Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 1999

[p. 147]

Jacob van Maerlants ‘Rijmbijbel’ en het Luikse ‘Leven van Jezus’
Karina van Dalen-Oskam

Inleiding

In het jaar 1271, op Maria-Boodschap (25 maart), legde de Vlaming Jacob van Maerlant naar eigen zeggen de laatste hand aan zijn Rijmbijbel¹. In bijna 35.000 paarsgewijs rijmende versregels² presenteerde hij een vertaling/bewerking van twee Latijnse bronteksten. De eerste was de Historia Scholastica, een naslagwerk voor theologiestudenten dat Petrus Comestor rond 1170 in Troyes en Parijs schreef. Hierin bood Comestor een doorlopend geschiedverhaal, gebaseerd op het Oude Testament en de vier evangeliën. Daarnaast maakte hij gebruik van vele andere werken ten behoeve van aanvullende informatie, van theologisch commentaar bij de bijbelverhalen tot gegevens met betrekking tot de Griekse en Romeinse geschiedenis. Een bewerking van de Handelingen der apostelen is later door een andere auteur aan Comestors werk toegevoegd. Jacob van Maerlant bewerkte uit de Historia Scholastica de verhalende gedeelten die zijn gebaseerd op het Oude Testament, en de evangeliënharmonie uit het nieuwtestamentische deel. Hij liet de Handelingen der apostelen buiten beschouwing.³ De Vlaamse dichter vervolgde de bijbelse geschiedenis met een sterk bekorte bewerking van een tweede Latijnse tekst, te weten (een Latijnse vertaling van) Flavius Josephus' De Bello Judaico. In Maerlants bewerking van de Historia Scholastica staat het leven en sterven van Jezus centraal. Flavius Josephus' werk handelt over de opstand van de joden tegen de Romeinen, die uiteindelijk leidde tot de val van Jeruzalem en de verwoesting van de tempel in 70 na Christus. Voor Jacob van Maerlant was dit niet zo'n vreemd vervolg. Het was in Maerlants tijd immers gangbaar om deze gebeurtenissen te interpreteren als Gods wraak op de joden voor het kruisigen van Jezus. In dat perspectief is het een essentieel onderdeel van Maerlants ‘Leven van Jezus’ - zoals men de gehele Rijmbijbel vanwege Jezus' centrale rol zou kunnen omschrijven.^4problem

1 Zie voor de datering Berteloot 1991, waar ook op het mogelijk symbolische aspect van deze datering wordt ingegaan. De titel Rijmbijbel is niet van Jacob van Maerlant zelf. Het lijkt erop dat hij zijn werk later met de naam Scolastica aanduidde (zie Van Moolenbroek en Mulder, 1991). Om verwarring te voorkomen met een van Maerlants bronteksten, de Historia Scholastica (waarnaar Scolastica natuurlijk ook verwijst), blijf ik de ingeburgerde naam Rijmbijbel gebruiken.

2 Alleen de eerste 24 verzen zijn geschreven in gekruist rijm.

3 Vgl. Van Dalen-Oskam 1997, p. 29-30. De Handelingen der apostelen waren aan de Historia Scholastica toegevoegd door Petrus van Poitiers. Het is zeer waarschijnlijk dat het handschrift van de Historia Scholastica dat Jacob van Maerlant gebruikte deze toevoeging ook bevatte; vgl. Berendrecht 1996, p. 91 noot 30 (op p. 279) en Van Dalen-Oskam 1997, p. 195-196.

4 Zie Berendrecht 1996, p. 122 en 136. Vgl. ook Van Dalen-Oskam 1997, p. 196.

problem Ik dank August den Hollander en Ulrich Schmid voor de inspirerende discussies die ik met hen heb mogen voeren over de Rijmbijbel-Diatessaron-kwestie en voor hun commentaar bij eerdere versies van dit artikel. Katrien Depuydt wil ik bedanken voor onze gedachtewisselingen over vertaalproblematiek in het Middelnederlands.

[p. 148]

De eerste, en lange tijd enige (volledige) tekstuitgave van de Rijmbijbel verscheen in de periode 1855-1861 en was van de hand van J. David. Hij baseerde zijn editie op een in Berlijn berustend handschrift, door de kopiist gedateerd in 1321, dat naar zijn inzichten het oudste was.⁵ Deze uitgave werd pas in 1983 opgevolgd door een moderne, diplomatische editie van de hand van Maurits Gysseling in zijn Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300). Gysseling koos voor zijn editie een ander handschrift dan David, namelijk handschrift 15001 uit de Koninklijke Bibliotheek Albert I te Brussel. Dit was naar zijn opvatting het enige handschrift van dit werk van Maerlant dat nog uit de dertiende eeuw stamde. Op grond van vergelijkend onderzoek met oorkondenmateriaal dateerde Gysseling het handschrift rond het jaar 1285. Hij was van mening dat het in een Brugse instelling moest zijn vervaardigd.⁶

Pas na het verschijnen van Gysselings teksteditie kwam het taal- en letterkundig onderzoek naar de Rijmbijbel goed op gang. Voor die tijd waren er slechts twee onderwerpen met een zekere regelmaat aan de orde gekomen. Het eerste was de vraag of Maerlant vanwege het schrijven van de Rijmbijbel door de paus berispt zou zijn, waarop ik hier niet verder in zal gaan.⁷ Het tweede was de constatering van woordelijke overeenkomsten tussen het evangeliedeel van de Rijmbijbel en de tekst van het Luikse Leven van Jezus.

De eerste die hierop wees was D. Plooij, in een verhandeling waarin hij wilde aantonen dat het Luikse Leven van Jezus archaïsche lezingen bevat die niet zijn overgeleverd in de Codex Fuldensis of de Vulgaat.⁸ Hij introduceerde de Rijmbijbel op vier plaatsen ter illustratie van zijn verhaal. De tekstplaats die de meeste invloed heeft gehad is de laatste (ik citeer naar de editie van De Bruin; de markering is van mij):

Doe drogen si ouer een in haren redde ende coghten daer mede en stukke lans dat ens porters was (...) Hir met so wart veruult die profecie die wilen een profete [sprac] ende seide aldus: Si namen dertech seluerne penninghe, dar ic omme gekochtt was van den israhelschen volke, ende ghauen se omme des porters lant also ghelike alst mi van Gode was vertoent.
Luikse Leven van Jezus, p. 256, 20-28 (cap. 226)⁹

Plooij merkte op dat het foute porter ‘burger van een stad’ voor potter ‘pottenbakker’ ook voorkomt in de Rijmbijbel. Hij baseerde zich op de editie van David; de bedoelde verzen luiden in de editie van Gysseling:

Eenen acker cochter¹⁰ sire mede te hand.
Die was gheheten porters land.
Rijmb., v. 26.218-19

Daaruit leidde Plooij af dat de auteur van het Luikse Leven van Jezus op deze plaats een traditie volgde die in ieder geval al bestond vóór 1271, toen Jacob van Maerlant

5 Voor de editie in David 1858-1861 gebruik ik de afkorting Rijmb., ed. David; de uitgever bespreekt zijn handschriftenkeuze in dl. 3, op p. xii-xiv.

6 Zie p. xii-xiii van Gysselings inleiding bij zijn tekstuitgave (Gysseling 1983). Ik kort de editie van Gysseling af met Rijmb.

7 Zie voor een overzicht van de verschillende opvattingen hierover Van Dalen-Oskam 1997, p. 14-16.

8 Plooij 1923.

9 In de jongere Nederlandse Diatessaron-handschriften ontbreekt deze fout; vgl. het handschrift uit Stuttgart cap. CCXXVI: enen acker eens potmakers (...) ende gavene om den acker figuli.’ (zie Bergsma [z.j.], p. 248).

10 De afkorting in dit woord moet mogelijk gelezen worden als en, dus cochten.

[p. 149]

zijn werk voltooide. De fout in de Rijmbijbel ging volgens Plooij op diezelfde traditie terug.¹¹

In een artikel uit 1974 onderzocht R. van den Broek een aantal overeenkomsten tussen het Luikse Leven van Jezus en de Rijmbijbel. Hij opende zijn artikel ‘Jacob van Maerlant en het Nederlandse diatessaron’ met de porter-overeenkomst. Waar Plooij ervan uitging dat de fout ontstaan was in (een versie van) de tekst die ten grondslag zou liggen aan het Luikse Leven van Jezus en de passage in de Rijmbijbel, wilde Van den Broek niet uitsluiten dat zich in beide teksten onafhankelijk van elkaar eenzelfde kopiistenfout heeft voorgedaan. Maar ook als dat niet zo zou zijn, zo gaf hij toe, dan kan dit ene geval ‘moeilijk (...) worden aangemerkt als een doorslaggevend bewijs van Van Maerlants veronderstelde afhankelijkheid.’¹² De overeenkomsten moeten wel degelijk onderzocht worden, zo stelde Van den Broek, en wel omdat eventuele afhankelijkheid aan Maerlants kant zou betekenen dat hij het Middelnederlandse Leven van Jezus kan hebben gekend en gebruikt in zijn oorspronkelijke, niet overgeleverde vorm.

Van den Broek vervolgde zijn artikel met een bespreking van een aantal andere overeenkomsten. Hij was overtuigd geraakt van een samenhang tussen het evangeliedeel in de Rijmbijbel en een oudere versie - door hem met N★ aangeduid - van de Middelnederlandse evangeliënharmonie: ‘Het aantal gevallen waarin hij [t.w Maerlant] afwijkt van Petrus Comestor en overeenstemt met typische lezingen van het Leven van Jezus, loopt in de honderden; voorbeelden daarvan zijn op vrijwel iedere bladzijde te constateren.’¹³ Onderzoekers van de overlevering van de Middelnederlandse evangeliënharmonie en van de Diatessaron-traditie in het algemeen zouden Jacob van Maerlants Rijmbijbel volgens Van den Broek dan ook in hun beschouwingen moeten betrekken.¹⁴

In 1975 publiceerde G. Quispel een boek over de westelijke traditie van Tatianus' Diatessaron. Bij de bespreking van lezingen die afwijken van de Codex Fuldensis haalde hij op een aantal plaatsen ook de Rijmbijbel als getuige aan, soms met vermelding van de lezing in de Historia Scholastica.¹⁵ In een artikel uit 1977 ging Van den Broek opnieuw op het Middelnederlandse diatessaron in, waarin hij ook Maerlants Rijmbijbel weer ter sprake bracht.¹⁶

De hierboven beschreven opvatting dat de woordelijke overeenkomsten tussen de Rijmbijbel en het Luikse Leven van Jezus getuigen zijn van een afhankelijkheidsrelatie berust op vergelijking van geïsoleerde tekstplaatsen uit het Luikse Leven van Jezus met

11 Plooij 1923, p. 60-61, 65-66. Vgl. ook Plooij 1925, p. 5-6.

12 Van den Broek 1974, p. 143.

13 Van den Broek 1974, p. 145.

14 Van den Broek 1974, p. 164.

15 T.w. in Appendix I, ‘Diatessaron Readings in the Old High German Version of the Latin Codex Sangallensis’ (p. 108-141) en Appendix II, ‘Diatessaron Readings in the Vita Jesu Christi of Ludolph of Saxony’ (p. 142-173).

16 Van den Broek 1977, p. 435. Nog een tekstplaats uit de Rijmbijbel is behandeld in Van Amersfoort 1991 (p. 42).

[p. 150]

de parallelle verzen in de Rijmbijbel. Daarbij werd nauwelijks aandacht geschonken aan de context van die plaatsen. Ook aspecten als Maerlants bronnengebruik, bewerkingsmethode of rijmtechniek in de Rijmbijbel bleven onderbelicht, waarschijnlijk omdat daar tot voor kort niet veel over bekend was. Nu dat wel het geval is, is het zaak om de vermeende relatie tussen de Rijmbijbel en het Luikse Leven van Jezus opnieuw te onderzoeken.¹⁷ In dat verband heb ik de in de bovengenoemde publicaties besproken tekstplaatsen opnieuw bekeken. Deze zijn door de auteurs voor een deel geput uit een ficheverzameling die op verzoek van G. Quispel is samengesteld door J. van Amersfoort en waaraan ook door anderen is bijgedragen.¹⁸ Uitgangspunt van deze verzameling zijn lezingen uit de Oudsaksische Heliand (een epische vertaling/bewerking van een Latijns diatessaron) die niet aansluiten bij de tekst in de Codex Fuldensis en in de Vulgaat, en die een getuige zouden kunnen zijn van het zgn. Oudlatijnse Diatessaron, dat nog zeer dicht bij het diatessaron van Tatianus (2e eeuw) zou staan.¹⁹ Hierbij zijn overeenstemmende lezingen van harmonieteksten uit verschillende tradities genoteerd. De tweeënzeventig plaatsen (uit een fichecollectie van ca. 200) waar naar de Rijmbijbel is verwezen heb ik ook in mijn onderzoek betrokken. In de volgende paragrafen zal ik, vanuit een bespreking van nieuwe ontwikkelingen in het Rijmbijbel-onderzoek, een aantal van de aldaar gesignaleerde overeenkomsten behandelen.

17 Maunts Gysseling dateerde het Luikse handschrift in het laatste decennium van de dertiende eeuw. Met nog enkele andere tekstedities voegde Gysseling de editie van De Bruin toe aan de bronnenlijst voor het woordenboek op basis van zijn Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300). Dit Vroegmiddelnederlands Woordenboek beschrijft het Middelnederlands in alle bekende dertiende-eeuwse handschriften en beslaat dus zowel de Rijmbijbel als het Luikse Leven van Jezus. Het is in de periode 1989-1998 vervaardigd aan het Instituut voor Nederlandse Lexicologie te Leiden en zal binnen niet al te lange tijd verschijnen.

18 J. van Amersfoort heeft mij in de gelegenheid gesteld om deze ficheverzameling in Utrecht te raadplegen, waarvoor ik hem zeer erkentelijk ben.

19 Naar deze verzameling fiches wordt verwezen in Quispel [1991; 1971], p. 78-80. Vgl. ook Quispel 1975, p. vii.

De metamorfose van een pottenbakker

De eerste die zich na het verschijnen van de nieuwe Rijmbijbel-editie van Gysseling bezighield met de mogelijke relatie tussen de Rijmbijbel en het Luikse Leven van Jezus was C.C. de Bruin, de uitgever van de Middelnederlandse diatessaronteksten in zijn Corpus Sacrae Scripturae Neerlandicae Medii Aevi. In zijn artikel uit 1987 ging hij ook in op het porter-potter-probleem. Hij liet op overtuigende wijze zien dat deze overeenkomst terug te voeren is op niet aan elkaar gerelateerde kopiistenfouten, maar dat beide fouten wel opgeroepen kunnen zijn door een schrifttype dat in de tweede helft van de dertiende eeuw vaak werd gebruikt en waarin t en r gemakkelijk verward werden.²⁰ De Bruin concludeerde hieruit: ‘de variant porter voor potter kan buiten beschouwing blijven wanneer het erom gaat de interne samenhang van Rb en L

20 Zie De Bruin 1987, p. 5: ‘Zowel in de bewaard gebleven R[ijm]b[ijbel]-codices als in L[uikse Leven van Jezus] is figulus weergegeven door porter. Het is echter onaannemelijk dat de auteurs van de oerteksten van beide geschriften figulus vertaald zouden hebben met porter. Zij kenden hun Latijn zo goed dat zij figulus niet anders hadden kunnen overzetten dan met potter. Op de keper beschouwd is porter een leesfout voor het woord potter. Dat nu zowel Rb als L deze leesvergissing vertonen, is te verklaren uit de toenmalige schrijfwijze van de letter t in een woord als potter. Deze letter toont boven het dwarsstreepje van de t een nauwelijks zichtbare verlenging van de opstaande stok. Door de ligatuur kon de eerste t van het woord potter door de kopiist gemakkelijk gelezen worden als een r. Zo komt het dat het verbindingslijntje dat de voorafgaande vocaal met de eerste t van het woord potter verbindt, het misverstand in de hand werkte dat er porter staat in plaats van potter. Of nu de ene kopiist een leesfout van de andere overnam dan wel dat de een van de ander onafhankelijk was, is in deze samenhang niet relevant om de eenvoudige reden dat zowel alle Rb-codices als L kopieën zijn en geen autografen. De onjuiste lezing dar i.p.v. dat, die herhaaldelijk in de door Gysseling uitgegeven Brusselse codex van Rb te constateren is, bevestigt dit’.

[p. 151]

[=Rijmbijbel en Luikse Leven van Jezus] te onderzoeken.’²¹ Gysselings leesaanwijzingen op plaatsen waar dat door een kopiist is verschreven tot dar hebben voor De Bruin gediend als illustratie van zijn zienswijze. Het is echter zo dat Maurits Gysseling bij zijn titanenarbeid niet iedere kopiistenfout heeft kunnen opmerken. En er is een nog mooiere illustratie van De Bruins gelijk: een verschrijving van potte > porte. Deze komt voor in vers 23.505 van Gysselings editie en is door de editeur niet van een leesaanwijzing voorzien. De passage - die niet voorkomt in het Luikse Leven van Jezus - verhaalt van de omzwervingen van het hoofd van Johannes de Doper nadat deze door Herodes was gedood. Het komt uiteindelijk terecht in de stad Edessa, en:

Dar waest ghedoluen onder die erde.
Jn eene porte arde onwerde.
Jn eenen hole langhen stont.
Rijmb., v. 23.504-6

Het Latijn van Petrus Comestor heeft hier in urna (in een urn);²² ook hier is een vertaalfout uiterst onwaarschijnlijk.

Hiermee is de metamorfose van de pottenbakker tot stadsburger in het juiste perspectief geplaatst: de overeenkomst is een door het gebruik van een bepaald type schrift opgeroepen parallelle kopiistenfout die niets kan zeggen over een relatie tussen beide teksten.

21 De Bruin 1987, p. 5.

22 Historia Scholastica, In Evangelia cap. LXXIII.

Oorspronkelijkheid

Zoals hierboven gebleken is, wierp de nieuwe editie van de Rijmbijbel voor De Bruin nieuw licht op het porter/potter-probleem. Ook op een andere manier zorgde Gysselings editie voor een verschuiving van het perspectief. Na de verschijning is namelijk ook het onderzoek naar de relatie tussen de verschillende overgeleverde Rijmbijbel-handschriften opgevat. Hieruit bleek dat het door Gysseling uitgegeven Brusselse handschrift C niet alleen het oudste is, maar hoogstwaarschijnlijk ook vrij dicht bij de door Maerlant geconcipieerde tekst staat. Het door David uitgegeven Berlijnse handschrift A bevindt zich aanzienlijk lager in de stamboom.²³ De woordelijke overeenkomsten tussen de Rijmbijbel en het Luikse Leven van Jezus zijn uitsluitend vastgesteld op basis van de tekst in het jongere handschrift A in de uitgave van David. En omdat middeleeuwse kopiisten soms nogal vrij met de tekst in hun legger omsprongen - door al dan niet moedwillig zaken te wijzigen - is het theoretisch mogelijk dat die overeenkomsten pas later in de overlevering van de Rijmbijbel tot stand gekomen zijn en niet van Maerlant zelf afkomstig zijn. Ik geef hiervan twee voorbeelden.

Links presenteer ik enkele verzen uit het door Gysseling uitgegeven handschrift C (ca. 1285); rechts staan de parallelle verzen in handschrift A (1321).

23 Zie Mulder 1991, p. 80. Vgl. Van Dalen-Oskam 1997, o.a.p. 25 en 59-60.

[p. 152]

Hets vorscreuen bedi.	Hets voorscreven oec bedi
Aldus ic sal den erde slaen.	Al dus: Men sal den heerde slaen
Ende die scape sullen sceden saen.	Entie scaep sullen sceeden saen.
Rijmb., v. 25.937-39	Rijmb., ed. David, v. 25.952-54

Ten aanzien van de vetgedrukte woorden in de verzen uit de editie van David (de rechter kolom hierboven) merkte Van den Broek in 1974 op: ‘Dat wijkt af van de tekst van de Vulgaat in Matth. 26:31 en Marc. 14:27: “percutiam pastorem, et dispergentur oves (gregis)”. De lezing “percutiam” vindt men ook bij Petrus Comestor, c. 153, zodat Van Maerlant bij een letterlijke weergave van zijn primaire bron had moeten schrijven: “Ic sal den heerde slaen”.’ De meeste Middelnederlandse diatessarons hebben ‘ik’, de lezing van de Vulgaat, zo meldde Van den Broek. Alleen het Luikse Leven van Jezus (p. 234,8-9. cap. 209) en het handschrift te Cambridge hebben ‘men’.²⁴ Van den Broek concludeerde: ‘Deze lezing komt, voor zover bekend, verder nergens voor. De vertaler van het Diatessaron moet deze verandering hebben aangebracht om de profetie beter op de situatie te laten slaan. In de handschriften die “ic” lezen, is deze verandering naar de Vulgaat gecorrigeerd. Alleen L en C, en Jacob van Maerlant, hebben de oorspronkelijke lezing van N★ bewaard.’²⁵ Maar zoals het citaat uit de editie van Gysseling, hierboven in de linker kolom, laat zien, geeft de tekst in het oudste handschrift van de Rijmbijbel een correcte vertaling van Petrus Comestors bij de Vulgaat aansluitende woorden. Hetzelfde zien we in de volgende verzen:

Salech sijn si die noit saghen.	Salech sijn si die mi noit saghen
Ende gheloofden (...)	Ende an mi gheloven. (...)
Rijmb., v. 26.962-63	Rijmb., ed. David, v. 26.977-78

Op grond van de lezing Mar salech sijn de ghene die mi in sien, ende gheloeuen in het Luikse Leven van Jezus (p. 280,26-27 (cap. 240)) en de parallelle verzen in de editie van David (zie de vetgedrukte woorden in de rechter kolom) nam Van den Broek ook hier aan dat Maerlant blijk gaf van afhankelijkheid van de diatessarontraditie.²⁶ Maar net als in het vorige voorbeeld ontbreekt de overeenkomst in het oudste handschrift van de Rijmbijbel. En ook hier sluit de tekst die door Gysseling is uitgegeven gewoon aan bij de tekst in de Historia Scholastica: beati qui non viderunt, et crediderunt.²⁷ De vorm van de door Van den Broek besproken tekstpassages in het jongere handschrift in de editie van David kan het gevolg zijn van door kopiisten aangebrachte veranderingen in Maerlants werk - en omdat het oudste handschrift op deze plaatsen aansluit bij de Latijnse brontekst lijkt mij dit ook zeer waarschijnlijk. Dergelijke gevallen kunnen aan Maerlants kant dan ook niet worden aangemerkt als bewijs voor afhankelijkheid van de diatessarontraditie.

Dat neemt natuurlijk niet weg dat zulke verschillen in de twee uitgegeven Rijmbijbel-handschriften zeer interessant zijn; heeft een latere kopiist van Maerlants werk zich hier juist door de diatessarontraditie laten leiden? Dat zou iets kunnen zeggen

24 Er wordt voor het Luikse Leven van Jezus verwezen naar de editie in De Bruin 1970.

25 Van den Broek 1974, p. 152.

26 Van den Broek 1974, p. 163-164.

27 Historia Scholastica, In Evangeha cap. CXCIV.

[p. 153]

over de kennis van het (Middelnederlandse?) diatessaron bij niet alleen de kopiist(en), maar ook bij het (door hem/hen) beoogde publiek van de Rijmbijbel, waarbij ook de tijd waarin zij hun kopiistenwerk verrichtten van belang is. Dit aspect verdient dan ook afzonderlijke studie.

Bewerkingstechniek

Een aantal tekstplaatsen waar de Rijmbijbel overeenstemt met het Luikse Leven van Jezus kan verklaard worden met Jacob van Maerlants bewerkingstechniek. Maerlant heeft zijn Rijmbijbel geschreven in paarsgewijs rijmende verzen. In zijn eerdere werken - waaronder Alexanders geesten en de Historie van Troyen - gebruikte hij eveneens de versvorm. Hij heeft dat hoogstwaarschijnlijk gedaan omdat hij een breed publiek wilde bereiken - een publiek dat gewend was om rijmende teksten te beluisteren.²⁸ Het spreekt vanzelf dat het voor een vertaler/bewerker die voor de versvorm kiest veel moeilijker is om letterlijk te vertalen dan voor iemand die proza hanteert. De keuze voor de versvorm zou er mijns inziens zelfs al op kunnen wijzen dat een absoluut letterlijke vertaling niet is wat de auteur beoogt. De versvorm legt de auteur beperkingen op. Een dichter moet wel gebruikmaken van aanpassingen en ingrepen om een rijmende tekst te schrijven. Ook Maerlant deed dat in de Rijmbijbel. Hieronder zal ik een beknopte beschrijving geven van de belangrijkste werkwijzen in de Rijmbijbel. Daarna zal ik laten zien wat dat betekent voor een aantal van de door Van den Broek en anderen gesignaleerde tekstovereenkomsten.²⁹

De kern van Maerlants werkwijze is dat hij zichzelf ten behoeve van het rijm vormelijke vrijheden veroorloofde die de tekst inhoudelijk geen geweld aandeden. Zeer frequent is het gebruik van vormvarianten in rijmpositie. Zo gebruikt hij al naar rijmbehoeven de verledentijdsvorm stont van het werkwoord staen, bijvoorbeeld om te rijmen op cont of mont, ofwel stoet, om te rijmen op woorden als verwoet en vroet.³⁰ Voor een dergelijke afwisseling in rijmpositie gebruikte hij (soms archaïsche) vormvarianten uit zijn eigen streek (West-Vlaanderen) maar vaak ook vormvarianten uit andere dialecten.³¹ Het zal duidelijk zijn dat het gebruik van vormvariatie ten behoeve van het creëren van verschillende rijmverbindingen geen consequenties heeft voor de inhoud en betekenis van de tekst. Maar dat hoeft niet altijd te gelden voor een minstens even belangrijke werkwijze: het gebruik van synoniemen. Woorden zijn immers vrijwel nooit volledig synoniem. Een voorbeeld is Maerlants gebruik binnen het vers van het woord volc, terwijl hij in het rijm zijn toevlucht neemt tot het archaïsche diet, hoogstwaarschijnlijk omdat er op -olc nauwelijks (nuttige) rijmwoorden bestonden. Het Middelnederlandsch Woordenboek vermeldt dat diet een pejoratieve betekenis zou

28 Vgl. Van Dalen-Oskam 1997, p. 202. Zie ook Van Oostrom 1996, p. 410-415.

29 Zie voor de hieronder niet besproken aanpassingen in accent, flexie, modus en tempus en syntaxis de vijfde studie in mijn proefschrift (Van Dalen-Oskam 1997, p. 127-186).

30 Zie voor meer voorbeelden Van Dalen-Oskam 1997, p. 149-155. Het werkwoord staen wordt daar behandeld op p. 151.

31 Vgl. Van Dalen-Oskam 1997, p. 179-182.

[p. 154]

hebben. Deze pejoratieve betekenis is echter niet terug te vinden in Maerlants gebruik van het woord in de Rijmbijbel, juist omdat hij het woord hanteerde als handig rijmend synoniem voor volc.³² Maar ook voor woorden die wel gemakkelijk konden rijmen had Maerlant de mogelijkheid om synoniemen te gebruiken. Wanneer hij bijvoorbeeld gevechtssituaties beschreef, concipieerde hij naar believen rijmen op (onder meer) de rijmwoorden ghewelt, cracht en bedwanc. Dat gaf heel wat mogelijkheden binnen de beperkingen van het rijm. Het is dan ook aannemelijk dat Maerlant voor veel verhaalsituaties rijtjes synoniemen in het hoofd had.³³

Aangezien Maerlant zichzelf de afwisseling van synoniemen in rijmpositie toestond, is het niet vreemd dat hij die ook binnen het vers gebruikte. Een voorbeeld hiervan is het naast elkaar voorkomen van de zelfstandige naamwoorden teken en miracle. Beide woorden zijn (op eenmaal teken na) nooit in rijmpositie gebruikt. Het eerste, teken, is in de Rijmbijbel 30 maal aangetroffen in het oud- en nieuwtestamentische gedeelte. Meestal is het een vertaling van Latijn signum, 26 keer. Van de vier andere plaatsen heeft er één geen parallel (v. 24.745), één staat parallel aan het Latijnse fornicem (v. 9029), één aan virtutes (v. 23.248) en één aan testimonium (v. 7016). Het tweede woord, miracle, heeft vijftien keer geen parallel in de Latijnse brontekst van Petrus Comestor omdat het voorkomt in een toevoeging ofwel omdat het is te zien als (samenvattende) omschrijving van een bepaalde zaak of gebeurtenis Viermaal is het gebruikt als vertaling van Latijn miracula en eveneens viermaal van signum. Dan zijn er nog vijf individuele gevallen: als parallel aan het Latijnse virtutes (v. 7192), mirabilia (v. 15.857), mysterium (v. 16.181) en opera (v. 24.219). Maerlant heeft het Latijnse miracula dus nooit met teken vertaald, maar signum met zowel teken als miracle. In de Utrechtse ficheverzameling staat de volgende passage in de Rijmbijbel aangemerkt als diatessaronlezing (voor de duidelijkheid geef ik rechts ervan de lezing in de Historia Scholastica en de Vulgaat, Maerlants twee belangrijkste bronnen)³⁴:

	Hoe enim initio signorum manifestavit
Jan seghet in de ewangelie sijn.	Jesus gloriam suam.
Dat dat die eerste miracle ware.	Hist. Schol. In Ev. cap. XXXVIII
Die hi dede openbare.	hoe fecit initium signorum Iesus in Cana
Rijmb., v. 22.365-67	Galilaeae et manifestavit gloriam suam
	Vulg., Joh. 2:11

De reden voor de aantekening van de Rijmbijbel-vindplaats is de lezing van het Luikse Leven van Jezus: Dit was ene der irsten miraklen die Ihesus dede in Chana van Galileen, ende daer vertogde hi sine gotleke macht (Luikse Leven van Jezus p. 58, 29-31 (cap. 57.))

De vermelding in de Utrechtse ficheverzameling suggereert dat het overeenkomende gebruik van miracle een getuige kan zijn van een verwantschapsrelatie tussen het (Luikse) Leven van Jezus en de Rijmbijbel. Niets hoeft er echter op te wijzen dat het in beide teksten voorkomen van miracle als vertaling van het Latijnse signum gezien moet worden als teken van verwantschap tussen beide teksten. Maerlants gebruik van

32 Vgl. Van Dalen-Oskam 1997, p. 174 en noot 219 aldaar.

33 Zie voor meer voorbeelden Van Dalen-Oskam 1997, p. 173-178.

34 Zie hiervoor ook de volgende paragraaf.

[p. 155]

miracle voor signum is immers een goede vertaling, en is bovendien niet alleen op deze plaats aangetroffen maar komt nog driemaal voor in zijn werk (in v. 23.238, 27.051 en 27.080). Hieruit blijkt dat inzicht in Maerlants omgang met synoniemen noodzakelijk is om eventuele overeenkomsten tussen de Rijmbijbel en het Luikse Leven van Jezus op hun waarde te kunnen schatten.

Vooral voor bijwoorden had Maerlant een grote keuze aan synoniemen. Maar ook op een andere manier is het gebruik van bijwoorden of bijwoordelijke bepalingen opvallend. Het blijkt namelijk dat Maerlant veelvuldig juist bijwoordelijke bepalingen aan zijn verhaal toevoegt om zijn vers ‘op lengte’ te krijgen, en vooral om ze dan in rijmpositie te gebruiken.³⁵ Zij voegen inhoudelijk vaak niets essentieels aan het verhaal toe, terwijl zij het relaas wel levendiger maken - en dat is van groot belang voor goed begrip van een voorgedragen tekst. Een goed voorbeeld hiervan zijn de volgende verzen uit het verhaal over Tobit (in het Tobitverhaal sloot Maerlant zich in zijn bewerking heel dicht bij zijn brontekst aan):

Dar nam te hand die ionghelinc.
Van den vissce die hi vinc.
Een deel der leueren die hi sciere.
Al daer leide in den viere.
Rijmb., v. 15.668-71

Hierin zijn de vetgedrukte woorden/woordgroepen bijwoordelijke toevoegingen ten opzichte van de Latijnse tekst van Petrus Comestor: ... et protulit Tobias de cassilide suo, partem jecoris, et posuit super prunas.³⁶

In het Middelnederlands (net als in het hedendaagse Nederlands) wordt gewoonlijk gebruik gemaakt van bijwoorden of een bijwoordelijke bepaling ter inleiding van een vertaling van een Latijnse deelwoordconstructie - een constructie die niet goed (tenminste: niet bepaald toegankelijk) letterlijk vertaald kon worden. Zo is in het volgende citaat Maerlants te seluen stonden ...ghinghen een vertaling van Petrus Comestors' ingressi (en parallel aan intrantes in de Vulgaat):

	Ingressi vero magi domum (...)
DJe coninghe te seluen stonden.	obtulerunt puero singuli aurum (...)
Ghinghen in thuvs ende vonden.	Hist. Schol. In Ev. cap. VIII
Tkint met moeder vp die herde.	et intrantes domum invenerunt puerum
Rijmb., v. 21.410-12	cum Maria matre eius
	Vulg., Mt 2:11

Het omslachtige te seluen stonden is gebruikt om samen met het volgende vers een rijmpaar te creëren en om het eerste vers van dat paar op lengte te brengen. In de Utrechtse ficheverzameling worden de drie woorden echter parallel geplaatst aan het Luikse Leven van Jezus. Dat heeft hier: Doe ghingense in dat hus ende vonden dat kint dat si sochten ende Marien sire moeder (Luikse Leven van Jezus p. 20, 28-29 (cap. 16)).

Het bijwoord doe stamt, net als de bijwoordelijke bepaling te seluen stonden, niet uit het Latijn, zo zal de redenering zijn geweest.³⁷ Maar de toegevoegde bijwoordelijke

35 Van Dalen-Oskam 1997, p. 172-173 en 177 en vgl. ook Janssens [1988], p. 96-97.

36 Historia Scholastica Lib. Tob., cap. I (kol. 1435D).

37 Zie voor een vergelijkbare redenering Van den Broek 1974, p. 155-156.

[p. 156]

bepalingen in zowel de Rijmbijbel als het Luikse Leven van Jezus hoeven helemaal niets met elkaar te maken te hebben. De parallellie kan tot stand zijn gekomen doordat eenzelfde Latijnse constructie op dezelfde (doeltaalafhankelijke) wijze vertaald is.³⁸ Dat geldt in zekere zin ook voor de volgende verzen:

Die ionghers andworden ghinder.	At illi dixerunt: Alii Joannem Baptistam,
Some segghen si ian baptisten.	alii Eliam, alii Jeremiam, aut unum ex
	prophetis
Andre diere ieghen twisten.	Hist. Schol. In Ev., cap. LXXXV
Segghen dattet was #	at illi dixerunt alii Iohannem Baptistam
Andren segghen ieremie.	alii autem Heliam alii vero Hieremiam
Of van den propheten eenen.	aut unum ex prophetis
Rijmb., v. 23.899-904	Vulg., Mt 16:14

Maerlant gebruikte ten opzichte van het Latijn meer persoonsvormen door de samentrekking uit te schrijven. Dat hangt mijns inziens samen met de versvorm en met de wens van de auteur om het verhaal begrijpelijk te houden voor zijn toehoorders. Het lukte hem niet om Comestors Latijn beknopt èn toegankelijk te berijmen. Het eerste verspaar kwam tot stand door het tweede vers toe te voegen: vers 23.901 heeft geen parallel in Comestors werk, maar brengt inhoudelijk niets nieuws.³⁹ Door die toevoeging is een herhaling van de persoonsvorm segghen in vers 23.902 geen overbodige luxe. Door het gebruik van de persoonsvorm van segghen in vers 23.903 begint Maerlant daar een nieuwe zin, waardoor de tekst nog duidelijker is.

Deze passage is ook besproken door Van den Broek (maar dan op basis van v. 23.914-19 in de editie van David, die hier niet noemenswaardig afwijkt van die in de editie van Gysseling). Hij wees erop dat de herhaling van de persoonsvorm segghen ook in de diatessarontraditie voorkomt, niet alleen in de westerse, maar ook in de oosterse overlevering. Vergelijk de lezing in het Luikse Leven van Jezus: Ende si andwerdden ende seiden: Selke seggen dat tu best IJan Baptista; selke seggen dat tu best Helyas; selkeseggen Iheremias ochte een uan den propheten (Luikse Leven van Jezus, p. 122, 3-5 (cap. 123)).

Voor de Rijmbijbel oordeelde Van den Broek: ‘Tenzij men het toeval als voldoende verklaring van de overeenkomst wil laten gelden, lijkt het duidelijk, dat Maerlant hier de traditie van het Diatessaron volgt. Hij moet door de bewoordingen van het Nederlandse Diatessaron beïnvloed zijn.’⁴⁰ Hierboven heb ik uitgelegd waarom Maerlant hier mijns inziens niet afhankelijk hoeft te zijn van het (Luikse) Leven van Jezus. Maar het is evenmin noodzakelijk om voor het Luikse Leven van Jezus voor deze tekstplaats afhankelijkheid van de Rijmbijbel aan te nemen. Ook de auteur van deze tekst kan zijn werk immers op eigen initiatief door het uitschrijven van de samentrekking duidelijker hebben willen maken.

38 Het is niet uitgesloten dat ook het voorkomen van het woord vero in de tekst van Comestor (of et in de Vulgaat) een rol gespeeld heeft bij de gekozen vertalingen.

39 Ook deze werkwijze is vaker aangetroffen; vgl. Van Dalen-Oskam 1997, p. 172.

40 Van den Broek 1977, p. 446-447.

[p. 157]

Bronnengebruik

Andere overeenstemmingen met het Luikse Leven van Jezus zijn te verklaren met de wijze waarop Jacob van Maerlant in de Rijmbijbel met zijn bronteksten omging. Zoals al is vermeld, heeft Maerlant zijn werk toegankelijk willen maken voor een breed publiek. Voor het tweede deel van de Rijmbijbel, de bewerking van Flavius Josephus' De Bello Judaico, was dat niet moeilijk; Maerlant kon Josephus' verhaal min of meer gelijkmatig indikken.⁴¹ Problematischer was de bewerking van de Historia Scholastica, omdat de doelstelling van Petrus Comestor een heel andere was dan die van Maerlant. De Historia Scholastica was bedoeld als naslagwerk voor (aankomende) theologen; Maerlant wilde de verhalende delen van de heilsgeschiedenis vertellen. Grote delen uit het oudtestamentische gedeelte (hele boeken zelfs) nam Maerlant niet over en hij liet het meeste theologische commentaar achterwege. In het nieuwtestamentische gedeelte volstond Petrus Comestor regelmatig met uiterst beknopte aanduidingen voor heel bekende episoden. Jacob van Maerlant vervolledigde die episoden aan de hand van de Vulgaat. Hij week voor zover bekend echter niet af van de volgorde die hij in zijn brontekst aantrof. De enkele plaatsen waar hij in zijn bewerking van de evangeliënharmonie afwijkt van de volgorde (in Migne's editie) van de Historia Scholastica blijken exact aan te sluiten bij de situatie in enkele dertiende- en veertiende-eeuwse handschriften van Comestors werk.⁴² Het is dus vrijwel zeker dat Maerlant zich in deze gevallen gebaseerd heeft op het handschrift van Comestors werk dat hij als legger gebruikte.

Hier en daar heeft Maerlant passages toegevoegd die niet aan de Vulgaat zijn ontleend. Een aantal daarvan stamt uit zijn eigen kennis.⁴³ Enkele andere zijn waarschijnlijk (net als de zojuist genoemde volgordeafwijkingen) ingegeven door het handschrift van de Historia Scholastica dat hij als legger gebruikte. Zo heeft hij een genealogie van Jakob tot aan David toegevoegd in vers 9115-54, die hij gebaseerd lijkt te hebben op het Compendium Historiae in Genealogia Christi van Petrus van Poitiers, dat in verschillende handschriften van de Historia Scholastica aan deze tekst voorafgaat of erop volgt.⁴⁴ En het evangeliedeel van de Rijmbijbel bevat vele verwijzingen naar de evangelisten op plaatsen waar Petrus Comestor deze niet vermeldt. Deze heeft Maerlant waarschijnlijk ingelast op basis van glossen in zijn Historia Scholastica-handschrift die verwezen naar evangelist en hoofdstuk in het betreffende evangelie. Bovendien kon hij via dit verwijzend apparaat, dat in een aantal handschriften van Comestors werk is aangetroffen, snel doorbladeren naar de betreffende plaats in de Vulgaat om op grond daarvan die passages die door Comestor zeer beknopt behandeld waren in zijn Middelnederlandse werk canoniek uit te breiden.⁴⁵

41 Zie hiervoor Berendrecht 1996, hoofdstuk III en IV (p. 87-137 en 277-293) en Van Dalen-Oskam 1997, o.m. p. 29-30.

42 Maerlant heeft de eerste zin van caput veertig (volgens de telling in de editie van Migne) vertaald, vervolgens geheel caput negenendertig, om daarna het veertigste hoofdstuk af te maken. Verder heeft hij caput achtentachtig behandeld tussen caput vijfennegentig en zesennegentig. Zie Van Dalen-Oskam 1997, p. 193-194 en 207.

43 Vgl. Van Dalen-Oskam 1997, p. 77-87 en Van Dalen-Oskam 1997b.

44 Van Dalen-Oskam 1997, p. 63-76.

45 Van Dalen-Oskam 1997, p. 89-126.

[p. 158]

Omdat hele passages terug te voeren zijn op de Vulgaat neem ik dezelfde herkomst aan voor het in de onderstaande verzen vetgedrukte detail, dat Maerlant niet uit de Historia Scholastica overgenomen kan hebben:

Ons here vraghede mettien.	Dumque quaesisset de imagine cujus esset
Wies sijn die lettren ende beelde mede.	Hist. Schol. In Ev., cap. CXXIX
Rijmb., v. 25.339-40	cuius est imago haec et suprascriptio
	Vulg., Mt 22:20

De inhoud van vers 25.340 gaat terug op de informatie die de Vulgaat geeft. Wel presenteert Jacob van Maerlant de twee onderdelen in omgekeerde volgorde: eerst de inscriptie, dan de afbeelding in plaats van andersom. Van den Broek zag de omkering echter als beïnvloed door het Nederlandse diatessaron. Vergelijk: Ende Ihesus wragde hen: Wis es dese superscriptie ende dit belde? (Luikse Leven van Jezus, p. 176, 14-15, (cap. 171)). ‘Het merkwaardige is niet,’ zo vond Van den Broek, ‘dat hij [t.w. Jacob van Maerlant] het woord “superscriptio” door het eenvoudige “die lettren” heeft weergegeven. Wel opvallend is, dat bij hem de kanonieke volgorde: “imago ... superscriptio” is omgekeerd. Dit nu vinden we in alle Nederlandse Diatessarons (C hiat) (...)’.⁴⁶ Tegen de achtergrond van Maerlants bewerkingstechniek en bronnengebruik zal het echter duidelijk zijn dat dit niets kan zeggen over eventuele afhankelijkheid.⁴⁷

Het is zeker dat Jacob van Maerlant voor zijn werk aan de Rijmbijbel gebruikmaakte van de Vulgaat. Het is bovendien zeer waarschijnlijk dat de Vulgaat-tekst die Maerlant voor zich had, was voorzien van de Glossa Ordinaria.⁴⁸ Dit zou onder meer kunnen blijken uit de volgende passage:

Ian seghet ons dar iet in las.
Tien tiden dat ihesus [dar]⁴⁹ was.
Dat was in bethania.
Dar martha was ende maria.
Hare broeder siec hiet lazarus.⁵⁰
Die sustre ontboden hem aldus.
Here dijn vrient es tonghemake.
Rijmb., v. 24.684-90

46 Van den Broek 1974, p. 150.

47 Eenmaal beschouwde Van den Broek een spellingvariant van een plaatsnaam als een aanwijzing voor invloed van het Nederlandse diatessaron: in vers 26.850 van de Rijmbijbel is sprake van emaus. Ook het Luikse Leven van Jezus heeft Emaus (p. 276, 12, cap. 239) evenals het handschrift uit Stuttgart (Bergsma [z.j.], p. 266, cap. CCXXXII). De Vulgaat heeft Emmaus met dubbel-m- (Lucas 24:13), evenals de Historia Scholastica in cap. CXCI (Van den Broek 1977, p. 448-449). Het is echter de vraag of Maerlant dat ook in de codex die hij als legger voor zijn werk gebruikte zag staan. De twee handschriften van de Historia Scholastica die ik ter vergelijking met de editie van Migne heb bestudeerd (dat zijn de eerder in dit artikel genoemde handschriften met dezelfde volgordeafwijkingen ten opzichte van de editie van Migne als de Rijmbijbel), hebben op deze plaats beide de lezing met maar één -m-, emaus (UB Leiden, Voss. Lat. Q. 91 (13e eeuw), fol. 192va en Koninklijke Bibliotheek Albert I Brussel, 11579 (14e eeuw), fol. 174va). Spellingvarianten als deze moeten dan ook niet gezien worden als mogelijk bewijs voor een relatie tussen de teksten.

48 Handschriften met de Vulgaat met daaromheen en tussen de regels de tekst van de Glossa Ordinaria werden vooral in de twaalfde en vroeg-dertiende eeuw verspreid vanuit Parijs. Vgl. De Hamel [1984], p. xiii en 87-88.

49 In het oudste handschrift mist hier waarschijnlijk het woord dar (vgl. Rijmb., ed. David, v. 24.698: Tien tiden dat Jhesus daer was).

50 ‘... dat in Betanië, waar Marta en Maria woonden, hun broer genaamd Lazarus ziek was.’ (De persoonsvorm was staat vrij vooraan, in vers 24.686.)

[p. 159]

Een vergelijking met de parallelle plaats in Maerlants directe bron, de Historia Scholastica, en de betreffende plaats in de Vulgaat, laat al snel zien dat Maerlant zich voor deze verzen in hoofdzaak op de laatste gebaseerd heeft:

Erat autem quidam languens Lazarus a Bethania de castello Mariae et Marthae. Cum autem accepisset Lazarum infirmari per nuntium sororum ait ...
Hist. Schol. In Ev. cap. CVIII
erat autem quidam languens Lazarus a Bethania de castello Mariae et Marthae sororis eius (...) miserunt ergo sorores ad eum dicentes Domine ecce quem amas infirmatur
Vulg., Joh 11:1-3

Maerlant heeft juist hiervoor verteld dat Jezus het land verlaten heeft door de Jordaan over te steken, waarin hij de Historia Scholastica (In Ev., cap. CVII) getrouw heeft vertaald. De eerste twee verzen, samen een verspaar, uit de hierboven aangehaalde passage zijn een toevoeging ten opzichte van de Historia Scholastica en de Vulgaat. Toegevoegde verwijzingen naar de evangelisten als in het eerste vers heb ik hierboven al besproken; een glosse in het door Maerlant gebruikte handschrift van de Historia Scholastica kan hem naar Johannes ii in de Vulgaat geleid hebben. Het tweede vers van dit paar zou beïnvloed kunnen zijn door een marginale glosse bij Johannes ii:i Dum moratus trans iordanem infirmatus lazarus ... (Terwijl hij aan de overzijde van de Jordaan verbleef, werd Lazarus ziek).⁵¹

Ook het Luikse Leven van Jezus bevat een dergelijke introductie. Van den Broek nam op grond van die overeenkomst met de Rijmbijbel aan dat een dergelijke inleiding al in N* - Van den Broeks aanduiding voor een oudere, niet-overgeleverde Middelnederlandse evangeliënharmonie - gestaan moest hebben.⁵² Maar net als in de Rijmbijbel kan ook in het Luikse Leven van Jezus invloed van de Glossa Ordinaria op deze plaats een rol gespeeld hebben:

Jn din tide dat Ihesus daer was, so vil Lazarus in ene sikheit, die van Betanien was, van den kasteele dat was Marien ende Marten, die sine sustren waren. (...) Dese sendden te Ihesum ende ontboden hem aldus: Here, dijn vrint Lazarus es sik.
Luikse Leven van Jezus p. 194, 24-29 (cap. 183)

Ook het tweede vetgedrukte deel in de bovenstaande citaten uit de Rijmbijbel en het Luikse Leven van Jezus werd door Van den Broek als bewijs voor Maerlants afhankelijkheid van de diatessarontraditie gezien. Het betreft het gebruik van het werkwoord ontbieden, waarvan de betekenis is: ‘door tussenkomst van een boodschapper laten weten’.⁵³ Dat woord heeft geen parallel in de Historia Scholastica. De Vulgaat heeft hier: miserunt ergo sorores ad eum dicentes (Zijn zusters nu stuurden hem bericht, zeggende ...). De tekst in zowel de Rijmbijbel als in het Luikse Leven van Jezus is hier een acceptabele vertaling van,⁵⁴ maar Maerlants Die sustre ontboden hem aldus sluit nog exacter aan bij

51 Glossa dl. 4, p. 251.

52 Van den Broek 1974, p. 148.

53 Middelnederlandsch Woordenboek dl. V, 979.

54 Het is niet duidelijk waarom Van den Broek (1974, p. 149, vgl. ook noot 23) de vertaling met ‘ontboden’ minder correct vindt; hij meldt dat de overige Nederlandse Diatessarons de tekst aan de Vulgaat hebben aangepast door vervanging door ‘spraken’.

[p. 160]

het vervolg van de zojuist al genoemde marginale glosse bij de Vulgaat-tekst: et mittunt ad eum sorores illuc (En zijn zusters berichtten hem dat).⁵⁵

Er zijn nog duidelijker voorbeelden te vinden van Rijmbijbel-plaatsen waarbij invloed van de Glossa Ordinaria aannemelijker is dan een ontlening aan de diatessarontraditie, alhoewel in de meeste gevallen Maerlants eigen geheugen zeker niet als bron uitgesloten mag worden; maar voor veel van die eigen kennis zal hij uiteindelijk ook de Glossa Ordinaria als bron dan wel als naslagwerk gebruikt hebben. Ik geef hiervan een voorbeeld.

Mar doe die .xl. daghe quamen.	Et/et postquam impleti sunt
Na gods ghebornesse te samen	dies purgationis Mariae/eius
Rijmb., v. 21.452-53	Hist. Schol. In. Ev. cap. IX; Vulg., Lc 2:22

G. Quispel heeft in de Vita Jesu Christi van Ludolph van Saksen (een tekst die invloed van het Middelnederlandse diatessaron ondergaan zou hebben) in et adveniente quadragesima die, postquam, secundum Legem Moysi, impleti sunt dies purgationis eius de vetgedrukte woorden aangemerkt als ‘diatessaronlezing’ en verwees daarbij eveneens naar de Rijmbijbel.⁵⁶ Maerlant hoeft echter niet schatplichtig te zijn aan de diatessarontraditie, omdat hij zijn kennis over de veertig dagen gehaald kan hebben uit de Glossa Ordinaria, uit de volgende marginale glosse: Decretum autem erat puerum post tricesimumtercium circumcisionis diem ad templum deferri . et pro eo hostiam dari (Het was namelijk voorgeschreven om een jongetje na de drieëndertigste dag van de besnijdenis naar de tempel te brengen en voor hem een offer op te (laten) dragen).⁵⁷ Maerlant wist ongetwijfeld, en kon dat even daarvoor in de Glossa ook gelezen hebben, dat ‘Octauo die circumciditur ihesus (Op de achtste dag werd Jezus besneden).⁵⁸ Op de achtste dag (de geboortedag was de eerste) werd Jezus besneden, en op de drieëndertigste dag daarna ging Maria naar de tempel - dus op de veertigste dag na de geboorte.

Pas bij overeenkomsten tussen de Rijmbijbel en het (Nederlandse) diatessaron die niet met behulp van de Vulgaat of de Glossa Ordinaria kunnen worden verklaard, is er wellicht een reden om te vermoeden dat Maerlant is beïnvloed door de diatessarontraditie. In de passages die ik in de literatuur heb gevonden en heb bestudeerd, komt een dergelijke situatie slechts eenmaal voor:

(...) sone wat heuestu.	[geen parallel in Hist. Schol. In Ev.,
	cap. XXIII]
Ons lieden ghedaen al nv.	fili quid fecisti nobis sic

55 Voor Van den Broek had het in beide teksten voorkomende dijn vri(e)nt twee verrassingen. Ten eerste merkte hij op dat in zowel de Rijmbijbel als het Luikse Leven van Jezus ten opzichte van de Vulgaat een vertaling van ecce achterwege gebleven is. Mijns inziens kan Maerlant dit - zonder kennis van een Nederlands diatessaron - hebben weggelaten omdat zijn vers anders te lang werd. Weglating van dit woord levert geen inhoudsprobleem op. Ten tweede was Van den Broek getroffen door de in beide teksten voorkomende ‘voortreffelijke vertaling’ van quem amas met dijn vrient (Van den Broek 1974, p. 149-150). Dat is voor hem reden om ook hier aan te nemen dat Maerlant afhankelijk was van de Nederlandse diatessarontraditie. Ik ben het niet eens met deze redenering. Juist omdat het nog steeds te beschouwen is als een vertaling, is het aannemen van onderlinge beïnvloeding niet noodzakelijk.

56 Quispel 1975, p. 161.

57 Glossa dl. 4, p. 147.

58 Glossa dl. 4, p. 146.

[p. 161]

Jc ende dijn vader lieue minne.	ecce pater tuus et ego dolentes
Hebben di ghesocht met droeuen sinne.	quaerebamus te
Rijmb., v. 21.866-69	Vulg., Lc 2:48

Jacob van Maerlant heeft de passage waarin deze verzen voorkomen aan de hand van de Vulgaat aangevuld; Petrus Comestor vertelt het verhaal in maar één zin. Het lieve minne dat in plaats van het Latijnse fili (zoon) staat, is niet terug te vinden in de Glossa Ordinaria.⁵⁹ Het Luikse Leven van Jezus heeft echter een lezing die veel lijkt op die in de Rijmbijbel: Lieue kint, waromme hefs du dit gedaen? Dijn vader Ioseph ende ic hebben bedruft gewest om di ende hebben di gesogtt (Luikse Leven van Jezus p. 24, 10-11 (cap. 20)).⁶⁰

De Rijmbijbel en het Luikse Leven van Jezus hebben op deze plaats dan wel een verschillend zelfstandig naamwoord, minne tegenover kint, maar zou Maerlant tot zijn lieue minne zijn aangezet door een Nederlands diatessaron, met aanpassing van kint tot minne omdat dat beter in zijn rijmplannen paste?

Van den Broek hield een relatie voor zeer waarschijnlijk. Hij wees op vergelijkbare lezingen in ondermeer de Heliand en Ludolph van Saksens Vita Jesu Christi. Van den Broek ontzegde Maerlant niet het recht op poëtische vrijheid; ‘Maar dat Van Maerlant hier geheel onafhankelijk is van enige bron, is gezien de geciteerde teksten hoogst onwaarschijnlijk. Die bron zou zeer wel het Nederlandse Diatessaron geweest kunnen zijn (N*, L: “Lieve kint”).’⁶¹

In mijn visie is ook deze plaats, die niet met kennis van de Historia Scholastica, de Vulgaat of de Glossa Ordinaria verklaard kan worden, niet noodzakelijk een bewijs van kennis van een Nederlands diatessaron. De woorden lieve minne in plaats van sone (zoals een letterlijke vertaling uit de Vulgaat opgeleverd zou hebben) maken niet alleen een versregel compleet, maar geven Maerlants relaas ook meer emotie en levendigheid. Ze tasten de inhoud van het verhaal geenszins aan. Een dergelijke wijziging valt niet uit de toon bij de vrijheden die Maerlant zichzelf in zijn dichtwerk toestond en hoeft dan ook niet aan een (andere) bron toegeschreven te worden. Een vergelijkbare wijziging is trouwens te vinden in zijn bewerking van het Oude Testament. De jonge Samuël wordt 's nachts door God geroepen, maar hij denkt dat het de profeet Eli is en gaat naar hem toe. Eli zegt dat hij Samuël niet geroepen heeft en stuurt hem terug naar bed. Als Samuël voor de derde maal naar Eli toegaat en vraagt waarom hij hem geroepen heeft, realiseert Eli zich dat het God moet zijn die Samuël roept,

Ende seide minne ganc ligghen neder.
Ende of men di echt roept weder.
Sech here sprect het hord dijn cnecht.
Rijmb., v. 8489-91

De liefdevolle aanspreking van het kind Samuël met het woord minne heeft Maerlant niet ontleend aan de Historia Scholastica of aan de Vulgaat.⁶² Ook de Glossa Ordinaria

59 Vgl. Glossa dl. 4, p. 149.

60 In het handschrift uit Stuttgart (Bergsma [z.j.], p. 24, cap. 18), staat op deze plaats: Sone twi hebstu ons dus gedaen. sich dijn vader ende ic hebben di met bedrovenessen gesocht.

61 Van den Broek 1974, p. 160.

62 Vgl. Historia Scholastica Lib. I Reg. cap. VI en 1 Samuel 3:9.

[p. 162]

kan niet als bron gediend hebben.⁶³ Deze toevoeging van Maerlant in het Oudtestamentische deel van zijn werk maakt het dan ook extra duidelijk dat de toevoeging in het Nieuwtestamentische deel van het door Maria tot Jezus geuite lieve minne niet afhankelijk hoeft te zijn van een andere bron, zoals een Nederlands diatessaron, maar paste binnen Jacob van Maerlants bewerkingstechniek en bronnengebruik.

63 Vgl. Glossa dl. 2, p. 8.

Beïnvloeding door de Rijmbijbel

Kan in de zojuist besproken tekstplaats het Lieue kint in het Luikse Leven van Jezus beïnvloed zijn door het lieue minne in de Rijmbijbel? Mogelijke afhankelijkheid van de Rijmbijbel aan de kant van de auteur van het Luikse Leven van Jezus is door eerdere onderzoekers nauwelijks in hun redeneringen betrokken. Alleen C.C. de Bruin heeft het overwogen. Hij baseerde zijn gedachte op drie woorden in het Luikse Leven van Jezus in de passage over Ons Heren Spronc (Lucas 4:28-30), waarin de addicio staat:

In somen staden es ghescreuen dat die bergh ontploec ende makde hem stat dore telidene, mar want dis de ewangelisten nin scriuen, so late wi dat al ongeconfirmeert.
Luikse Leven van Jezus, p. 96,6-8 (cap. 98)

Omdat hier sprake is van somen staden (verschillende plaatsen) nam De Bruin aan dat de auteur van het Luikse Leven van Jezus gebruik gemaakt heeft van de Rijmbijbel, waar dit verhaald wordt in vers 23.429-33 in de editie van Gysseling, en dat de andere bronnen - het moeten er immers meer geweest zijn, zo redeneerde De Bruin, gezien het meervoudige staden - de Glossa Ordinaria bij deze Lucas-perikoop en Petrus Comestors Historia Scholastica, In Evangelia cap. LXXII waren⁶⁴ T. Coun heeft deze redenering kort en zakelijk ontkracht in een noot bij zijn artikel over de Zuidnederlandse vertaling van de vier evangeliën: ‘Het betoog van De Bruin 1987, 6-7 dat in het Luikse diatessaron met in somen staden de Rijmbijbel van Maerlant bedoeld wordt, snijdt geen hout zolang de mogelijkheid openblijft dat die woorden alleen verwijzen naar Latijnse bronnen als de Glossa ordinaria en Comestors Historia Scholastica. De door hem geciteerde vertaling die berch [...] makde hem stat in het Luikse diatessaron sluit trouwens aan bij Comestors rupes fecit ei locum.’⁶⁵

In de vorige paragrafen van dit artikel heb ik voor verschillende andere tekstplaatsen kort betoogd dat de Rijmbijbel hoogstwaarschijnlijk niet als bron gediend kan hebben voor het Luikse Leven van Jezus. Dat blijkt te gelden voor de meerderheid van de door mij bestudeerde tekstplaatsen. De argumenten daarvoor zijn gewoonlijk dezelfde als de argumenten die ik heb aangevoerd voor Jacob van Maerlants onafhankelijkheid van het Luikse Leven van Jezus. Ook de vertaler/bewerker van het Luikse Leven van Jezus kan zich immers gebaseerd hebben op de Vulgaat en de Glossa Ordinaria als aanvullende bronnen; dit waren algemene, wijd verspreide teksten die hij ongetwijfeld tot zijn

64 De Bruin 1987, p. 6-7.

65 Coun 1993, p. 396, noot 10 (bij p. 88).

[p. 163]

beschikking had.⁶⁶ En ook hij kan geheel op eigen kracht gekozen hebben voor een Middelnederlandse standaardvertaling van een bepaalde Latijnse constructie. Alleen voor tekstplaatsen waarbij Maerlants formulering paste binnen zijn wijze van bewerken - zoals het lieue minne uit de vorige paragraaf - is het vooralsnog niet zeker dat daar hetzelfde argument kan gelden voor de parallelplaatsen in het Luikse Leven van Jezus. Daarvoor is er nog niet genoeg bekend over de bewerkingstechniek van de auteur van de laatste tekst. Nader onderzoek daarnaar is zeer gewenst.⁶⁷ Het lijkt mij echter onwaarschijnlijk dat de Rijmbijbel daaruit voort zal komen als enig mogelijke bron voor dergelijke tekstplaatsen in het Luikse Leven van Jezus.

Er is nog een andere reden waarom ik wederzijdse beïnvloeding voor onwaarschijnlijk houd. De volgorde van de capita in het evangeliedeel van de Historia Scholastica (en dus ook in de Rijmbijbel) loopt voor een deel niet parallel aan die in het Luikse Leven van Jezus. Dit betekent niet alleen dat het voor Maerlant heel wat extra werk zou hebben betekend als hij zich voor zijn werk aan de Rijmbijbel mede wilde baseren op de versie in het Luikse Leven van Jezus,⁶⁸ maar ook het omgekeerde: als de auteur van het Luikse Leven van Jezus gebruik wilde maken van de Rijmbijbel, moest hij rekening houden met een andere volgorde van een aantal gebeurtenissen daarin. Het is de vraag of de auteurs dit de moeite waard vonden. Er was immers niets af te dingen op de betrouwbaarheid van hun andere bronnen.

66 Vgl. Van den Broek 1977, p. 440. Vgl. ook het artikel van A.A. den Hollander en U. Schmid elders in dit nummer.

67 Zie voor de eerste resultaten van dergelijk onderzoek de bijdrage van A.A. den Hollander en U. Schmid in dit nummer.

68 Vgl. Van Dalen-Oskam 1997, p. 107-109 en p. 192-193.

Conclusie

Voor dit artikel zijn alle door eerdere onderzoekers gesignaleerde woordelijke overeenkomsten tussen Jacob van Maerlants Rijmbijbel en het Luikse Leven van Jezus opnieuw onderzocht. Er is aan de hand van nieuwe inzichten in de Rijmbijbel op het gebied van de handschriften, de bewerkingstechniek en het bronnengebruik gekeken of de hypothese dat Jacob van Maerlant afhankelijk is geweest van de Nederlandse diatessarontraditie bevestigd kan worden. Dit blijkt niet het geval. Voor een aantal plaatsen waar de Rijmbijbel overeenkomt met het Luikse Leven van Jezus is het zeer waarschijnlijk dat Maerlant zich gebaseerd heeft op de tekst in zijn brontekst, de Historia Scholastica, of gebruik gemaakt heeft van de Vulgaat en/of de Glossa Ordinaria. Voor andere overeenstemmende plaatsen hoeft geen extra bron aangenomen te worden, omdat de lezing in de Rijmbijbel uitstekend past binnen Maerlants bewerkingstechniek. Nog een aantal andere overeenkomsten is hoogstwaarschijnlijk terug te voeren op mogelijke Middelnederlandse standaardvertalingen van bepaalde Latijnse constructies; nader onderzoek op het gebied van de vertaaltechniek in het algemeen zal hier nog meer licht op kunnen werpen.⁶⁹ Ook een omgekeerde relatie, de Rijmbijbel

69 Nuttige informatie op dit gebied is te verwachten van het promotie-onderzoek van Katrien Depuydt, die zich bezighoudt met de vertaaltechniek in een vijftiende-eeuwse Middelnederlandse tekst met een Franse brontekst.

[p. 164]

als mogelijke bron voor de auteur van het Luikse Leven van Jezus, is vooralsnog onwaarschijnlijk.

Summary

This paper presents a new analysis of analogous readings in the Liège Diatessaron and Jacob van Maerlant's Rijmbijbel (1271), of which the best known error in both is the Verroneaus substitution of porter for potter. New insights into the manuscripts of the Rijmbijbel, and into Maerlant's way of translating and adapting his academie Latin source-text (Peter Comestor's Historia Scholastica) to a rhyming Middle Dutch text for a wide audience lead to the conclusion that there is no reason to presume that Maerlant depended on a version of a Middle Dutch diatessaron. Some analogies can be explained by both authors' use of the Vulgate and the Glossa Ordinaria. Other similarities can be attributed to the fact that both authors (who were almost contemporaries) translated analogous readings in their Latin source-text in the same way. For still other parallels, the readings in Maerlant's work can be explained by his wish to present it in verse: his aim was not a literal translation, but a rhyming text which would be true to the facts; for this he used such techniques as variation in word form, synonyms, addition of adverbs etc. For some of these parallels, dependence of the Liège Diatessaron on the Rijmbijbel might be a slight possibility. But because there is some difference in the order in which several episodes in both texts are presented, a connection is very unlikely.

Adres van de auteur:

Instituut voor Nederlandse Lexicologie

Postbus 9515

nl-2300 ra Leiden

Bibliografie

Amersfoort, J. van: ‘Tatianus en de Nederlanden. De invloed van het Diatessaron op enige Middelnederlandse levens van Jezus’. In: Nederlands theologisch tijdschrift 45 (1991), p. 34-45.

Berendrecht, P.: Proeven van bekwaamheid. Jacob van Maerlant en de omgang met zijn Latijnse bronnen. Amsterdam, 1996. Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen XIV.

Bergsma, J.: De levens van Jezus in het Middelnederlandsch. Leiden, [z.j.]. Bibliotheek van Middelnederlandsche letterkunde.

Berteloot, A.: ‘Wanneer voltooide Jacob van Maerlant zijn Rijmbijbel?’ In: Spiegel der letteren 33 (1991), p. 69-72.

Broek, R. van den: ‘Jacob van Maerlant en het Nederlandse Diatessaron’. In: Nederlands theologisch tijdschrift 28 (1974), p. 141-164.

Broek, R. van den: ‘Enkele opmerkingen over de Latijnse archetypus van het Middelnederlandse diatessaron.’ In: De nieuwe taalgids 70 (1977), p. 434-458.

Bruin, C.C. de (ed.): Het Luikse Diatessaron. Met de Engelse vertaling van A.J. Barnouw. Leiden, 1970.

[p. 165]

Verzameling van Middelnederlandse bijbelteksten kleine reeks afdeling 1: Evangeliënharmonieën deel 1.

Bruin, C.C. de: ‘De Rijmbijbel van Jacob van Maerlant en het Luikse Diatessaron in hun onderlinge verhouding. Proeve van literair-historische stratigrafie’. In: Miscellanea Neerlandica. Opstellen voor J. Deschamps ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag. Onder redactie van E. Cockx-Indestege en F. Hendrickx. Leuven 1987. Dl. II, p. 3-17.

Coun, T.: ‘De Zuidnederlandse vertaling van de vier evangelien’. In: Th. Mertens e.a., Boeken voor de eeuwigheid. Middelnederlands geestelijk proza. Amsterdam, 1993 (Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen VIII), p. 87-107 en 395-400.

Dalen-Oskam, K. van, 1997, Studies over Jacob van Maerlants Rijmbijbel. Hilversum, 1997 [diss. Leiden, 1997]. Middeleeuwse studies en bronnen LVII.

Dalen-Oskam, K. van, 1997b: ‘Sint Dionysius en andere heiligen in Jacob van Maerlants Rijmbijbel’. In: Jaarboek van de Stichting Instituut voor Nederlandse Lexicologie. Overzicht van het jaar 1996. Leiden, 1997, p. 89-106.

David, J. (ed.): Rymbybel van Jacob van Maerlant. Met voorrede, varianten van hss., aenteekeningen en glossarium, op last van het gouvernement en in naem der Koninklyke Akademie van wetenschappen, letteren en fraeije kunsten, voor de eerste mael uitgegeven. 3 Dln. in 4 bdn. Brussel, 1858-1861.

[Glossa] Biblia Latina cum Glossa Ordinaria. Facsimile Reprint of the Editio Princeps Adolph Rusch of Strassburg 1480/81. Introduction by K. Froehlich and M.T. Gibson. 4 Vols. Turnhout, 1992.

Gysseling, M. (ed.): Rijmbijbel/tekst. In: Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300). Uitgegeven door M. Gysseling m.m.v. en van woordindices voorzien door W. Pijnenburg. Reeks II: literaire handschriften. Deel 3. Leiden, 1983. [Dl. 4: Rijmbijbel/indices.] Bouwstoffen voor een woordarchief van de Nederlandse taal.

Hamel, C.F.R. de: Glossed Books of the Bible and the Origins of the Paris Booktrade. [Woodbridge, 1984].

[Historia scholastica] ‘Historia Scholastica eruditissimi viri magistri Petri Comestoris.’ In: Patrologiae cursus completus, series Latina. Tom. 198, [Ed.] J.-P. Migne. [Parijs], 1855, kol. 1054-1722.

Janssens, J.D: Dichter en publiek in creatief samenspel. Over interpretatie van Middelnederlandse ridderromans. Leuven/Amersfoort, [1988]. Leuvense studiën en tekstuitgaven Nieuwe Reeks 7.

Moolenbroek, J. van, en M. Mulder: ‘Maerlants Rijmbijbel of Scolastica. Een inleiding.’ In: Scolastica willic ontbinden. Over de Rijmbijbel van Jacob van Maerlant. Onder redaktie van J. van Moolenbroek en M. Mulder. Hilversum, 1991 (Middeleeuwse studies en bronnen XXV), p. 7-12.

Mulder, M.: ‘De handschriftentraditie van de Rijmbijbel’. In: Scolastica willic ontbinden. Over de Rijmbijbel van Jacob van Maerlant. Onder redaktie van J. van Moolenbroek en M. Mulder. Hilversum, 1991 (Middeleeuwse studies en bronnen XXV), p. 71-82.

Oostrom, F. van: Maerlants wereld. Amsterdam, 1996.

Plooij, D: A Primitive Text of the Diatessaron. The Liège Manuscript of a Mediaeval Dutch Translation, A Preliminary Study. Leyden, 1923.

Plooij, D: A Further Study of the Liège Diatessaron. Leyden, 1925.

Quispel, G.: Tatian and the Gospel of Thomas. Studies in the History of the Western Diatessaron. Leiden, 1975.

Quispel, G.: Het Evangelie van Thomas en de Nederlanden. Nieuwe vertaling en verklaring van een vergeten bron. Baarn, [1991; 1971].

Verwijs, E., en J. Verdam: Middelnederlandsch Woordenboek. 10 Dln. 's-Gravenhage, 1885-1952. Dl. 9 voltooid door F.A. Stoett. Dl. 10 (Tekstcritiek van J. Verdam en bouwstoffen) 1e gedeelte (A-F) door W. de Vreese; 2e gedeelte (G-Z) door G.I. Lieftinck.

[Vulgaat] Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem. Adiuvantibus B. Fisher, I. Gribomont, H.F.D. Sparks, W. Thiele (...). Stuttgart, [3. verb. Aufl., 1983].