Passionate. Jaargang 6

[p. 114]

ten slotte

Veel inspirerende voorbeelden zijn er niet, als een groepje Rotterdammers besluit een literair tijdschrift op te richten. In 1994, toen Passionate werd opgericht, was er bijna tien jaar geen noemenswaardig Rotterdams literair tijdschrift meer geweest. Voorgangers als Van Overheidswege en Rotterdams Mooi, uit midden jaren tachtig, waren een kort leven beschoren, en wekten bovendien nimmer de indruk een noodzakelijke uitgave te zijn. De redactie van Passionate opereerde aanvankelijk dan ook in het luchtledige. Dit isolement was in zekere zin aantrekkelijk, want met een gekopieerd ringbandje zoek je liever niet de confrontatie op. Bovendien denken naïevelingen wel vaker dat ze het wiel opnieuw kunnen uitvinden. Naarmate Passionate een identiteit ontwikkelde, groeide het besef dat er een - bescheiden - geschiedenis van Rotterdamse literaire tijdschriften is. Er daar zit wel degelijk een aansprekend voorbeeld tussen: Gard Sivik.

Gard Sivik werd in 1955 in Antwerpen opgericht. Een groep Vlaamse schrijvers vond dat ze te weinig publicatiemogelijkheden hadden, aldus het voorwoord in het eerste nummer. De makers van Gard Sivik stelden zich ten doel ‘de avant-garde kunst te propageren.’ Een duidelijk programma hadden zij echter niet, en het tijdschrift leidde aanvankelijk een marginaal en nogal richtingloos bestaan. Van een beweging was nog geen sprake, en drijvende kracht Gust Gils moest grote moeite doen om de redactieleden af en toe bijeen te laten komen.

Gils ging in Nederland op zoek naar nieuwe medewerkers. In 1957 traden Hans Sleutelaar en C.B. Vaandrager toe tot de redactie, die een tweede bruggehoofd kreeg in Rotterdam. Armando kwam erbij, en later Hans Verhagen. De Nederlanders zetten zo'n duidelijk stempel op het blad, dat een aantal Vlaamse redacteuren opstapte. Er werd zelfs van een coup gesproken.

Gard Sivik kreeg er wel een steeds herkenbaarder identiteit door. Dit leidde in 1964 tot Gard Siviks beroemdste nummer, getiteld ‘Een nieuwe datum in de poëzie’. Op de omslag is een verkeersbord te zien met een dikke streep door ‘50’. Het tijdperk van de ‘Vijftigers’ - Kouwenaar, Campert, Elburg - was bij deze afgedaan. Hun taalgebruik was te gekunsteld, te dichterlijk. De Vijftigers hadden de poëzie vernieuwd, maar zij schreven nog vanuit de aloude opvatting dat de kunstenaar bijzondere emoties heeft en deze op een unieke manier moet zien uit te drukken.

De dichters van Gard Sivik verafschuwden dit cliché van de zonderlinge schrijver die zich verre houdt van het gewone leven. Zij geloofden dat er een nieuwe tijd was aangebroken, met een nieuwe

[p. 115]

rol voor de literatuur. Deze overtuiging spreekt uit bijna iedere bijdrage aan ‘Een nieuwe datum in de poëzie’. Zo schrijft René Gijsen: ‘De mens van deze tijd ... leeft in een wereld die hem overrompelt met duizenden indrukken ... informaties uit de pers, radio, televisie, tijdschriften, nieuwe modes, toerisme, nieuwe kontakten met het buitenlandse, etc.’ De wereld, zegt hij, verandert in een duizelingwekkend tempo en de mens verandert mee. De dichter die zijn tedere gevoelens blijft etaleren aangaande zijn geliefde, god, de wind en de lente, heeft ieder contact met deze werkelijkheid verloren. Zwelgen in persoonlijke gevoelens past niet in een snelle, zakelijke wereld.

Wat was dan de nieuwe rol van de schrijver? Gard Sivik wilde een nuchtere, objectieve afspiegeling van de realiteit geven. De schrijver moest als een journalist worden - iemand die zich in het leven begeeft en observeert, zonder te interpreteren. Hij past ervoor de werkelijkheid te ontleden. Het uitgangspunt, zo betoogt Armando in hetzelfde nummer, is een consequent aanvaarden van de realiteit. ‘Niet bemoraliseren ... of ver-kunsten, maar intensiveren. Dus: authenticiteit.’ Kunst moest onderdeel van het dagelijks leven zijn, zonder enige verhevenheid. De schrijvers van Gard Sivik waren in hun gedichten ook spaarzaam met woorden: vaak slechts enkele regels, omgeven door het witte vlak van een grotendeels lege pagina. Korte statements waren het, met slogans en onbewerkte objecten uit de werkelijkheid - de zgn. ready-mades.

Omdat deze literatuur zich niet verheffen wilde, was geen onderwerp meer taboe. Armando schreef een Karl May-cyclus, Verhagen dichtte over de kanker van zijn moeder, en Nico Scheepmaker schreef over de ontroering die een doelpunt van Abe Lenstra ooit bij hem teweegbracht. En Vaandrager, meer nog dan de anderen, was gefascineerd door de opkomende consumptiemaatschappij, zoals bleek uit gedichten als deze:

(In het warenhuis)

Verkoopster: ‘Zal ik het prijsje er af halen?’
Klant: ‘Nee, laat u het prijsje er maar opzitten.’

Protesteren tegen de maatschappij, zo vaak het uitgangspunt geweest van kunstenaars, was er niet meer bij.

De literatuur van Gard Sivik was een vorm van communicatie, niet hoger of lager dan andere communicatietechnieken. De beweging rond Gard Sivik zocht dan ook aansluiting bij de mediacultuur die aan het ontstaan was. De strakke, koele vormgeving van het blad deed eerder denken aan een krant of een massablad dan aan een traditioneel literair tijdschrift. Vaandrager, Sleutelaar, Armando en Verhagen poseerden op foto's als snelle jongens, kortgeknipt en in strakke pakken. Ze deden reclamewerk, waren geïnteresseerd in jazz, en rock, en gebruikten drugs. En over diepere bedoelingen praatten ze niet. Ze waren cool, kortom. Het was een imago, maar het was nieuw, zeker in de Nederlandse literatuur, en het werkte. Dit waren geen romantische zieners, maar moderne stadsmensen, zakelijk en nuchter.

Gard Sivik trok veel aandacht, maar de weerstand bij het literaire establishment was groot. Achterin ‘Een nieuwe datum in de poëzie’ werd een lange reeks citaten afgedrukt uit brieven en recensies in de pers over Gard Sivik. Er werd gesproken van dom en abject dronkemansgelal, en vooral de ‘rijmpjes’ van Vaandrager moesten het ontgelden. Alfred Kossmann was één van de weinigen der gevestigde auteurs die er een goed woord voor over had, al gaf hij toe geschokt te zijn door Gard Sivik.

Hoeveel ze ook losmaakten, het aantal schrijvers rond Gard Sivik was beperkt. Een belangrijk deel van het blad werd volgeschreven door de vier redacteuren zelf, aangevuld met schrijvers die zich tot hun visie aangetrokken voelden. Het feit dat er iets werkelijk nieuws gebeurde in de literatuur, gekoppeld aan een uitgekiende media-strategie, was voldoende om de suggestie van een veel grotere beweging te wekken. Maar toen Gard Sivik in 1965 overging in De Nieuwe Stijl, dat ook aandacht aan beeldende kunst besteedde, was het einde al nabij. De Nieuwe Stijl hield het slechts twee nummers uit.

De ‘bende van vier’, zoals ze wel genoemd werden, viel uiteen. Sleutelaar verhuisde naar Amsterdam, publiceerde één dichtbundel, en trok zich daarop grotendeels terug uit de literatuur. Verhagen werd steeds meer door de opkomende hippiebeweging beïnvloed, en liet daarmee de nuchtere, anti-ideologische opvattingen van Gard Sivik achter zich. Armando deed dat op zijn manier ook, want hij werd steeds meer een echte ‘kunstenaar’, als schilder, muzikant en als schrijver.

Vaandrager was de enige die in Rotterdam bleef. Hij publiceerde in de jaren zeventig nog twee dikke prozawerken, De hef en De reus van Rotterdam. Het zijn fragmentarische, harde boeken over het leven in Rotterdam - beschreven als een moderne stad vol dynamiek, de enige echte metropool van Nederland. De enige stad daarom, die een beweging als die rond Gard Sivik in gang kon zetten. Vaandrager bleef haar principes dan ook zijn hele leven trouw. In De hef en De reus van Rotterdam is hij nog altijd de zakelijke reporter, voor wie de verwondering op straat ligt en niet in zijn eigen zieleroerselen.

[p. 116]

v.l.n.r. Vaandrager, Verhagen en Sleutelaar, Omstreeks 1960

Vaandrager in zijn nadagen

Maar schrijnend zijn de twee boeken ook. Vaandrager voelde zich door zijn bendegenoten achtergelaten, en als eenling wist hij zich nauwelijks staande te houden. Zijn drugsproblemen werden steeds groter, en hij werd herhaaldelijk in klinieken opgenomen. Een tijdlang zwierf hij over straat, dakloos, geplaagd door paranoia, ruzie makend met iedereen.

Martin Bril publiceerde in 1989 in de Haagse Post een pijnlijk verslag van een bezoek dat hij aan zijn jeugdheld bracht, samen met Hans Sleutelaar. Ze belandden in een vervallen woning, volgestouwd met rommel die Vaandrager bij het vuilnis weghaalde. Bril stelde vragen over vroeger, over De Nieuwe Stijl, maar Vaandrager mompelde onsamenhangend over drank en weed. Over vroeger praten wilde hij niet ‘Maar als ik zit te schrijven, denk ik het eerste aan Sleutelaar, als die het niks vindt, denk ik dan, dan is het ook niks, hoewel, ik ben zelf de eerste, meestal, de laatste tijd vooral.’ Niemand gelooft nog in Vaandrager, concludeerde Bril aan het eind van zijn stuk. Dat was niet letterlijk bedoeld, want drie jaar later, bij het overlijden van Vaandrager, schreef Bril in het NRC: ‘Een levende legende kan nu een echte worden.’ En daarmee stierf de meest volhardende aanhanger van de Gard Sivik en Nieuwe Stijl-principes.

In de geschiedenis van Gard Sivik valt voor de redactie van Passionate veel te herkennen. Het oprichten van een tijdschrift om eigen werk te kunnen publiceren. Diverse redactiewisselingen, gevoed door machtsstrijd en onenigheid over de te volgen koers. Het geleidelijk ontwikkelen van een identiteit. En het gegeven dat binnen de harde, weinig solidaire Rotterdamse literaire cultuur het bundelen van krachten van groot belang is.

Maar belangrijke verschillen zijn er ook. Ten tijde van Gard Sivik waren er toonaangevende stromingen binnen de literatuur. De ‘bende van vier’ had aan de Vijftigers een zeer geschikt doelwit om hun nieuwe zakelijkheid tegen af te zetten. In de huidige tijd zijn er geen werkelijke literaire stromingen, er zijn hoogstens trends die af- en aanwaaien. Waar moet je je dan als redactie tegen afzetten? Diverse malen in haar vijfjarig bestaan probeerde de redactie van Passionate een inhoudelijk programma op te stellen. Dat leverde slechts nogal loze woorden op als ‘geëngageerd’, ‘toegankelijk’ en ‘eigentijds’. Het woord ‘post-Nix’ werd bedacht, maar ook ‘Nix’ bleek niet veel meer dan een kortstondige trend waartegen het moeilijk afzetten was. Welk program er ook werd opgesteld, in de praktijk van het samenstellen van de nummers bleek deze nauwelijks werkbaar.

Er is echter wel degelijk een heersende opvatting binnen de wereld der literaire tijdschriften, die een plaatsbepaling voor Passionate mogelijk maakt. Deze opvatting is niet zozeer literair-inhoudelijk, maar ligt in het medium literair tijdschrift op zich. Ons standpunt hierover wordt in het in dit nummer opgenomen ‘Tijdschrift voor de nieuwe letteren’ toegelicht. Passionate wil niet, zoals de meeste andere literaire tijdschriften, een tijdloos boekje maken met een conserverende functie. En ook op dit punt is Gard Sivik een voorbeeld. Want het journalistieke en actuele karakter van de literatuur van Gard Sivik vertaalde zich ook in de vorm van het tijdschrift. Het gebruik van koppen en foto's, columns, de brievenrubriek, de nieuwspagina's, de citaten - dit alles deed Gard Sivik eerder denken aan een krant of weekblad. Het benadrukte het standpunt dat schrijvers en redacteuren reporters zijn van de actuele werkelijkheid. En al heeft deze opvatting binnen de Nederlandse literaire tijdschriften bepaald geen school gemaakt, voor Passionate is het veertig jaar later nog altijd een essentieel uitgangspunt.

Erik Brus