Opwaartsche Wegen. Jaargang 16

[p. 103]

Ferd. Langen
De leerling leert

I.

De leerling is Willem Keur.

Hij leert op de H.B.S. 4e klas.

Maar niet best. Dat weet hij. Natuurlijk. Na zoveel strenge, liefderijke, meewarige blikken van leraren, huisgenoten en familie, besef je dat wel. Gaat mij niet aan. Mijn capaciteiten liggen op een ander gebied, zegt Willem Keur. Dat is niet waar. Maar het helpt om het weeë gevoel, dat in je buik begint en omhoog kruipt tot in je keel te onderdrukken.

Hij grijpt zijn franse grammatica.

‘Le participe passés' emploie souvent comme adjectif. Un participe passé employé comme adjectif se place après le substantif et 's accorde avec lui’.

Dat is te snappen. Het gaat goed en gemakkelijk deze morgen. Het is ook zo'n heerlijk buitenkansje: een morgen vrij om te studeren. Op de tafel ligt een hoge stapel boeken. Die zijn allemaal al doorgewerkt.

Het Babeltje van boeken, dat ik gebouwd heb, glimlacht Wim.

Frans is het laatste vak. Hij staat op en loopt naar het raam. Vanuit zijn studeerkamer op de derde etage kan hij over de daken van de omringende huizen zien. Een wildernis van schoorstenen, pijpen, antennes. En daar achter, bomen, weilanden, en een enkel wit huisje. Dit over alles heen zien geeft een machtig gevoel van kunnen. Fris en helder zijn de schone wolken. Alsof ze juist in het zonlicht gewassen zijn. Een wijde visie krijg je zo. Een wijde visie op je leven. Zo net nog met die meetkunde som, zag je niets dan een klein papiertje met lijnen, hoeken, bogen. Een muur waartegen je je doodstaarde. Die je insloot. Nergens een opening. Dan wordt je hoofd zo zwaar. Een lam vak wiskunde! Maar nu frans. Hij loopt terug naar zijn werktafel.

‘Une porte fermée.

Les maisons démolies.

La ville défendue’.

Zijn gedachten concentreren zich op het frans. Drie bladzijden grammatica. Dan de thema's.

[p. 104]

Hij begint te lezen: ‘Une cigarette’. Une cigarette! Dat is een goed idee. Het onaangename met het aangename paren. Hij diept de koker op, uit zijn binnenzak. Een nieuwe virginia. Doet het goed. Fijntjes blaast hij de rook over de thema's. Nog eventjes aanpakken en dan zit de studie er voor deze morgen weer op. Willem Keur buigt zich opnieuw over zijn boeken. Het is stil om hem heen. Alleen het bureauklokje laat haastige tikgeluidjes vallen. Half twaalf. Onmerkbaar klimt de wijzer omhoog. Vijf-en-twintig, twintig......

Plotseling een harde klap op de deur. Als een steen in stilstaand water. Wim schokt op. De deur zwaait open.

Hallo!

Hallo, amice. Neem plaats.

Het is Ido Daal die gaat zitten. Aan de andere kant van de tafel. Zo zitten ze juist tegenover elkaar. Hun blikken zoeken, ontwijken en dwalen verder. Over de tafel, de boeken, door de kamer. Wat heeft ie zijn dasje weer keurig zitten, denkt Wim wrevelig. Pietje Secuur.

Ik ben blij, dat je even gekomen bent. Ik verveelde me toch juist. Al klaar met je werk? informeert Ido.

Nee, ik zat juist aan het laatste stukje frans te zuigen.

O, ik was vanmorgen om elf uur al fertig.

Een kraan ben jij.

Willem Keurs mondhoeken wijken uiteen als bij een glimlach.

Dan staat hij op en gaat in de vensterbank zitten. Hij kijkt naar beneden in de drukke straat.

Heb je de nieuwe zaak tegenover ons al gezien? Het is een bloemenzaak. Er is een aardig meisje bij als je interesse hebt.

Nee, dank je, heel weinig. Dat laat ik aan jou over. Wat voor nieuw boek heb je daar staan?

Kijk maar.

Emil Brunner: Ons Geloof.

Hoe kom jij daar aan, verwondert Ido zich.

Ja, dat had je niet gedacht hè? Je keek mij natuurlijk voor zo'n half heidentje aan. Ik moet dit gebruiken voor de catechisatie. Nog geen letter in gelezen trouwens.

'k Zou het toch doen als ik je was. Ik ken het. Je kunt er alleen maar beter van worden.

O, merci. Ik ben kristelijk genoeg. Twee maal Zondags naar de kerk van pipa. Verleden Zondag nog reuzen gijn gehad. Hadden

[p. 105]

ze kauwgom op de bank, op de zitplaatsen gesmeerd. En die dikke meneer met zijn witte gummijas, die de hele middag erin heeft zitten te draaien...... Nou ja, een onsmakelijke mop. Weet ik. Maar het was zo stikkend heet in de kerk. De dominee stond wat te dreunen over doop en avondmaal of zo iets. Ik hoorde tenminste telkens: Rome zegt dit en Rome zegt dat. Vervelende uitgekauwde stof. Ik weet nu zo langzamerhand wel dat Rome gruwelijke ketterijen en vervloekte afgoderij leert. Ik zat liever op het meer...... Zeilen! Met een frisse wind om je heen en wijde verten!

Ido Daal kijkt Willem Keur nu recht in zijn ogen. Er is warmte in die blik.

Ik begrijp je volkomen, zegt Ido langzaam. Ik zal je eens wat vertellen. Misschien vind je het gek. We kennen elkaar ook zo weinig. Verleden jaar, toen ik hier nog niet woonde, was ik er beroerd aan toe. Ik had herrie thuis. Tegen mijn vader zei ik niets meer. Met de meeste van mijn vrienden kon ik niet meer opschieten. Ik ergerde mij aan alles. Mijn gezicht stond doorlopend op zeven dagen slecht weer. En toen ik voor mijn examen zakte, zag ik ook geen toekomst meer. Ik wist niet wat ik verder moest doen. Op een avond ben ik naar een jongen gegaan, die ik respecteerde en vertrouwde. We hebben lang met elkaar gepraat. En nog vele avonden daarna. Ik heb hem alles verteld. En hij liet mij mijn fouten zien. Je zet altijd jezelf in het middelpunt, heeft hij gezegd. Jij moet altijd gelijk hebben. Jouw wil moet altijd gedaan worden. Jij moet succes hebben en eer oogsten. En anders ben je geërgerd en wordt je vervelend. Het was hard. Maar het was waar. Mijn eigen ik moest van de troon gestoten worden. En dat kon ik zelf niet. Daarvoor was nodig een macht die sterker is dan ik zelf. Dat is duidelijk. En die macht, ja, dat is de liefde.

Willem Keur glimlacht.

Ido's beweeglijke lippen trekken zenuwachtig.

En nu zie ik God als een geconcentreerde bron van liefde......

Ido wacht. Hij laat zijn blik rusten op een filmster aan de muur. Zijn woorden klinken zo armzalig in deze studeerkamer.

Zo ben jij dus een overtuigd kristen geworden, constateert Wim nuchter.

Tja......

Er drijven wonderlijke gedachten rond in Willem Keurs hoofd.

Amateur dominee. Ouderling op huisbezoek. Is dat Ido Daal?

[p. 106]

Perfecte leerling. Nummer één van de klas. Vriendje van alle leraren. Getapt bij de meeste leerlingen. En die gaat mij hier vertellen van zijn moeilijkheden die hij heeft gehad? Eigenlijk van zijn geloof. Waarom?

Willem Keur steekt een cigaret op.

Jij rookt niet hè?

Nee, dank je.

Een serieus gesprek zo midden op de dag. Twaalf uur.

Twaalf uur? Ben je mal. 't Is al bijna twintig over. Wil je me even je geschiedenis dictaat geven? Daarvoor kwam ik eigenlijk. Ik moet ook nodig naar huis. Waarschijnlijk zijn ze al aan het eten. Allright.

Nou bonjour hoor. Ik vind het wel.

Ja, tot vanmiddag.

Wims stem klinkt onzeker. Het is zo vreemd. Toch niet helemaal onsympathiek. Ido Daal.

Dan schrijft hij een franse thema in zijn cahier. Hij glimlacht daarbij. Dat geeft rust.

II.

De brede ramen van het schoollokaal staan open. Wijd open. De bomen op het schoolplein, de fietshokken, de huizen zie je nu onbelemmerd. Niet door het wazige glas. De auto's zoemen door de straat. Venters schreeuwen. Dat kun je nu allemaal horen. De buitenwereld is zo heel erg dichtbij. En toch ben je opgesloten in de klas. Een vogel in een kooitje dat buitenshuis is gehangen. Willem Keur zit op de achterste bank. Hij heeft het zich gemakkelijk gemaakt. Zijn benen ver vooruit gestrekt. Half weggegleden onder de tafel. Zijn handen in zijn broekzakken. Zo ontvangt Willem Keur de ingewikkeldste natuurkundige problemen uit de mond van den leraar. Een koele ontvangst. Maar het is een prettige les. Je kunt rustig luisteren. Zelfs een dutje maken. Zonder opgeschrikt te worden door een lastige vraag. Kammy de Vries naast hem, maakt alvast een duitse thema voor morgen. Achter een barrière van boeken. Dat is efficiency. Aan het andere einde van de klas bestudeert iemand een illustratie. Je kunt zo van je parketplaatsje alle leerlingen gadeslaan. Totdat een hoofd achter het glas van de deur verschijnt. Dat is de franse leraar. Een klop. Vlug, onmerkbaar verdwijnt de illustratie in het vak. Een paar passen. Een

[p. 107]

handdruk. Rommelig lawaai in de klas. Een ogenblik staan de leraren met elkaar te confereren. Dan verdwijnt de natuurkunde man in het andere lokaal. De franse les begint.

Zijn jullie klaar jongelui?

Verdier haalt zijn aantekenboekje uit zijn zak. Een slordig geel boekje. Zonder pretenties. Zoals hij zelf. Dan overziet hij de klas. Een herder die zijn zorgzame blik over de schapen laat glijden. Een herder met een schapenhart: Verdier.

Regelmatig zoals altijd wordt de les afgedraaid. Willem Keur kan het rustig aanzien. Hij weet dat hij geen beurt zal krijgen. Vorige maal een beurt gehad. De volgorde heeft hij nauwkeurig berekend. Grammatica en thema's zijn afgelopen. Nu komt er nog een extra hapje voor de fijnproevers. De thema's behoeven alleen geleerd te worden van het frans in het nederlands. Dat is het gemakkelijkst. Maar de mensen die ernst met hun studie maken, de vlijtige werkers, kunnen het ook andersom leren. Nederlands-frans. Het is een eer als je dat kunt. Je stijgt in achting bij Verdier.

Jongelui, de boeken dicht. Vriend de Groot!

Ken het niet, meneer.

Waarom niet?

Geen tijd.

Hiermee neemt Verdier genoegen.

Vriend Keur kent het zeker ook niet.

Die veronderstelling ergert Wim. Hij weet dat hij niet een van de besten is. En dat hij de les maar zelden goed kent. Maar de constatering van dat feit zo voor heel de klas klinkt hard.

Natuurlijk ken ik het meneer, zegt hij verontwaardigd.

Laat dan maar eens horen.

Willem Keur kijkt in zijn schrift. Het is gewaagd, wat hij gaat doen. Links staat het nederlands. Rechts het frans. Dat heeft hij er vanmorgen bij geschreven. Als een veiligheidsklep. Die nooit gebruikt behoeft te worden. Maar een gevoel geeft, dat je nu niets meer overkomen kan.

Haastig begint hij te lezen. Er gebeurt niets. Langzamerhand wordt hij de situatie meester. Zijn stem klinkt nu vast. Hij durft een kleine hapering te spelen.

Un après-midi, les enfants du village étaient, étaient......

Sortis avec leurs petits traineaux. Je kent het beter dan ik dacht, zegt Verdier verrast.

Hij loopt langzaam het zijpad in. Wim ziet 't. Schrikt. Leest weer

[p. 108]

haastig verder. Met gelijke, rustige passen komt de leraar dichterbij. Even blijft hij staan. Dan loopt hij weer door. Langs Willem Keur. Die hijgt. En kijkt stijf op zijn schrift. Achter hem blijft Verdier staan. Buigt zich. Kijkt over de schouder van den leerling, Dan plots trekt hij zijn hoofd terug.

Zacht en diep klinkt zijn stem: We kunnen hier beter mee ophouden, vriend Keur. Meer zegt Verdier niet.

Ja, zegt Wim met een dicht geknepen keel. Betrapt door Verdier, brandt het in zijn hoofd. Zijn wangen gloeien. Door Verdier! Een kerel die mij vertrouwde. Een misselijke ellendeling ben je. Hij ziet zijn moeder zitten op een hoge stoel voor het raam. Eenzaam. Afgedaan. Een hoopje vodden. Jongen, ik kan dat lesgeld bijna niet betalen. Haar ogen. Liefde. Tranen. Hij heeft onverschillig een sigaret opgestoken. En nu hier in de klas. Ellendig leven. Ellendeling ben ik. Een weeë pijn steekt in zijn buik. Verdier overhoort rustig de thema's. Willem Keur schopt tegen de bank. Schuift zijn boeken heen en weer. Bladert in zijn agenda. Hij weet niet wat hij doet. Vies in getippeld, hè? zegt hij tegen Kammy de Vries. Is die rare stem zijn stem? Ja, maar je bent er nog genadig afgekomen. Zeker, genadig afgekomen. Dan grijnst Willem Keur. De grijns van één die geworgd wordt. Er is nog niets veranderd. De klas is nog dezelfde. De ramen staan nog wijd open. De straat lawaait nog als een uur geleden. Och ja, wat zal er in de grote wereld veranderen, als een leerlingetje van de 4e klas H.B.S. een stommigheid begaat en pijn heeft in zijn binnenste? Dat gaat wel weer over. Natuurlijk. Bij de volgende les zijn de rode vlekken van Willem Keurs gezicht allang verdwenen. IJverig noteert hij bizonderheden over het familie leven van de Batakkers. En als het afgelopen is zet hij er een paar krachtige strepen onder. Dat is weer geweest.

III.

Het is avond.

Lichtvlekken glijden voor de auto's uit over het glimmend asfalt. Fietsers bellen en schreeuwen. De trottoirs lopen over van wandelaars.

Zo is de hoofdstraat op deze avond. De collectieve afspraakplaats van de jeugd. Meisjes kijken naar jongens. Jongens kijken naar meisjes. Als een boer naar zijn vee. Twee zwarte stromen glijden naast elkaar, tegen elkaar in. Willem Keur en Kammy de Vries

[p. 109]

zijn er in opgenomen. Ze gaan mee. Van de markt naar den slager. Van den slager naar de markt. Slager. Markt. Dat zijn de keerpunten in de keuringsbaan. Wim en Kammy nemen ze vlug de baantjes, als getrainden. Wim kijkt. Hij kijkt te scherp. In zijn ogen krioelen de beelden doorelkaar.

Het is te overdadig. Niet meer uitelkaar te houden. Hij begint te staren.

Laten we hier even blijven staan, zegt hij.

Nu leunen ze tegen de etalage van een sigaren- en sigarettenzaak. Hallo boys! Een oude kennis.

Niks gevangen?

Nee 't wil niet bijten.

Dat ligt aan het deeg.

Dan zul jij vanavond helemaal wel met niets thuis komen.

Een klein netje vol.

Nou succes dan.

Bonjour.

Bonjour.

Wie was dat, vraagt Kammy.

Een mislukking. Ken hem van de ambachtschool. Later is hij bij een baas gaan werken. Voor f 4. - in de week. Als aanvangsalaris. Een maand er na had ie nog een rijksdaalder. Nou is ie helemaal zonder.

Niet de enige, zegt Kammy. Hij laat wat rook in de neus staan. Dat prikkelt.

Wim lacht verrast. Kijk 's wie daar aankomt met die rooie jurk en wit manteltje?

Ken je die?

O ja, dat is het meisje uit de nieuwe zaak tegenover ons.

Belooft wat voor jou.

Gemaakt onverschillig kijkt Wim naar den verkeersagent. Even flitst zijn blik over het meisje. Ze kijkt. Dan gichelt ze weer tegen haar vriendin.

Hoe vind je haar?

Niet slecht. Kun je zelfs op klaar lichte dag nog wel mee uitgaan. Heb je gezien wat voor een fijn figuurtje ze heeft?

Doorlopen heren! Vermaant de zware stem van een agent.

Zullen we er achteraan gaan, stelt Kammy voor.

Merci, zegt Wim.

Nee, dit is niet zijn smaak. Een doodgewoon meisje. Een kinder-

[p. 110]

achtige jacht. Een bankje in 't plantsoen. Zoenen. Lief fluisteren. Dat alles is zo banaal geworden. Als je elke dag huzarensla eet ben je er niet erg happig meer op. Wim heeft een ideaal. Een meisje met frans of spaans temperament. Een duur café. Zachte lampen schemeren. Bitte schën, een sigaret? Wim houdt haar zijn zilveren koker voor. Thanks. Ze heeft dunne vingers. Lange nagels. Ze glimlacht. Oranje mond. Glanzende zwarte ogen. Smalle wenkbrauwen. De ober brengt champagne. Hoffelijk buigend. Zo droomt Wim 's avonds op bed. En ook wel eens op straat. Ontvluchting uit de harde werkelijkheid in de zoete romantiek, spot hij dan met een nageprate zin. Maar spot kan niet alles doen verdwijnen.

Ze zijn nu weer opgenomen in de stroom. De lange zwarte stroom van de stadsjeugd. Op zoek naar belevenissen. Ze willen het leven uitbuiten. Het Leven. De straatstenen zijn hard. De lichtreclames staren levenloos. De lucht is doodszwart. Maar er zijn toch mensen die leven! Ze zoeken elkaar in deze nauwe hoofdstraat. Van de markt naar den slager. Van den slager naar de markt. Groeten. Lachen. Roepen. Praten. Lopen haastig. Markt. Slager. Slager. Markt. Vijf maal. Tien maal. Elf, twaalf, dertien......

Na tienen vermagert de stroom. Dan gaan Wim en Kammy naar de Krekel. Dat is de gewoonte. Onze stamkroeg, zeggen ze met de air van a man of the world. Een onopvallend deurtje. Een langgerekte trap. Een smalle opening. Dan is men in de bovenzaal met muziek. Overdadig veel muziek. Overdadig veel barstoeltjes. Tafeltjes. En daartussen verspreid enkele jongelui. Hopeloos interessanten. Gemerkten. Deserteurs uit de massa's der middelmatigheid.

Kammy en Wim maken het zich gemakkelijk in een hoek. Als op moeders canapé. Op het tafeltje staat een vergeten pepermosterd-zout stelletje. De mosterd kleeft aan het glas. Er zit een schaakpion in. De kellner komt. Een biggetje met een wit jasje en een wit vlinderdasje.

Wat willen de heren gebruiken?

Twee voorburg. Twee garnalen croquetjes.

Hij buigt belachlijk.

Naast Wim en Kammy zit Das. Orthodox opgevoed. Nu motorrenner. En Bouma. Vijf maal gezakt voor het onderwijzersexamen. Nu schilder. Ze klaverjassen zwijgend. 't Gaat om een pilsje. Een paar meisjes proberen te dansen. Stoeltjes worden aan de

[p. 111]

kant gegooid. Wim kijkt naar de rhitmisch bewegende meisjesbenen. Hij houdt van dansen. Van dansmuziek. Zijn leven klinkt samen met deze klanken. Een van de meisjes gooit een papierprop naar den kellner. Hij buigt belachlijk.

Kalm aan kinderen, vermaant een stem.

Laat de kinderkens tot mij komen, klinkt het van de andere kant. Want hunner is het koninkrijk der hemelen.

Nou, zegt de kristelijk opgevoede Das verontwaardigd, nou, dat wordt je hier toch zeker niet geleerd, wel.

Nee, dat leer je hier zeker niet, glimlacht zijn partner. Schoppenaas, kom daar maar 's over heen.

Dat is onmogelijk. Want als je geen troef meer hebt, blijft alles staan voor schoppen-aas. Zelfs algebra sommen, proefwerken, leraren.

Die gelden hier niet als troefjes. De voorburg brandt in je keel. Fijn is dat. Wim en Kammy voelen zich als ontvluchte gevangenen. Eten, drinken, vrolijk zijn. Morgen is morgen pas. Maar als de wijzer van de klok al ver over elf is betalen ze den kellner. Groeten: wieder.

Laten zich langs de trap glijden. Een stille avondkoelte vangt hen op. De winkeletalages zijn zwart. De bioskopen gesloten. De stad is gedoofd. Ze lopen haastig naar huis. Er is nu niets meer te beleven. Bij de brug nemen ze afscheid.

Maf ze. Tot morgen.

Ook zo. Bonjour.

Maar als Willem Keur thuis gekomen is maft hij niet dadelijk. Hij gooit de deur van zijn slaapkamerbalcon open. Tegen de balustrade gaat hij staan. Er komt een windje om de hoek en verfrist zijn gezicht. Hij rilt als een paard. De zwarte daken zijn nauwlijks te onderscheiden van de zwarte hemel. Beneden in de straat zijn enkele lichtplekken van de lantaarns. Stil. Levenloos. Willem Keur komt tot rust. In zijn gedachten drijft het leven van deze dag boven. Hij denkt aan Verdier. Aan de school. Aan zijn ouders. Hij buigt zijn hoofd en zuigt bitter aan de zoveelste sigaret.

Deze zwarte horizon biedt geen vergezicht. Wat ben ik eigenlijk in dit leven. Een mislukking. Hij ziet het staan in rode neonletters. Een slappeling. Willem Keur weet iets van psychologie. Hij kent zijn karakter. Ja, hij kent het! Blz. 208 bovenaan, daar staat het. Weinig doorzettingsvermogen. Geen sterke wil. Laat zich drijven door zijn gevoelens. Een zekere aanleg tot misdadigheid is niet

[p. 112]

te ontkennen. Willem Keur kent deze zinnen uit het hoofd. Een zekere aanleg tot misdadigheid...... Zijn mondhoeken trillen. Zijn lippen zijn droog.

Morgen weer schoolwerk. En overmorgen. En dan. En dan. God, wat moet er van mij terecht komen. God! God is een geconcentreerde bron van liefde. De stem van Ido Daal steekt plotseling door zijn hoofd. Hij schrikt. Zijn hoofd staat stijf tussen zijn schouders. De lucht is zwart. Een enkele ster is wit. Willem Keur trekt de balcondeur dicht. Kleedt zich langzaam uit en legt zich neer in bed.

Willem Keur.

Een gewone leerling.

Een gewone school.

Een gewone dag.

Een paar wolken schuiven weg voor de maan.

Een lichtstreep glijdt de slaapkamer binnen.