OSO. Tijdschrift voor Surinaamse taalkunde, letterkunde en geschiedenis. Jaargang 34

[p. 64]

Michiel van Kempen
Het land gaat naar de bliksem;
Albert Helman over de Surinaamse onafhankelijkheid en de militaire coup

‘Hoewel ik mij niet al te veel erger aan de rotzooi in Suriname is het toch moeilijk mijn gedachten daaraan volledig opzij te zetten. Daarvoor heb ik in het verleden te veel van mezelf geïnvesteerd. Ik ben er echter nu wel van overtuigd dat dat land naar de bliksem gaat, en dat het heel erg lang zal duren (if ever!) dat ze er weer bovenop komen.’

Dat schreef Lou Lichtveld - de schrijver Albert Helman - aan zijn dochter Cecilia vanaf het eiland waar hij resideerde, Tobago, op 30 april 1973. De natiescepticus is aan het woord, de man die vanaf een afstandje toekeek hoe zijn geboorteland zich ontwikkelde - en zijn woning aan een baai aan de Atlantische zijde van Tobago zag ook daadwerkelijk uit op Suriname in de verre verte. Lichtveld schrijft zijn brief op het moment dat er nog helemaal geen uitzicht is op de onafhankelijkheid van Suriname, een proces dat pas een dik jaar later in een versnelling zal komen. En dat hij zegt dat hij zelf veel in het land heeft geïnvesteerd is geen ijdele praat. Hij heeft zich in de jaren dat hij terug was in Suriname - van 1949 tot 1961 - het apezuur gewerkt, zoals hij het zelf zo karakteristiek uitdrukte. Als minister van Onderwijs en Volksgezondheid, als zakenman, als voorzitter van de Rekenkamer, als cultuurbons nummer 1 in tal van functies, als journalist en als schrijver. Als hij tenslotte vertrekt om in Washington zijn land te dienen als diplomaat, blijft hij de ontwikkelingen tussen Corantijn en Marowijne nauwgezet volgen.

Die ontwikkelingen krijgen uiteindelijk een hoogtepunt met het bereiken van de onafhankelijkheid in 1975 en een dieptepunt met de Decembermoorden in 1982. Hoe bezag Helman die ontwikkelingen? Hoe stelde hij zich op de hoogte van wat er gebeurde en hoe mengde hij zich in de debatten? Op die vragen - een sideline in de veelomvattende biografie van Albert Helman die in het najaar van 2015 zal verschijnen - wordt hier getracht een antwoord te geven, met gebruikmaking van veel materiaal dat in de uiteindelijke biografie buiten beschouwing zal blijven.¹

Suriname wordt op 25 november 1975 onafhankelijk. Lou is er mordicus tegen en krijgt een jaar ervóór anderhalve pagina in het weekblad Vrij Nederland om zijn waarschuwende vinger te heffen. Hij verzet zich tegen de chantage in ‘het ake-

1 Enkele passages uit dit artikel zullen terugkeren in de biografie van mijn hand Pionier en rebel; Het leven van Albert Helman, maar dit artikel is nadrukkelijk géén voorpublicatie uit dat boek.

[p. 65]

Albert Helman op een receptie in zijn jaren als diplomaat in Washington; geheel rechts een goede vriendin van Helman, Jetty Zigas

lige krakeel tussen de Kaffers en de Kaaskoppen’, waarbij aan Surinaamse zijde met het leed van het slavernijverleden wordt geschermd. Hij beroept zich daarbij op Amerikaanse onderzoekingen die hebben aangetoond dat de onmenselijke behandeling van de slaven nogal meeviel. Hij gaat uitvoerig in op de incompetentie van het merendeel van de politici - aan beide zijden van de oceaan - en geselt hen met hun onwetendheid.² Het zal zijn populariteit onder de nationalisten geen goed hebben gedaan. Kort na de onafhankelijkheid bericht Lichtveld: ‘Ik zie dan ook met genoegen uit naar de komst van de Van Liers en van een oude sobat uit Suriname, die me iets van de nieuwe republiek kan vertellen, waar ik tot nu toe niets van weet, omdat iedereen er in alle talen over zwijgt.’³ Hij noemt de naam van die oude ‘sobat’ niet, maar hij bedoelde zijn vriend Aksel Quintus Bosz, een wonderlijke man, een befaamd jurist, auteur van het proefschrift Drie eeuwen grondpolitiek in Suriname (1954). Hij had als krijgsgevangene van de Japanners aan de Birmaspoorlijn gewerkt en beschouwde dat merkwaardig genoeg als het hoogtepunt van zijn leven. Hij werd KNIL-officier en bracht het tot districtscommissaris van Nickerie en later Paramaribo, Statenlid en tot hoogleraar en Rector Magnificus van de Universiteit van Suriname. Op 18 februari 1960 was Lou in Paramaribo getuige geweest bij het huwelijk van zijn vriend met Djanakdee Sharma. Quintus Bosz was een van de mannen die Lichtveld met regelmaat verslag uitbrachten van het reilen en zeilen van Suriname.

2 Lichtveld 1974a. Een week later mag hij in hetzelfde blad ook nog uitvoerig ingaan op de complexe taalsituatie van het land (Lichtveld 1974b).

3 Aérogramme van Lou Lichtveld aan dochter Cecilia, vanaf Tobago, d.d. 26 maart 1976.

[p. 66]

De coup in Suriname

Uitkijkend over de Atlantische Oceaan heeft Helman veel gedachten richting zijn geboorteland gestuurd. Tot aan zijn dood in 1996 heeft hij zich intensief met zijn land van oorsprong beziggehouden. Vooral de vijf jaren na de onafhankelijkheid in 1975 heeft hij met argusogen gevolgd. Wat hij voorspeld had, gebeurde: de Surinaamse politiek stortte het land in malaise. Alleen een grote opruiming kan daar een einde aan maken, zei hij tegen het Algemeen Dagblad:

‘Ze hebben de onafhankelijkheid van Suriname simpelweg verkocht zoals Ezau z'n eerstgeboorterecht. Ze hebben zich laten naaien door Den Uyl, door mijn vriend De Gaay Fortman en de rest, volkomen laten naaien. Ik heb het ze in Den Haag gezegd: jullie zijn een stelletje ellendelingen, jullie maken misbruik van de onwetendheid van het gros van de Surinaamse mensen én van de schurkachtigheid van de kliek die uit is op geld en macht.’⁴

Op 25 februari 1980 plegen veertien sergeanten en één officier een militaire coup, die Lou de volgende interessante overwegingen ingeeft:

‘Er is nu op het Bacolet-strand geen sterveling te zien, ook al omdat daar een paar weken geleden een of andere tante verkracht moet zijn. Het fijne weet ik er niet van, alleen dat de mannelijke dader achter slot en grendel zit, in afwachting van de hier nog altijd voor de wet gebruikelijke slagen met “the birch” of “the cat o' nine tails”. Maximum 24. Jullie zien, dat die sergeants in Suriname alleen maar wat om zich heen gekeken hebben, om precies te weten wat te doen. Helaas is het niet zo moeilijk om een kleine revolutie te beginnen, maar des te lastiger om die te consolideren. Ik heb dan ook van het eerste moment af gevreesd dat die overigens pientere jongens, die tweede fase niet meer aan zouden kunnen en nog minder een abrupte mentaliteitsverandering bij de bevolking zouden kunnen bewerkstelligen. En om dit laatste gaat het tenslotte. Cees [Nooteboom] is net een paar weken te vroeg naar Suriname gegaan,- geen “zesde” zintuig. Op Trinidad broeit er nu ook allerlei; niet op Tobago, wat men er ook van zeggen mag. De Tobagonian gelooft alleen aan wonderen, en heeft het liefst dat ze 's nachts zich voltrekken, zodat hij niet behoeft te zien hoe ze gebeuren.’⁵

Overigens zal het korte tijd later ook in Trinidad & Tobago onrustig worden, maar dit terzijde.

Al binnen enkele maanden na de coup stuurde de Surinaamse legerleider een afgezant naar Tobago om Helman te vragen terug te keren naar Suriname om mee te helpen bij de opbouw van het land. De geschiedenis herhaalde zich: Pengel had vijfentwintig jaar eerder dezelfde vraag gesteld, toen hij iemand zocht om het Eeuwfeest van de Emancipatie te organiseren. Helman reageerde niet direct afwijzend, kennelijk ook omdat voor hem een belangrijk verschil met revolutionaire ingrepen elders was, dat het hier geen officieren waren die de macht hadden gegrepen, maar het lagere kader, zoals hij ook in De foltering van Eldorado benadrukt. Hij informeerde wat precies de bedoeling was en kreeg ten antwoord

4 Oosthoek 1980. Helman maakt van het verzoek van de sergeanten melding in een interview met Egbers 1980. Ik ontleen hier een passage aan mijn boek Kijk vreesloos... (Van Kempen 1998: 106-107). Verg. ook Deul & Lion Sjin Toe 1982a en b.

5 Brief LL aan Peter en Harmie vanuit Tobago, d.d. 5 april 1980.

[p. 67]

dat hij de geschiedenis van de revolutie zou moeten schrijven. Hij antwoordde daarop dat hij dat buiten Suriname beter kon doen, omdat van een afstand de situatie beter kan worden waargenomen. Hij zou het doen ook, maar niet naar sergeantenrecept, maar met valkenblik en met vitriool in de inktpot.⁶

6 Niet duidelijk is wie de boodschapper was. Het gebeuren wordt verhaald bij John Deekman 1991, verg. p. 36. John Jansen van Galen nam het over in het Parool-interview (1993).

Twee familiegetuigen

Intussen spelen twee van zijn naaste familieleden in de marge van de couptragedie hun rolletje.⁷ Zijn neef Leo Lichtveld jr. is eind 1979, luttele weken vóór de coup, naar Suriname gegaan, om er hoofd van de afdeling Housing, Catering & Recreation te worden bij de Suralco/Alcoa stafclub in Moengo. De Nationale Militaire Raad, die natuurlijk groot belang had bij continuering van de bauxietbedrijvigheid in Suriname, werd in Moengo ontvangen, om daar overleg te voeren met de hoogste bazen van de Alcoa, die vanuit Pittsburgh waren ingevlogen. Blijkbaar was de NMR zo ingenomen met de door Leo Lichtveld georganiseerde ontvangst, dat hij enkele jaren later wordt ingeschakeld bij de ontvangst van een bekende Columbiaan: Pablo Escobar die met een twintigtal bodyguards en zestig hoeren in Suriname is neergestreken. Er wordt een groot diner belegd in het presidentieel paleis waar twee koffers met tientallen miljoenen op tafel worden gezet: de ene bij wijze van gift, de andere met een verlanglijstje dat een reeks van wapentuig opsomde, door de Surinaamse militairen te bestellen in Brazilië. Kort na dit gebeuren verliet Leo het land.

Lou's broer Gerard, hoofd van het laboratorium van 's Lands Hospitaal, werd door de militairen gesommeerd zijn diensten te verlenen ten behoeve van de drugsproductie: de uit Columbia ingevoerde cokepasta moest immers chemisch geüpgraded worden. Toen hij dat weigerde werd hij - op dat moment 66 jaar - met de armen en benen gespreid met haringen vastgepind aan de grond en met een balatazweep afgeranseld. Zijn zoon Kees hielp hem naar Frans-Guyana te vluchten.

7 De navolgende twee alinea's zijn gebaseerd op het getuigenis van Leo Lichtveld jr., 4 maart 2014.

De decembermoorden

Lou bleef intussen uitstekend geïnformeerd over de situatie in Suriname, onder meer door zijn contacten met de genoemde Aksel Quintus Bosz. Deze gaf na de Rambocus/Hawker-couppoging in 1982 een uitvoerige weergave van de situatie en kon dat doen zonder blad voor de mond te nemen, omdat de Nederlandse militaire attaché zijn brief meenam. Met vooruitziende blik schreef Quintus Bosz: ‘Er zullen meer coups komen en meer schietpartijtjes. Die zullen ook niet lang op zich laten wachten denk ik. Ahinsah [geweldloosheid] zal ook wel geen rol meer spelen. Het is met onze goede oude gemoedelijkheid gedaan.’⁸

Na de Decembermoorden neemt Quintus Bosz direct de benen en klopt aan bij Lichtveld op Tobago. De moorden door het militaire regime in Suriname grijpen Helman zeer aan. Hij schrijft zelf een jaar na de dramatische gebeurtenissen de

8 Brief A.J.A. Quintus Bosz aan LL vanuit Paramaribo, d.d. 27 mei 1982.

[p. 68]

tekst ‘8 december droom’, die de NOS uitzendt op zondag 11 december 1983.⁹ Hij vertelt in de parabel hoe hij wordt rondgeleid door een onbekende die hem Suriname laat zien in een paradijselijke toestand, en die zegt ‘Mina Joe’ te heten (‘ik ben jou’), maar die hem uiteindelijk bedreigt en waarschuwt zijn mond te houden als hij wil weten wie deze persoon is.

Over de politieke situatie van Suriname koestert Lichtveld/Helman uitgesproken opvattingen, die hij in een groot aantal interviews met ouderwetse felheid ventileert: ‘Ik kan niet lijdelijk toezien, - helaas, zou ik bijna zeggen.’¹⁰ Natuurlijk laat hij zich ook schrijvend niet onbetuigd. In kort bestek komen zijn ideeën hierop neer.

Een land met een kleine bevolking als Suriname zal nooit onafhankelijk kunnen zijn buiten een groter politiek geheel. De onafhankelijkheid in 1975 kwam te vroeg, meende Helman. De bevolking was nog te raciaal verdeeld en te weinig een natie, en bestuurlijk noch economisch was Suriname klaar voor de staatkundige zelfstandigheid. Dat het land toch afstevende op de onafhankelijkheid was het gevolg van de drammerigheid van creoolse ‘leuzenverkopers’ en een onverantwoordelijk beleid van de Nederlandse politiek onder leiding van de socialist Joop den Uyl. Om deze reden meed Helman de laatste Ronde Tafel Conferentie en was hij ook niet aanwezig bij de onafhankelijkheidsfestiviteiten in Suriname in november 1975.

In de jaren direct na de onafhankelijkheid werd zijn bangste vermoeden werkelijkheid: Suriname gleed af naar corruptie, nepotisme en politieke chaos, die uiteindelijk leidden tot de sergeantencoup van 25 februari 1980. Afgaande op zijn connecties in de diplomatieke wereld, wist Helman met zekerheid dat de staatsgreep door de CIA was geïnitieerd.¹¹ Het duurde niet lang of het land veranderde in wat hij ‘een nachtmerrie’ noemde.¹² Met de Decembermoorden van 1982 werd Helman van een kritisch toeschouwer een direct betrokkene. Hij koos de kans van het verzet tegen Bouterse. Hij liet het niet bij woorden: samen met zijn vriend Eddy Wijngaarde, zakenman en oud-minister, dacht hij na over de mogelijkheden om een invasieleger te financieren, dat dictator Bouterse en zijn getrouwen zou moeten verjagen. Een zakenkabinet zou het landsbestuur moeten overnemen. Wijngaarde's zoon, journalist Frank Wijngaarde, was in de nacht van 7 op 8 december 1982 opgepakt door de militairen, gemarteld en vermoord;

9 In het programma ‘Zorg en Hoop’; hij ontving er f 350,- voor (brief Rajendre Khargi aan LL, d.d. 22 december 1983). De tekst was enkele dagen eerder afgedrukt in de Amigoe, 8 december 1983 waarvoor hij f 75,- kreeg (brief Amigoe aan LL, d.d. 29 november 1983).

10 Aerogramme LL aan C. Nagtegaal vanuit Tobago, d.d. 4 december 1983 (archief Michiel van Kempen). Een politiek interview is bijvoorbeeld Tilon 1994.

11 Hij zegt dat ook tegen Bagijn 1981.

12 Hij gebruikte het woord bij een Nieuwjaarswens voor 1986 in een uitzending van Radio Stad Amsterdam. Aantekening in Archief Albert Helman (Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag), doos 1282. In doos 1287, witte map 1, bevindt zich ook een politiek herstelprogramma, zoals Helman dat voor ogen had. Verg. ook Lionarons 1987. Citaat van Helman: ‘Zelfs die arme indianen heeft Bouterse tegen elkaar uitgespeeld. Godverdomme, ...die uitstervende groep van een paar duizend mensen, ben je bezig te vernietigen. Het is hem nog gelukt ook! Omdat je ziet natuurlijk dat je als je op de laagste instincten gaat speculeren, en dan daarmee gaat vechten, dan kom je tot zulke dingen.’ (Interview met Harold van Dijk, Helman-archief, doos 1294.)

[p. 69]

zijn vader kreeg enkele uren om het ontzielde lichaam te begraven en ontvluchtte daarna direct het land.¹³ Het verzet tegen het regime-Bouterse kreeg concrete gestalte toen Ronnie Brunswijk en zijn manschappen in 1986 de wapens opnamen tegen het Nationale Leger dat door Bouterse werd geleid. Brunswijk was voor de van Nederlandse geldbronnen. Albert Helman droeg er het zijne aan bij door op verzoek van Edgar Wijngaarde, de tekst te schrijven van het fotoboek Blijf even staan!/Just a moment! (1987). De opbrengst van die uitgave was bestemd voor de bosnegervluchtelingen in Oost-Suriname, maar zoals later is vast komen staan werd met die hulp ook het wapenarsenaal van de Brunswijk-guerrilla bekostigd.¹⁴ En daar komt dan neef Leo Lichtveld jr. weer in beeld: hij keerde illegaal via Frans-Guyana naar Suriname terug, om het Junglecommando van Brunswijk te steunen. Hij hielp Brunswijk aan zijn eerste kisten met uzi's. De Lloyd's of Londen keerde flinke sommen uit voor gekaapte en verdwenen Surinaamse vliegtuigjes. Dat geld werd via een winkeltje van Leo's echtgenote in Londen doorgesluisd naar Engelse ‘huurlingen’, die werden betaald om de mannen van Brunswijk te trainen.¹⁵

13 Edgar Wijngaarde - eigenaar van verzekeringsmaatschappij De Nationale en van hotel Torarica - keerde aan het einde van de jaren '80 terug. Dat gaf felle discussies met Lou die vond dat je niet naar een land met een militair regime kon teruggaan (Beyer 2003). Wijngaarde heeft toen ‘een zak geld’ voor Lou kunnen meebrengen, geld dat deze nog op een bankrekening in Paramaribo had staan. (Interview Janneke Monshouwer, Lou's laatste partner, najaar 2014.)

14 Vergelijk bv. de Haagsche Courant van 26 april 1996: ‘Pronk wist van wapenleveranties’, en Hirschland 1993: 63. In haar te verschijnen proefschrift gaat Ellen de Vries uitvoerig in op de wijze hoe deze kwestie in de media aan de orde is gesteld.

15 Getuigenis van Leo Lichtveld jr., 4 maart 2014.

Gemenebest

Na het herstel van de burgerregering, eerst in 1987 en vervolgens in 1991, bleef Helman uiterst kritisch tegenover de beleidsmakers in Suriname. Hij zag in hun politiek een voortzetting van de oude politiek langs raciale scheidslijnen, en zag zich in die mening bevestigd toen de regering-Venetiaan in 1993 een voorstel deed om 1 juli - de Dag der Vrijheden - om te dopen tot Keti Koti (de ketenen verbroken) en de dag een meer op de slavernij georiënteerd karakter te geven. De economisch deplorabele toestand van zijn geboorteland deed Helman er in datzelfde jaar toe besluiten een van de ondertekenaars te worden van het Manifest voor de Redding voor Suriname. Het pamflet, ondertekend door vijftien vooraanstaande Surinamers onder wie zijn jonge essayist-vrienden Theo Para

[p. 70]

(de arts Henry Does) en Anil Ramdas, pleitte voor een Gemenebestrelatie van Suriname met Nederland. De reactie van Venetiaan was ijselijk: hij noemde de vijftien ondertekenaars ‘landverraders’.¹⁶

Helmans politieke keuzen waren de logische consequentie van zijn fel gevoel voor recht en gerechtigheid, maar fundamenteler nog: van zijn verzet tegen domheid.¹⁷ Onrechtvaardigheid maakte hem woedend, het was de gruwelijkste vorm die domheid kon aannemen, onrechtvaardigheid maakte hem triest. Nog in 1988 schreef hij een tekst over Suriname, bestemd voor radio of film, die begon met de zin ‘Om Suriname zoals het nu is kan ik alleen maar huilen.’¹⁸

Hij bleef al het nieuws over Suriname volgen, maar al kwam daar dan uiteindelijk een einde aan de militaire dictatuur, zijn vertrouwen in de lokale democratische krachten was nihil: ‘Abolitie zonder emancipatie leidt tot degeneratie,’ zei hij op 19 december 1993 in een lezing in het Amsterdamse debatcentrum De Balie.¹⁹

Als de historicus Ben Scholtens namens de in Paramaribo gevestigde Stichting Wetenschappelijke Informatie hem vraagt om een bijdrage voor een indianennummer van het tijdschrift SWI Forum, schiet Lou uit zijn slof:

‘Zolang de militaire moordenaars van Surinaamse Indianen nog altijd niet door een niet zoals nu corrupte rechtszaak in Paramaribo zijn veroordeeld, weiger ik mee te werken aan de door u voorgenomen publikatie, die onder de gegeven omstandigheden in mijn geteisterd geboorteland alleen maar een huichelachtig gebaar zal betekenen. Ik zal mijn zegje over het bedoelde onderwerp stellig doen, maar dan in een vrije wereld en niet tussen de laffe slappelingen die jaarin jaar-uit de tyrannie van drugshandelaars, zich politici noemende schurken, onverantwoordelijke “regeerders” en gewetenloze zwendelaars blijven dulden c.q. goedpraten. In de hoop dat dit antwoord op uw brief van 27 april dezer mag bijdragen tot uw inzicht en dat van uw mederedakteuren, nog steeds uw medemens, Lou Lichtveld.’²⁰

Mogelijk speelde ook de kritische bespreking die Scholtens kort ervoor van Helmans De foltering van Eldorado (1983) had geschreven een rol (Scholtens 1988). Zelfs in 1993, toen ik Helman toestemming vroeg om zijn stuk uit Blijf even staan! op te nemen in de door het Surinaams Museum te Paramaribo uitgegeven collectie Privé Domein van de Surinaamse letteren, bleef hij halsstarrig. In een brief, gedateerd 9 februari 1993 schreef hij: ‘in beginsel ben ik niet bereid mee te werken aan enigerlei culturele actie in Suriname, zolang daar nog geen normale toestand heerst, de armen er nog honger lijden, de schurken nog niet berecht zijn en de Venetiaanse schijnvertoning is vervangen door een betrouwbaar bestuur. Het is voornamelijk buiten Suriname dat hieraan alsnog gewerkt wordt.’

16 Henry Does, Roy Wijks en Albert Helman over het manifest: zie Van Beijnum & Zeeman 1993. Zie Alberga, Lichtveld e.a. 1993. De tekst met handgeschreven toevoegingen van Helman bevindt zich in het Helman-archief, doos 1288.

17 Deze alinea is een bewerking van een stuk uit mijn boek Kijk vreesloos in de spiegel (Van Kempen 1988: 108-109).

18 Typoscript en handschrift zijn ongedateerd, maar stammen uit 1988; ze bevinden zich in het Helman-archief, doos 1287, klad in 1282.

19 Helman 1994b: 90. Reactie van Anil Ramdas op deze lezing: Ramdas 1994.

20 Brief Lou Lichtveld aan SWI/B. Scholtens vanuit Airole, d.d. 25 juni 1991.

[p. 71]

Stickertjes

Hij maakte stickertjes die hij op enveloppen plakte: ‘Liever oprechte saamhorigheid dan valse Onafhankelijkheid! Albert Helman 25-11-1994’. In dat jaar wordt hij samen met andere oud-diplomaten ontvangen op het Catshuis door de Nederlandse minister-president Wim Kok. Als directe politieke nazaat van Den Uyl krijgt die onmiddellijk de hele lading over zich heen. ‘Die hele onafhankelijkheid van Suriname had nooit mogen plaatsvinden. “Vraag het ze, per referendum,” heb ik aan Joop den Uyl gezegd, en wat antwoordde die stommeling: “Een referendum past niet in het Nederlandse denken.” En wat gebeurt er vorig jaar? De regering houdt een referendum op de Antillen, en stelt vast dat de bevolking niet los wil van Nederland. Die stomkop van een Den Uyl is mee verantwoordelijk voor de zwijnenstal die het in Suriname is geworden.’²¹ Wim Kok pikt die woorden niet. Hij is furieus, beëindigt direct het onderhoud en verbiedt zijn staf om er ook maar één woord van naar buiten te brengen.

Helmans politieke opvattingen over Suriname waren allerminst een vorm van gemakzuchtige borrelpraat.²² Ze waren gebaseerd op een diepgaand bestuderen van de geschiedenis en culturen van Suriname. Het meest uitgesproken legde hij zijn historische visie neer in het populairwetenschappelijke fotoboek Avonturen aan de Wilde Kust (1982) en de grote essayistische geschiedschrijving over de ‘vijf Guyana's’ De foltering van Eldorado (1983). Het laatste, vuistdikke boek ontvouwde voor Suriname slechts het perspectief om vroeger of later door de grote buur Brazilië opgeslokt te worden, zoals Guyana en Trinidad & Tobago dat zouden worden door Venezuela.²³ Overigens kreeg dat weinig vrolijke perspectief een jaar na de invasie van de Falklandeilanden door Argentinië de schijn van een griezelig realisme. En of de invasie van Braziliaanse garimpeiros en hun families en aanhang (inmiddels om en nabij 10% van de bevolking) uiteindelijk tot een brazilianisering van Suriname van binnen uit zal leiden: wie zal het zeggen?

Helmans bemoeienis met het onafhankelijke Suriname is - hoe concreet een actie als die met het fotoboek ook is geweest - voornamelijk een intellectuele geweest: kritisch, betrokken, maar uiteindelijk vanaf de zijlijn, in de marge van de geschiedenis. Beslissende initiatieven zoals die hij nam tijdens zijn Surinaamse ministerstijd

21 Er is geen optekening van het onderhoud met Kok gemaakt, maar de strekking ervan is gelijk aan wat Helman zei tegen Jungschleger 1994: 3. Al eerder schamperde Helman over ‘Vader Drees en de Kok die vandaag zijn hutspot nastooft.’ (Helman 1991: 120)

22 Over Helmans politieke ideeën: Ramsoedh 1995 en Loor 1996.

23 De laatste gedachte ontvouwde hij tegenover de journalist Wayne Brown (Brown 1984).

[p. 72]

- de oprichting van de Algemene Middelbare School (AMS) in 1950 bijvoorbeeld - waren er niet. Het dualisme van intellectueel en activist is karakteristiek geweest voor meer periodes in zijn uitzonderlijk bedrijvige leven.

Literatuur

Alberga, Willy, Lou Lichtveld (Albert Helman) e.a. ‘Manifest voor de redding van Suriname.’ In: De Volkskrant, 29 september 1993.

Bagijn, Karel ‘CIA achter de coup in Suriname.’ In: Algemeen Dagblad, 4 april 1981.

Beijnum, Marie van & René Zeeman ‘Vijftien intellectuelen pleiten voor nieuwe esprit in het verloederde Suriname; “Dat gunnen wij die goeie lieve mensen niet”.’ In: Reformatorisch Dagblad, 9 oktober 1993.

Beyer, Noraly ‘Herinneringen aan Lou.’ In: De Ware Tijd, 13 november 2003.

Deekman, John ‘Albert Helman: “Suriname bestaat nog niet”’. In: Persona Grata, 1991, nr. 1/2, p. 36-42.

Deul, Janice & Rudy Lion Sjin Tjoe (a) ‘Albert Helman en de weg terug naar Suriname.’ In: Het Parool, 23 november 1982.

Deul, Janice & Rudy Lion Sjin Tjoe (b) ‘Lou Lichtveld; een interview.’ In: Adek, 9 (1982), nr. 14, december, pp. 12-20.

Egbers, Henk ‘Albert Helman in biografie over Pieter van der Meer de Walcheren: “Hij was z'n tijd 20 jaar vooruit maar ze noemden hem kinds.”’ In: De Stem, 19 juli 1980.

Helman, Albert ‘Abolitie of emancipatie.’ In: Connie Eichholtz, Annemarie de Wildt, red., Gevecht om de geschiedenis. Met een inleiding van Chris Keulemans. Amsterdam/'s-Gravenhage: De Balie/Novib, 1994, pp. 70-90.

Hirschland, Frits Dossier Moengo ‘290 uur’. Den Haag: Cast Publishing, [1993].

Jansen van Galen, John ‘Besmet met Surinamevirus.’ In: Het Parool, 20 februari 1993.

Kempen, Michiel van Kijk vreesloos in de spiegel: Albert Helman 1903-1996; notities, nota's, noteringen. Haarlem: In de Knipscheer, 1998.

Lichtveld, Lou (a) ‘De onverbeterlijke, oncalvinistische bonvivants.’ In: Vrij Nederland, 23 november 1974.

Lichtveld, Lou (b) ‘De stille, ongewenste bevoogding van het Nederlands.’ In: Vrij Nederland, 30 november 1974.

Lionarons, Wilfred ‘Lou Lichtveld (Albert Helman): Bouterse moet aan de galg.’ In: Weekkrant Suriname, 28 november 1987.

[p. 73]

Loor, André ‘De politieke carrière.’ In: Kompas, 1 (1996), nr. 40, 5-11 augustus, (Albert Helmannummer), pp. 24-29.

Oosthoek, André ‘Suriname houdt 't niet; de buit is al verdeeld.’ In: Het Parool, 1 maart 1980. Ook op 15 maart in een andere krant. Zelfde artikel met de kop ‘Lou Lichtveld (dichter Albert Helman): “Arron of Bruma, 't is lood om oud ijzer” in: Algemeen Dagblad, 24 maart 1980.

Ramdas, Anil ‘Helmans herenmoraal.’ In: Connie Eichholtz, Annemarie de Wildt, red., Gevecht om de geschiedenis. Met een inleiding van Chris Keulemans. Amsterdam/'s-Gravenhage: De Balie/Novib, 1994, pp. 91-96. (reactie op Helmans essay ‘Abolitie of emancipatie’)

Ramsoedh, Hans ‘Helmans politieke kruistochten.’ In: Oso, 14 (1995), nr. 1, april (Albert Helmannummer), pp. 22-36.

Tilon, Nadia ‘Een man in een Rolls Royce; interview met Albert Helman.’ In: Mokro; onafhankelijk kwartaalblad, 15 (1994), nr. 87, pp. 11-13.

Michiel van Kempen is bijzonder hoogleraar Nederlands-Caraïbische letteren aan de Universiteit van Amsterdam.