Ons Erfdeel. Jaargang 47

Andreas Burnier revisited

In 1965 liet Andreas Burnier voor het eerst van zich horen: zij publiceerde onder dit mannelijke pseudoniem een roman die in niets verraadde dat het een debuut was. Een tevreden lach was een rijp boek en vertelde het verhaal van een jonge vrouw op zoek naar ‘verlichting’. Kenmerkend voor het boek was de laconieke stijl, waarin ernst en humor samengingen, zoals de gewoonte is bij queesteverhalen. Al gauw werd bekend dat de roman geschreven was door een vrouw: de in 1931 geboren C.I. Dessaur, leerlinge van de Leidse criminoloog Willem Nagel, die in literaire kringen bekend was als J.B. Charles. In tweeërlei opzicht trad zij in de sporen van haar leermeester: zij ontwikkelde zich onder haar meisjesnaam tot een respectabele vakgeleerde en ze zette in hoog tempo haar literaire carrière voort. Op haar debuut volgden de verhalenbundel De verschrikkingen van het noorden (1967) en de romans Het jongensuur (1969) en De huilende libertijn (1970). Ze trokken sterk de aandacht, vooral omdat Burnier in onomfloerste bewoordingen voor haar homoseksualiteit uitkwam: als zodanig werd zij wel als tegenhanger gezien van Gerard Reve. Na haar promotie in Leiden werd zij eerst medewerker van Nagel en in 1973 hoogleraar criminologie in Nijmegen. Het leek er even op dat dit het einde zou betekenen van haar literaire werk. Dit bleek anders uit te pakken: in 1974 verscheen Poëzie,

[p. 286]

jongens en het gezelschap van geleerde vrouwen, een bundel met diverse genres: poëzie, fictie en non-fictie. De laatste categorie liet nu ook duidelijk zien dat Burnier en Dessaur niet zo gescheiden bleven als aanvankelijk het geval was: haar essays gingen over literatuur, maar vaker nog over filosofie en daarmee verwante disciplines. Als geen ander verstond zij de kunst academische stof op lichtvoetige wijze te presenteren. In de jaren zeventig en tachtig volgden essay en roman elkaar op. In 1985 bundelde zij zowel haar fictionele als haar essayistische werk in twee omvangrijke boeken. Toen werd eens te meer duidelijk dat haar teksten wel te onderscheiden, maar niet te scheiden waren: de essays konden op zichzelf staan, maar ook uitstekend dienen als toelichting bij haar fictionele werk. Een complexe roman als De reis naar Kíthira (1976) bleek inzichtelijk door kennis te nemen van haar heldere essays over kenmerken van en ontwikkelingen in het (neo)platonisme. Ook haar uiteenzettingen over het denken van de psycholoog C.G. Jung leverden vruchtbare aanknopingspunten op bij de analyse van haar eigen werk.

Een belangrijk boek bracht zij onder haar meisjesnaam uit in 1982: De droom der rede, een pleidooi voor stromingen in het denken die niet berusten op een strikt logisch-rationele grondslag. Het boek geeft veel literatuurverwijzingen en heeft daardoor wetenschappelijke status, maar noch inhoudelijk, noch stilistisch is er sprake van een verschil tussen deze studie en haar essaybundels. Des te opvallender is het dat voor enkele vooraanstaande intellectuelen, met name Rudy Kousbroek (door Burnier plagerig ‘Rudy Panty’ genoemd), het juist dit boek was dat een breekpunt vormde: zij namen min of meer demonstratief afstand van Burnier en haar ‘zweverige’ overtuigingen.

Burnier raakte nog meer uit de gratie toen zij in 1986 een pamflet liet verschijnen onder de titel Mag de dokter doden? Het was geschreven in samenwerking met haar medewerker Chris Rutenfrans en was gericht tegen de euthanasie. Met dat standpunt kreeg je in progressief

Andreas Burnier (1931-2002) in 1997 - Foto Klaas Koppe.

Nederland bepaald niet de handen op elkaar. In 1988 nam Burnier, veel vroeger dan gebruikelijk was, afscheid van de universiteit - teleurgesteld in het Nijmeegse academische klimaat en, meer in het algemeen, in het geestelijk klimaat in Nederland. Haar essaybundel De achtste scheppingsdag (1990) werd nauwelijks opgemerkt. Zij schreef nog één roman: De wereld is van glas (1997), waaruit duidelijk werd dat zij haar rondgang langs geestelijke stromingen had afgesloten bij het begin: haar joodse oorsprong. In de recensies van het boek werd geaccentueerd dat Burnier vooral tegen dingen was, en niet meer vóór, zoals in de jaren zestig.

In 2003, een jaar na Burniers vrij plotselinge dood, bracht uitgeverij Augustus een nieuwe bundeling van haar essays uit, samengesteld door Ineke van Mourik en Chris Rutenfrans, met een inleiding van laatstgenoemde. Het boek, met het aan haar debuut ontleende citaat Een gevaar dat de ziel in wil als titel, is voorbeeldig verzorgd. Het is ingedeeld naar een zevental onderwerpen, zoals ‘Mystiek en magie’ en ‘Het joodse levensgevoel’, bevat vier uitstekende interviews, een bibliografische verantwoording, een hoofdstukje met ‘Verder lezen in Burnier’ en een personenregister, waaruit blijkt dat (inderdaad) Plato en Jung het vaakst in haar non-fictie worden genoemd. De droom der rede is niet opgenomen, vermoedelijk vanwege de omvang - het boek telt nu al meer dan 500 pagina's - ofwel om de scheiding tussen publicaties van Dessaur en Burnier te handhaven.

[p. 287]

Wat bij (her)lezing van deze teksten opvalt, is dat zij perfect leesbaar zijn gebleven en dat ook eigenlijk geen verschil in stijl is te constateren tussen de ‘jonge’ Burnier en haar altera ego uit de jaren negentig. Als zij in latere jaren een groep lezers heeft verloren, dan moet dit zijn door haar standpunten, vooral die over euthanasie. De samenstellers hebben dit onderwerp niet uit de weg willen gaan en hebben een drietal artikelen onder de wat misplaatst ludieke titel ‘Euthanasiasme’ bijeengebracht, waarvan twee uit het tijdschrift Delikt en delinkwent, die het grote publiek dus nog niet heeft leren kennen. Mijn indruk is dat, zo'n kleine twintig jaar nadat Burnier het debat over euthanasie, dat vrijwel beëindigd leek, opnieuw had aangezwengeld, haar opstelling inmiddels op veel meer draagvlak zou kunnen rekenen. Chris Rutenfrans geeft daar in zijn genoemde inleiding ook testimonia van. Uit De achtste scheppingsdag komen twee literaire essays, over Burnier zelf en over taalgebruik. Wie haar gekend heeft of haar in commissies heeft meegemaakt, weet dat zij onbarmhartig over foutief, slecht of lelijk Nederlands in notulen en dergelijke kon oordelen. ‘Literaire taal’ geeft trouwens niet alleen gruwelijke voorbeelden van taalverkrachting, maar haalt ook passages aan uit onze literatuur (Reve, Elsschot) om te demonstreren hoe het wel moet.

De artikelen over het joodse denken zijn op één na (‘Het joodse levensgevoel’) voor het eerst gebundeld. Zij zijn schoolvoorbeelden van ‘helder uitleggen’, eerder dan van ‘propagandistisch schrijven’. Uiteraard kan men ze als lezer ook gebruiken bij de lectuur van De wereld is van glas, een roman die veel meer aandacht verdient dan hij tot dusverre heeft gehad.

Er staan ook stukken in deze verzameling die ik wel had kunnen missen en andere ontbreken naar mijn mening ten onrechte. Beneden haar niveau zijn haar brieven aan de leden van de Plato-club, een groepje intellectuelen (onder wie Oek de Jong), dat naar aanleiding van gemeenschappelijke lectuur van de dialogen van Plato over filosofische problemen debatteerde. Burnier is hier ‘leuk’ en dat is niet haar sterkste kant. Instructiever was de herdruk geweest van haar essays over Plato, Jung en Rudolf Steiner. Misschien hebben de samenstellers geredeneerd dat Burniers visie op deze auteurs te destilleren valt uit De droom der rede, maar dan zijn ze eraan voorbij gegaan dat in genoemde essays Burnier uitvoeriger en vooral ook meer uitgesproken is. Wat zij in haar esoterische stukken durfde op te schrijven, heeft zij nogal eens in haar ambitieuze studie afgezwakt. Dat neemt niet weg dat deze bundel ook in deze samenstelling de denker / schrijver Burnier heel goed (opnieuw) presenteert. De lezer van deze essays houdt de indruk over dat Burniers relatief vroege dood ons heeft beroofd van een geïnspireerde en inspirerende docente.

Rudi van der Paardt

andreas burnier, Een gevaar dat de ziel in wil. Essays, brieven en interviews 1965-2002, samenstelling i. van mourik en c. rutenfrans, Augustus, Amsterdam / Antwerpen, 2003, 542 p.