Oud-Vlaemsche liederen en andere gedichten der XIVe en XVe eeuwen

Voorwoord.

Het handschrift, waernaer deze gedichten worden uitgegeven, is een perkamenten codex, in twee kolommen geschreven; het geschrift is van het einde der XIV^e eeuw. Het behoort toe aen M. den burggrave De Croeser De Berghes, die hetzelve ons bereidwillig ter uitgave afstond, waerover wy hem onzen openlyken dank betuigen. M. De Croeser bezit eene ryke bibliotheek, waer belangvolle oorkonden en onuitgegevene schriften over onze geschiedenis in berusten, en hy is geenzins van die afgetrokkene mannen, welke hun geluk stellen in alleen te bezitten, en hunne schatten zonder nut en vermaek opsluiten en verbergen; in tegendeel staet hy dezelve met vriendelykbeid af, opdat zy door algemeene bekendmaking onze geschiedenis toelichten en onze letterkunde verheerlyken.

De gedichten in dit HS. vervat, kunnen verdeeld worden in: Gebeden en godsdienstige Dichtstukken, in Liederen en in Allegorische Gedichten. Het oude opschrift van het HS. was: ‘Rhetorijcke ende ghebeden-bouck van Mher Loys Van den Gruythuyse, prince van Wijncestre, ridder van den Gulden Vliese, dict de Bruges, ofte van Brugghe, enz.,’ en op de eerste bladzyde bevinden zich de wapenen van dit adel geslacht. Deze titel is nogtans door eene latere hand er op geplaetst, doch hoogst waerschynelyk naer den oorspronkelyken titel, welk door den tyd en de onzorg, of versleten, of gedeeltelyk vernietigd was; want het HS. heeft veel geleden, eenige bladzyden ontbreken, vele zyn onregelmatig ingenaeid, en het geheele is door den boekbinder tot in de letter op vele plaetsen afgesneden.

De Allegorische Gedichten zyn zes in getal en beslaen de ruimte tusschen bl. 233 en 414. Zy zyn geschreven in den trant van den Roman de la Rose, en niet zonder verdienste, zelfs nevens dit beroemde werk.

De Liederen vormen zonder twyfel het belangrykste gedeelte van het HS.; trouwens de Melodiën, ten getalle van honderd vyf-en-veertig, zyn er by geschreven; voor eenige liederen op eene regelmatige wyze en die dus gemakkelyk in het hedendaegsche stelsel over te zetten zyn, maer voor het grootste getal zyn het slechts mnemotechnieke teekenen ten gebruike van diegenen, welke reeds den zang van het lied kenden, en die dus moeijelyker om hervinden zyn. De heer Willems was de eerste hier te lande, die de aendacht over deze oude muziek inriep en eerst durfde bestaen dezelve in tegenwoordig bekende muzieknoten over te brengen. De beroemde Coussemaecker houdt zich onledig met eene gron-

dige studie over deze liederen; wy verhopen dat zyne poogingen niet onbekroond zullen blyven, maer een helder licht zullen werpen over de middeleeuwsche muziek; zyne uitstekende kennissen in dit vak strekken ons hiervan tot waerborg. De tael der liederen heeft ook iets eigenaerdigs dat de studie niet onwaerdig is.

Het geheele HS. schynt het werk niet te zyn van een' en denzelfden schryver; sommige van de honderd vyf-en-veertig liederen, indien wy ze naer de tael oordeelen, zou men eenen Limburger of Klevenaer kunnen toeschryven. Al het overige is vervaerdigd door eenen brugschen dichter, die zynen naem kenbaer maekte op de wyze te dien tyde zeer in gebruik, namelyk door de eerste letteren van de volgende verzen (bl. 39):

Deze Jan Van Hulst noemt zich op bladz. 518 ook: arem, rudaris Jan, en op bladz. 29: Jan Hulst.

Maer wie is deze dichter en op wat tydstip leefde hy? - Het HS. is sedert eeuwen in het huis en geslacht van Gruthuse bewaerd geworden, en werd altyd aenzien als toebehoord hebbende aen de vermaerde boekery van Louis de Gruthuse, schoon Van Praet er geen gewag van maekt.

Deze overlevering is belangryk om het tydstip vast te stellen waerop het werk gemaekt is.

Men weet dat te Brugge een gilde bestond, waervan de ridders den naem droegen van Forestiers van den Witten Beer. Onzeker is het ten welken jare dit ingesteld werd; maer er word gewag van gemaekt in 1320, en verscheiden tot nu bewaerde handschriften behelzen eene volledige beschryving van het luisterlyke feest, dat dit gilde gaf in 1392, en waerin Jan van Gruthuse, byna 17 jaren oud, eerst de wapens aennam, en koning van den Witten Beer werd.

Het XIII^e stuk, bladz. 479 en 480, is eene aenspraek van den dichter aen een lid van de familie Gruthuse. De dichter spreekt heel vrymoedig en wil den ridder waerschuwen tegen de gevaren en de verleiding van de wereld; hy zegt bladz. 480:

Eenige verzen te voren had hy reeds gezegd:

De dichter had dan de wereld geantiert in zyne jongheid; maer het gedacht van drie pointen (zie bladz. 480, 481,

482), die hy in de wereld ontmoette, boezemde hem de begeerte in om in de eenzaemheid zyne zaligheid te gaen bewerken. Hy werd heremiet en daer hy op eene andere plaets zegt: 't gelove dat hebbic hem gheleert; schynt het my duidelyk dat de man priester was en hier zynen gewezen leerling eene vrymoedige les geeft. Nu, die ridder moet wel Jan van Gruthuse geweest zyn; want, op verscheiden plaetsen, noemt hy hem koning, en Jan alleen, uit het huis van Gruthuse, bekleedde eens deze waerdigheid in het gilde van den Witten Beer. Ter bladz. 480, 9^e vers, zegt hy:

zoo ook bladz. 483, 6^e vers:

en bladz. 487, vers 24:

Uit deze aenhalingen mag men dan besluiten dat Jan Van Hulst, die zich openlyk vriend noemt van Jan van Gruthuse, welligt zynen pedagoog zal geweest zyn; want met zooveel vryheid had hy den ridder niet durven aenspreken, had hy niet een zeker gezag over hem uitgeoefend.

Het geheele stuk is eene zedeles, een zedelyk onderwys, eene raedgeving hoe een jonge heer zich in de wereld moet gedragen, wat hy vlugten en wat hy betrachten moet.

Jan werd koning van den Witten Beer in 1392, dus

moet het dichtstuk in dit jaer vervaerdigd zyn; en daer de dichter zich zelven (bladz. 479, v. 13) noemt:

mag men vaststellen, dat, ten grooten deele, de andere stukken, en wel byzonderlyk de liederen die aen dezen dichter toebehooren, dagteekenen van uit het midden der XIV^e eeuw.

De heer Willems heeft in het V^e deel van het Belgisch Museum, 451, eenen brief overgenomen uit een HS. van de XV^e eeuw, berustende ter burgondische bibliotheek binnen Brussel, 837-845; dit stuk is eene klagt over de ondankbaerheid der menschen, toegestuerd aen den heer Perseval Vanden Nocquerstocque, priester te Geeraerdsbergen. De dichter daervan is Jan Van Hulst en het opschrift luidt dus: Hier naer volcht een exemple, ghesonden bi eenen eerweerdighen joncheere, geheeten Jan Van Hulst, enz.; dit ook bewyst hetgeen ik reeds zegde, dat Jan Van Hulst eenen rang in de maetschappy bekleed had en later priester geworden was. De eerste versen van dezen brief:

getuigen dat Jan Van Hulst de heilige plaetsen bezocht had. Het gedicht aen Maria, bladz. 26, geeft ons een ander bewys van de godsvrucht van onzen dichter; het werd geschreven ter eere van eenige bedevaerders, welke ter Onzer Vrouwen kwamen, en eindigt dus:

De eerste letters van deze vyf verzen maken den naem Hulst uit; de vorige strofen behelzen die van Lieven, Soete, Cateline, Gheraert, Jannyn, Trude, Rubin, Adriaen, Willem, Makelare, Coppin, Jan, Jan, Jan. Jan Van Hulst, eertyds joncheere, dan priester en reiziger naer de HH. plaetsen, waerschynelyk onderwyzer in de familie van Gruthuse, was ook pelgrim van Onze Lieve Vrouwe. Wat duidt deze benaming aen? Ware het toegelaten iets te verwaerloozen van wat men over eenen dichter als onzen Jan Van Hulst vindt, ik zou zonder twyfel de moeite niet nemen om op deze vraeg te antwoorden; maer nu heeft de minste omstandigheid haer belang. Wat dan Pelgrim van Onzer Vrouwen zyn mag, weet ik juist niet; maer eene tot nu bewaerde poëtieke bygeloovigheid of naïf gebruik by de landslieden, zal ons mogelyk daer eenig licht over geven. Als een huisgezin in akelige omstandigheden de hulp van Maria aenroept en troost ontvangt in den nood, gebeurt het niet selden dat het uit dankbaerheid eene hen of kieken draegt en offert aen Maria in de kapel, waer zy byzonderlyk geëerd wordt. Het offer voltrokken zynde, koopt men de hen af, en men brengt ze weder naer de hoeve, waer zy het voorwerp wordt van byzondere zorg en een levend middel om nooit uit het geheugen te verliezen wat men aen de H. Maegd verschuldigd is. Deze hoen wordt de pelgrim genaemd, en zy mag noch verkocht, noch gedood worden; maer moet haer eigen dood sterven.

Degenen die zich pelgrims noemden van Onser Vrauwen, waren dus ongetwyfeld menschen, die zich opgeofferd hadden aen de H. Maegd; misschien ook reizigers, die het huis van Loretten bezocht hadden. Wat er ook van zy, Jan

Van Hulst was een goed dichter, van edele afkomst en een godvruchtig priester; daerby bepaelt zich alles wat wy over hem hebben kunnen opspooren.

Het gedicht II (bladz. 314), is voor deszelfs inhoud zeer belangryk; het is een zinnebeeldig tafereel, dat een hofdag door Venus gehouden, voorstelt, om aen elk klagenden regt te laten wedervaren. De regtsgebruiken der middeleeuwen worden aldaer nauwkeurig opgegeven; het stuk verdient vergeleken te worden met hetgeen Willems in het eerste deel van het Belgisch Museum, bladz. 40, uitgaf.

M. Kervyn De Lettenhove heeft reeds het lied over de Kerels (bladz. 154), dat ik hem medegedeeld had, overgezet, en gedrukt achter het tweede deel van de door hem geschreven Histoire des Flandres, en het voor hoogst belangryk aenschouwt, als betrekking hebbende met de burgeroorlogen van het begin der XIV^e eeuw.

Het werk levert op verscheidene plaetsen treffende tafereelen op van de zeden van dezen tyd, en voor de geschiedenis der letterkunde is het niet zonder belang, daer het als een vervolg mag aenzien worden van de dichtwyze door Van Maerlant hier gesticht. Wy achten ons gelukkig van dus iets toegebragt te hebben tot den opbouw van de geschiedenis onzer tael en letterkunde.

C.