Ons Erfdeel. Jaargang 48

[p. 609]

Breed monument voor een smalle mens. De Du Perron-biografie van Kees Snoek

Volgens een gangbare opvatting zijn er grof gezegd twee soorten biografieën. De eerste, waarbij het de biograaf vooral te doen is om verbanden te leggen, interpretatieve hypotheses te formuleren en deze - met wisselend succes - aan de feiten te toetsen, is meer verwant aan het essay. Terecht of ten onrechte wordt deze variant vaker als ‘de Franse weg’ van de biografie gezien, en de briljante levensbeschrijving van Cocteau door Claude Arnaud uit 2003 bewijst dat het genre nog met verve beoefend wordt. Bij de tweede soort concentreert de biograaf zich op het achterhalen, verifiëren en ordenen van feiten; ten opzichte van interpretaties stelt hij zich eerder terughoudend op.

In de programmatische inleiding tot zijn E. du Perron. Het leven van een smalle mens kiest Kees Snoek onomwonden voor deze laatste soort. Daarmee geeft hij duidelijk aan wat de lezer van dit in meer dan één betekenis monumentale werk mag verwachten. ‘Deze biografie,’ stelt hij, ‘is geschreven met de hartstocht van een historicus en comparatist’, en met een voortdurende aandacht voor ‘de interactie tussen een individu en zijn omgeving’. Dit ‘dialectische model’ van de biografie, dat Snoek al eerder in De Indische jaren van E. du Perron toepaste, is zíjn antwoord op Dresdens waarschuwing tegen ‘psychologisch reductionisme’. Snoek deelt Dresdens scepsis ten opzichte van psychologische duiding; met instemming citeert hij diens uitspraak dat van een biograaf geëist mag worden ‘dat hij het leven van zijn held niet verklaart, maar de kring van onzekerheid, van onbepaaldheid, van raadselachtigheid, die het in werkelijkheid had, ook in de biografie handhaaft.’ Na lezing van die 1.200 bladzijden levensverhaal en notenapparaat denk ik dat het Snoek zeker gelukt is dit mysterie te handhaven, misschien nog meer dan hij zelf denkt. Dit geeft deze meer dan grondige studie, waarin ongeveer alles wat er over Du Perron te weten valt is ondergebracht, een paradoxale bekoring. Toch zullen minder wetenschappelijk aangelegde lezers af en toe betreuren dat de biograaf, om zijn eigen woorden maar te citeren, zichzelf voortdurend verboden heeft ‘de complete freudiaanse terminologie los [te] laten op [zijn] onderwerp’.

Het valt waarschijnlijk niet mee om de biograaf te zijn van een autobiograaf. De bij een schrijver toch altijd problematische relatie tussen leven en werk wordt in het geval van Du Perron wel duizelingwekkend ingewikkeld. Het biografische verhaal is al eens een keer door de hoofdpersoon zelf geschreven, met grote overtuigingskracht maar zonder dat de auteur verantwoording hoefde af te leggen van zijn behandeling van de stof. Zo komt men in deze biografie Het land van herkomst, Du Perrons grote autobiografische roman, op twee manieren tegen: als bron en als studieobject. In Deel 1, ‘Jeugd in Indië’, komt een goed deel van de informatie uit de roman zelf: voor feiten uit deze periode bestaat er vaak nauwelijks een andere bron. In latere fases van Du Perrons leven kan de roman veel gemakkelijker kritisch vergeleken worden met andere documenten - brieven, dagboekfragmenten, getuigenissen van derden. Aan het einde van Deel 2 en het begin van Deel 3 wordt het perspectief zelfs omgedraaid: hier reconstrueert Snoek de ontstaansgeschiedenis van de roman in de jaren 1932-1935 aan de hand van andere bronnen en laat dan zien hoe historische feiten en persoonlijke ervaringen hun weg vinden naar de literaire ‘herschepping’.

Toch weet Snoek zelfs in het relaas van Du Perrons Indische jeugd de roman als bron aardig aan te vullen met gegevens die hij uit de toenmalige koloniale pers heeft weten op te duikelen. Dit levert niet alleen veel achtergrondinformatie op, maar ook een paar pittoreske verhalen, over de moord op Fientje de Feniks (waarvan de verslagen zo bepalend zouden zijn voor Eddy's ontwikkeling als puber), of de aanraking van het gezin Du Perron met de jeugdige oplichtster Marietje van Oordt.

Hier ligt de voornaamste merite van deze biografie. De auteur heeft gedurende meer dan vijftien jaar indrukwekkend speurwerk verricht. Hij heeft de tot dan toe nog onbekende brieven van Du Perron aan zijn jeugdliefdes Clairette Petrucci en Julia Duboux, en aan zijn vriend uit Montmartre, de schilder Pedro Creixams, in handen weten te krijgen; ook de briefwisseling met de Engelse studente Evelyn Blackett, een kortstondige vlam van de schrijver, heeft Snoek voor het eerst kunnen gebruiken. Hiermee is de periode 1922-1929 in Du Perrons leven eindelijk goed in kaart gebracht en kon van bepaalde jaren voor het eerst een betrouwbare chronologie worden vastgesteld.

[p. 610]

E. du Perron (1899-1940) in Tjandi Sewu, Nederlands-Indië - Collectie Letterkundig Museum Den Haag.

Ook het veelvuldige gebruik van persoonlijke documenten (vele prachtige foto's en wel zeer intieme, tot nu toe onbekende dagboekaantekeningen) uit het familiearchief van mr. A.E. du Perron, zoon uit het tweede huwelijk van de schrijver, zorgen hier en daar voor verrassingen.

De ‘definitieve biografie’ bestaat niet, maar het is moeilijk te bedenken wat er nog aan feiten over Du Perrons leven aan het licht zou kunnen komen. Een klein voorbeeld: in augustus en september 1924 verbleef Du Perron in een sanatorium in het Zwitserse Monte Bre in de buurt van Lugano. Over deze episode is weinig bekend, maar Snoek legt aan de hand van brieven en foto's onnadrukkelijk verbanden tussen dit verblijf en de ontwikkeling van Du Perrons gevoelens voor zijn ‘virtuele geliefde’ Julia Duboux, suggereert amoureuze escapades met andere dames, en waagt zich aan een interessante diagnose van de gezondheidstoestand van de schrijver. In de loop van dat jaar had Du Perron twee keer pleuritis gehad, waarschijnlijk een gevolg van tuberculose. Beschadiging van de longen kon indirect de oorzaak zijn van de niet onderkende angina pectoris waaraan de schrijver vroegtijdig zou sterven.

‘Schrijven had voor [Du Perron] een existentiële functie, door te schrijven werd hij zichzelf.’ Met deze treffende formule rechtvaardigt Snoek in zijn inleiding de wel zeer centrale plaats die de ontstaansgeschiedenis en ontwikkeling van Du Perrons oeuvre in zijn biografie inneemt: een completer beeld van dit oeuvre is nauwelijks denkbaar en op dit punt is Snoeks werk waarschijnlijk niet te overtreffen. Met name de complexiteit van Du Perrons aarzelend literair begin - in een niet duidelijk afgebakend gebied waarin de invloeden van Tachtig, van de Vlaamse avant-garde en van de Franse literatuur, van de romantiek tot de modernisten, zich beurtelings of tegelijkertijd manifesteren - wordt door hem meesterlijk ontrafeld. Over het best gedocumenteerde deel van Du Perrons productie, dat min of meer samenvalt met de jaren 1930-1936, werkt Snoeks ‘dialectische methode’ iets minder overtuigend.

De grote sympathie en empathie waarmee Snoek zijn hoofdpersoon benadert, leidt ertoe dat hij de productie van die jaren voornamelijk toelicht vanuit Du Perrons eigen standpunt, namelijk door rijkelijk uit diens brieven te putten. Als materiaal zijn die brieven natuurlijk uniek, alleen al door hun overvloed - ‘Eddy schrijft op dit moment niet meer dan twintig brieven per dag’, grapte Ter Braak ooit. Een bijkomstig voordeel van deze aanpak is dat via de lange citaten Du Perrons stem overal doorklinkt, en het is een aangename klank. Een nadeel is wel dat uit de koker van de schrijver zelf weinig nieuwe inzichten kunnen komen over theoretisch toch al wankele zaken zoals de Prisma-polemiek (‘vorm of vent’) of de breed uitgemeten aanval op Dirk Coster.

Hier mag de lezer af en toe betreuren dat de biograaf niet net iets meer afstand ten opzichte van zijn held heeft weten te houden. Soms doet hij dat overigens wel, al schijnt hij zich daarvoor bijna te excuseren. Over Du Perrons eerste lange verblijf in Amsterdam in de winter van 1929 schrijft Snoek bijvoorbeeld: ‘Du Perrons Amsterdamse maanden pasten in zijn literaire strategie: hij had zich voorgenomen Nederlands schrijver te worden, dus was het zaak om het Hollandse literaire wereldje te leren kennen. Hij was, met een anachronistische term, een goede netwerker.’ Deze lichtelijk op Bourdieu geïnspireerde benadering had misschien wat vaker kunnen worden toegepast op het optreden van de soms meedogenloze polemist die Du Perron rond 1930 was. Niet dat in het blootleggen van machtsspel en strategie per se

[p. 611]

een hoger ‘waarheidsgehalte’ schuilt dan in een invoelende weergave van esthetische en intellectuele waarden van de schrijver. Maar de huidige lezer (die er ook allerlei anachronistische begrippen op nahoudt) zou langs deze weg misschien gemakkelijker inzicht krijgen in het ingewikkelde landschap van de literaire stromingen in het verzuilde Nederland van het interbellum. Deze bedenkingen gelden overigens niet voor Snoeks heldere weergave van Du Perrons existentiële of politieke keuzes in het Parijs van midden jaren dertig, en al helemaal niet voor zijn briljante relaas van diens ontwikkeling gedurende zijn tweede verblijf in Indië.

Komt er uit deze ongelooflijk grondige studie een nieuw beeld van Du Perron te voorschijn? Niet, denk ik, waar het gaat om de schrijver of de intellectueel. Op dit vlak vult deze biografie het bestaande beeld aan met talloze puzzelstukjes, maar deze aanvullingen werken vooral bevestigend. Anders ligt het met de ‘diepere lagen’ van Du Perrons persoonlijkheid en de wisselwerking tussen deze en zijn naaste omgeving. Voor wie zich interesseert voor de vrouwen in Du Perrons leven is deze toch verre van frivole biografie boeiende lectuur. Als kind van zijn tijd en van een koloniale maatschappij was de grote vrouwenliefhebber Du Perron een even grote macho. Zelfs in Het land van herkomst blijven de vrouwenfiguren om de verteller heen uiteindelijk schimmig en eendimensionaal. Ook in Du Perrons brieven aan zijn (mannelijke) vrienden zijn vrouwen in de regel niet meer dan versiering, onderdeel van het decor. Bij Snoek komen Clairette Petrucci, Simone Séchez, zijn eerste vrouw, of Elisabeth (Bep) de Roos, zijn grote liefde en tweede echtgenote, voor het eerst goed los uit de blik van de schrijver. Ze krijgen een autonome persoonlijkheid en een stem die niet per se kloppen met de rol die hun in het autobiografische werk werd toebedeeld. Snoek maakt een ontroerend, maar soms ook bloedstollend relaas van Du Perrons onhandige pogingen om Simone achter zich te laten na zijn ontmoeting met Elisabeth de Roos. En hij laat zien hoe beslissend de liefdevolle steun en maatschappelijke moed van de laatste zijn geweest in de ‘Parijse jaren’ (1932-1936). Ook legt Snoek met pijnlijke precisie bloot welke dwingende, soms ronduit abnormale vormen Du Perrons obsessie met seksuele trouw kon aannemen. Zo had de schrijver een pathologisch

E. du Perron op zijn sterfbed.

gevoel van jaloezie ontwikkeld ten opzichte van een vroegere minnaar van Elisabeth de Roos, de toneelspeler en regisseur Johan de Meester. Hij liep zelfs een tijdlang met plannen rond om De Meester lichamelijk af te straffen, desnoods met een vuurwapen, voor deze oude relatie. Snoek maakt daarenboven aannemelijk dat Du Perrons beslissing om naar Nederlands-Indië terug te gaan onder andere ingegeven kon zijn door zijn verlangen zich van deze verterende obsessie te bevrijden. Het is dat de biograaf zich principieel onthoudt van al te klinische oordelen, maar hier duikt hij wel heel diep in de duistere regionen van de menselijke ziel.

Naarmate het levensverhaal vordert, krijgt het beeld van Du Perrons persoonlijkheid steeds donkerder kleuren: gepassioneerd, maar vooral ook getormenteerd en rusteloos. Daardoor krijgt dit levensverhaal, in tropische zorgeloosheid en weelde begonnen, een tragische ondertoon: dit veel te korte leven, dat tegen het einde steeds voller lijkt te worden, raakt in de jaren dertig in een stroomversnelling, die alles te maken heeft met de ondergang van een ‘oude’ maatschappij waarvan Du Perron zich een onderdeel wist. Van de wereld van Valery Larbaud naar die van George Orwell, in een soort vlucht naar voren. Ook dit laat Snoek duidelijk zien, in één van de vele boeiende facetten van dit brede monument voor een smalle mens.

Philippe Noble

kees snoek, E. du Perron. Het leven van een smalle mens, Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam, 2005, 1.246 p.