van Gorp, Hendrik e.a., Lexicon van literaire termen. Deurne: Wolters Plantyn, 1998.

Wackers, Paul, ‘Latinitas en Middelnederlandse letterkunde: ter inleiding’, in: Paul Wackers e.a., Verraders en bruggenbouwers. Verkenningen naar de relatie tussen Latinitas en Middelnederlandse letterkunde. Amsterdam: Prometheus, 1996, 9-42.