Ons Erfdeel. Jaargang 39

Het buitenland en wij

In het jubileumnummer van Neerlandica Extra Muros, dat eind 1995 verscheen bij de vijfentwintigste verjaardag van de Internationale Vereniging voor Neerlandistiek, schreef W.F. Jonckheere, docent Nederlands te Pieter-marizburg, een artikel onder de titel ‘Vijfentwintig jaar neerlandistiek in Zuid-Afrika’. Daarin merkt hij op dat op verschillende plaatsen in Zuid-Afrika het Nederlands aan doceertijd moet inboeten ten voordele van het Afrikaans: ‘De dagen van een 50/50 verdeling zijn voorgoed voorbij, hetgeen ook te begrijpen is in een land waar Afrikaans een der officiële voer- en cultuurtalen is. Het Afrikaans heeft een bijzonder levendige literatuur ontwikkeld die het buitenland nog moet ontdekken.’

Precies over die Afrikaanse literatuur en haar bekendheid in Nederland sprak Eep Francken op het zesde hoofdcongres van de Afrikaanse letterkundevereniging (Universiteit van Port Elizabeth, 29 september-1 oktober 1994). Francken begint zijn verhaal met de aandacht die de Afrikaanse letterkunde te beurt viel in oudere geschiedenissen van de Nederlandse Letterkunde. Hij constateert dat het hoofdstuk over Afrikaanse literatuur in de Schets van de Nederlandse Letterkunde van De Vooys en Stuiveling in de 32e druk (1979) sneuvelde. Ook in het recente Nederlandse literatuur, een geschiedenis (1993) en in het enkele jaren eerder verschenen overzicht van Ton Anbeek is het vruchteloos zoeken naar een spoor van de literaire verrichtingen van onze zwarte en blanke taalneefjes onder de Evenaar. Dit alles stemt Francken niet erg optimistisch. Weliswaar is Anbeek, na de storm van verontwaardiging over de totale en programmatische veronachtzaming van de Vlaamse literatuur in zijn boek, bezig met de voorbereiding van een inhaalmanoeuvre in die richting, maar Francken ziet hem in de nog te verschijnen nieuwe editie niet ‘Zuidelijker dan Duinkerke’ gaan. Anderzijds beschouwt Francken het weglaten van Afrikaanse auteurs uit onze literatuuroverzichten ook als een teken dat deze literatuur op eigen benen staat. Daarnaast wijst hij nog op een positieve ontwikkeling: sinds de jaren zestig én in weerwil van de opschorting van het culturele verdrag door de Nederlandse regering in 1977 is er een bescheiden stroom vertalingen van Afrikaanse literatuur op gang gekomen. Het meest recente voorbeeld daarvan zijn de romans van Etienne van Heerden, wiens werk ‘min of meer automatisch vertaald wordt’. De keerzijde van deze medaille is dan weer dat uitgaven in het Afrikaans steeds moeilijker verkrijgbaar zijn in Nederland. Volgens Francken beseffen veel Nederlanders zelfs niet eens dat zij Afrikaans, een ‘aantrekkelijke combinatie van vreemd en vertrouwd’, kunnen lezen. En inderdaad, wie zich een beetje moeite getroost, kan in deze congresbundel alvast heel wat opsteken over het werk van Lettie Viljoen, Marlene van Niekerk, Koos Prinsloo, Etienne van Heerden en vele anderen die het literaire klimaat van het nieuwe Zuid-Afrika meebepalen.

Bij Peter Lang verscheen in de reeks ‘Europaïsche Hochschulschriften’ Gesine Gössners proefschrift over Frauen und Literatur in den Niederlanden. Op de flap van deze handelseditie staat te lezen dat Gössner germanistiek en neerlandistiek studeerde in Leipzig, in 1992 promoveerde en nadien Duitse taal- en letterkunde ging doceren in Japan. ‘Handelseditie’ is hier eigenlijk een groot woord voor een tweehonderdtal pagina's lang boekwerk, rudimentair vormgegeven en uit een schraal Courier-lettertje gezet.

Toch is Gössners studie inhoudelijk niet oninteressant. Zoals de ondertitel aangeeft, heeft de auteur het over ‘Feminismus, Literaturbetrieb, Literaturwissenschaft und literarische Produktion von Frauen vom Ende der sechziger bis zur Mitte der achtziger Jahre’. En dat klopt ook: de lezer kan hier heel wat leren over de eerste en de tweede feministische beweging in Nederland, feministische uitgeverijen en tijdschriften, de Anna Bijns-prijs en de invloed van het feminisme op de Nederlandse literatuurwetenschap (met o.a. korte analyses van het werk van Andreas Burnier, Hanneke van Buuren, Doeschka Meijsing, Mieke Bal en tutti quanti). Gössner sluit haar dissertatie voorbeeldig af met analyses van het werk van Anja Meulenbelt en Monika van Paemel. Kortom: het onderwerp is boeiend en de aangereikte informatie nuttig om te weten. Jammer genoeg is het allemaal vrij moeizaam geformuleerd. Dit is niet zozeer Gössners

schuld, maar is vooral te wijten aan de ‘schoolse’ verplichtingen die zij bij het schrijven van deze studie had. Het boek gaat namelijk gebukt onder de terminologische omslachtigheid die eigen is aan de meeste proefschriften. De auteur springt nogal kwistig om met de literair-sociologische saus en verzuurt op die manier meer dan eens de lectuur van haar studie. Vooraan in het boek wordt aangekondigd dat de voorliggende tekst een ‘leicht überarbeitete Fassung’ is. Dat is ongetwijfeld geen bezwaar voor de vakgenoten: men zal mij ook niet horen zeggen dat deze publicatie haar functie binnen de toegepaste literatuurwetenschap niet naar behoren vervult. Maar volgens het Börsenblatt van 7 juli 1995 komt Nederlands op de vierde plaats op de lijst van brontalen voor vertalingen in het Duits in 1994, na Engels, Frans en Italiaans. Gezien die aanhoudende belangstelling voor Nederlandstalige literatuur in Duitsland is het de vraag of onze oosterburen ook niet gediend zouden zijn met een wat kortere en gebruiksvriendelijkere versie van deze studie.

In 1985 organiseerden de mensen van het ‘Dutch Studies Program’ van de vakgroep Duits aan de University of California te Berkeley de eerste in een reeks tweejaarlijkse conferenties. Deze bijeenkomsten zijn kleinschaliger dan de eveneens tweejaarlijkse ‘inter-disciplinary Conferences on Netherlandic Studies’ en handelen afwisselend over taalkunde en literatuur.

Zoals het de gewoonte is dat de gastheer of -vrouw van iedere ICNS (die steeds aan een andere universiteit wordt gehouden) een aantal lezingen verzamelt en publiceert in de reeks ‘Publications of the American Association for Netherlandic Studies’, zo ook zorgen Thomas Shannon en Johan Snapper (UC, Berkeley) er telkens weer voor dat ‘hun’ conferentie te boek wordt gesteld. In het najaar van 1995 organiseerden zij de zesde Berkeley Conference, met als thema ‘Netherlandic Poetry in Transistion: Modern Dutch Poetry Reexamined’. Rond hetzelfde tijdstip verscheen de schriftelijke neerslag van de vijfde conferentie als PAANS-deel nr. 8, onder de titel Dutch Linguistics in a changing Europe.

In het eerste stuk, een lezing van Nelleke van Deussen-Scholl, worden de Nederlandse en Amerikaanse taalpolitiek vergeleken. Volgens de auteur is het begrip ‘nationale taal’ een anachronistisch gegeven in een tijdperk dat wordt gekenmerkt door ‘linguistic pluralism’. In de Verenigde Staten stelt zij een groeiende tweetaligheid (Engels-Spaans) vast, in Europa ziet zij de staatsgrenzen én de grenzen van de taalgebieden vervagen. Een aantal talen zullen in het Europa van morgen - ‘a language area of a scale roughly similar, if not in size, then in its number of speakers, to that of the United States’ - een dominante rol gaan spelen, maar dat beschouwt Van Deussen-Scholl absoluut niet als een bedreiging voor het voortbestaan van onze taal. Nederlands heeft voldoende overlevingskansen, want ‘it serves as the official language of a significant number of speakers in a transnational context’.

Naast een aantal wat meer technische stukken bevat deze bundel ook nog een opmerkelijk artikel van Anthony Buccini over ‘The Dialectical Origins of New Netherland Dutch’. Buccini plaatst hierin een aantal forse vraagtekens bij de theorie van de zuidelijke invloed op de vorming van de Nederlandse standaardtaal in de zeventiende eeuw. Hij komt tot deze bevinding via een grondige studie van het zgn. ‘Bergen County Dutch’; ook deze koloniale variant vertoont meer sporen van noordelijke dialecten dan totnogtoe werd aangenomen. In het naar de maatstaven van dit boek zeer lange artikel (50 pagina's!) kunt u zelf nagaan welk bewijsmateriaal Buccini aansleept om zijn stelling kracht bij te zetten.

In oktober 1995 werd het boek Suriname: catalogus en lezingen voorgesteld in de Brugse Centrale Openbare Bibliotheek. Op dezelfde plaats kon men ook een tentoonstelling van ‘Surinamica’ gaan bekijken. Deze tentoonstelling was gewijd aan allerlei aspecten van de koloniale periode. Naast het omvangrijke catalogusgedeelte bevat het boek ook de teksten van een paar lezingen. Een daarvan is een essay van Cynthia McLeod-Ferrier, bekend van haar historische roman Hoe duur was de suiker?, over de Surinaamse verhalen omtrent de spin Anansi.

Verder is er ook een stuk van Bert Paasman over Surinaamse plantersletterkunde in de achttiende eeuw. Paasmans aandacht gaat vooral uit naar de Surinaamsche Mengelpoëzy van Paul François Roos (1751-1805), die traditionele versvormen aan een Surinaamse inhoud koppelde. Roos bezong de plaatselijke fauna en flora, en mocht in zijn verzen ook graag lyrisch mijmeren over het slavenleven. Dit leven viel, afgaand op versfragmenten als ‘het zagte juk der slaaven’ of ‘'t Vergenoegde slaavenhutje’, dik mee. Dat Voltaire het anders zag in zijn Candide - ‘et en pleurant, il entra dans Surinam’ - en toch wel iets minder luchthartig tegen deze kwestie aankeek, zal de directeur van de plantage ‘De jonge Byekorf’ een zorg zijn geweest.

Tenslotte staat er in dit boek ook nog een licht bewerkte reprise van Michiel van Kempens vermakelijke relaas over het wel en wee van zijn boekenverzameling tijdens zijn verblijf in Paramaribo. ‘De knagers en de knabbelaars’, reeds eerder verschenen in Maatstaf, is een inventaris van de ‘meest voorkomende terroristen van de boekenkast’, zoals de daggekko (een soort nachthagedis), de termiet en de medemens (het ‘grootste beest’). Van Kempen heeft het duidelijk moeilijk met eenieder die zijn boekenbezit ook maar zou kunnen bedreigen: ‘(...) wanneer de Poolse vertaler Jerzy Koch, die bij mij logeert (...), met zijn vinger langs dat boekje strijkt, laat de pitbullterriër in me zijn tanden zien’.

Koch heeft het gevaar van een verscheurende en verslindende Van Kempen blijkbaar kunnen bezweren: hij ontving op 19 oktober 1995 de Martinus Nijhoff Prijs ‘voor zijn vertalingen van Nederlandse literatuur, en in het bijzonder voor zijn in 1994 verschenen vertaling van Multatuli's Max Havelaar’. Het juryrapport loofde de Poolse vertaler en docent Nederlands aan de universiteit van Wroclaw in de eerste plaats voor zijn nauwgezetheid. Maar ook zijn creativiteit als vertaler speelde een rol in de beslissing om hem de prijs ter waarde van ƒ100.000,- (1.800.000 BEF) toe te kennen. De jury omschreef in dat verband Kochs vertaling als een ‘authentieke herschepping’. Het is mooi dat op die manier het accent wordt gelegd op de scheppende rol van de vertaler. De bovengenoemde P.F. Roos schreef over het literaire bedrijf de volgende woorden: ‘Geen kunst is op deeze aard' zo ryk als uwe kunst.’ Het is de verdienste van een goede vertaler dat hij deze rijkdom in vreemde valuta kan omzetten tegen de meest gunstige wisselkoers.

Filip Matthijs