Ons Erfdeel. Jaargang 38

Beeldende kunst

Langzamer dan de oudste steen. Beelden van Adri Verhoeven

Ik droomde, dat ik langzaam leefde...
langzamer dan de oudste steen.⁽¹⁾

De beeldhouwer Adri Verhoeven is gefascineerd door steen. In 1982 hakte hij in hardsteen en graniet eenvoudige vormen die dof werden gezoet of glanzend gepolijst. In 1983 liet hij in een reeks werken de ruwe beitelslag contrasteren met een heldere, gepolijste zijde, waarbij de overgang subtiel is aangegeven. Hij hakte in 1986 beelden die bestemd waren om tegen een muur te leunen; zo ontstond Handgeschreven omlijsting. Hiermee begaf hij zich in een richting waarbij het beeldhouwen de grens met het tekenen opzoekt. Voor wie hem volgde sinds het begin van de jaren tachtig, voltrok zich in ruim twaalf jaar een interessant proces: iedere twee, drie jaar brak een nieuwe evolutie baan, waarbij de beeldhouwer de laatst veroverde werkwijze combineerde met een nieuwe. De opgave die hij zich bij iedere nieuwe evolutie stelde was - te oordelen naar de taal van de beelden -: hoe kan ik de mogelijkheden die de steen in de groeve op verborgen wijze in zich draagt zichtbaar maken op de wijze van de steen.

In 1995 zien de beelden van Adri Verhoeven er heel anders uit dan in de jaren tachtig. Toch zijn de uitgangspunten niet wezenlijk veranderd. De beeldhouwer combineert nu graag verschillende steensoorten met elkaar en verhevigt dit contrast met de tegenstelling van drager tegenover gedragene, van niet of nauwelijks bewerkte steen, in delen aangeboden, met een gehakte vorm die gepolijst werd tot hij een opperste van glans bereikte. Deze tegenstelling valt ook te constateren bij twee recente monumentale sculpturen, allebei opdrachten, een in Westervoort bij Arnhem en een in Etten-Leur bij Breda.

(1) Uit ‘Tijd’, in Parken en woestijnen van m. vasalis, Rijswijk, 1940, p. 12.

Monument voor de Steen

Het beeld in Westervoort, Monument voor de Steen⁽²⁾, kende een incubatietijd van vier jaar, terwijl de beeldhouwer er drie jaar intensief aan werkte. De provincie Gelderland koos in 1990 uit tien ontwerpen het concept van Adri Verhoeven en bestemde - in samenwerking met de gemeente Westervoort - een landelijke plek voor het monument bij de Neder-Rijn vlak bij het samenstromen met de IJssel.

Adri Verhoeven, ‘Monument voor de Steen’, 1993, rood en wit graniet, 100 × 1200 × 600 cm, Westervoort bij Arnhem.

(2) Het ligt op het plateau De Weidse Blik aan de Rijndijk en dateert van 1993. De afmetingen: 100 × 1200 × 600 cm. Het Imperial Red uit Zweden meet 80 × 800 × 130 cm, het bianco sardo 20 × 1200 × 600 cm.

[p. 768]

De twee rivieren brachten de beeldhouwer het idee aan voor het beeld, zowel voor de drager als voor het opstaande deel. Het water voert in zijn bedding al miljoenen jaren het grind mee, dat er van ruwe splinters wordt getranformeerd tot ronde, glanzende kiezelstenen. Daarop zijn de platte, ronde schijven van wit graniet uit Sardinië geïnspireerd. Zij zijn het nest van grind⁽³⁾ voor de opstaande vorm.

Deze, acht meter lang, werd gezocht in Brazilië en gevonden in Scandinavië. Adri Verhoeven heeft een voorkeur voor harde, gesloten stenen als graniet, die geen sporen dragen van hun vroegere, organische opbouw; hun ondoorgrondelijkheid verhoogt voor hem het spirituele karakter van de steen. Van de zeldzame blauwe syeniet, een granietsoort in Brazilië, Azul Bahia, bleek onmogelijk een stuk van acht meter te winnen. In een rode-granietgroeve in Zweden had men met een meer geavanceerde techniek dan in Brazilië nog altijd een jaar nodig om een betrouwbaar, gaaf blok van deze lengte te winnen. Gewoonlijk worden blokken van twee tot drie meter gewonnen; ook deze worden bedreigd door aanvankelijk niet zichtbare, inwendige breuken. Ondertussen bouwde de beeldhouwer een zaag- en polijstmachine, die vanwege de extreme hardheid van het materiaal, slechts stukjes van enkele centimeters van het grote blok kon bewerken. Na het zagen kwam het schuren en daarna het polijsten, een proces dat uiterst traag vorderde. In het verzet van de steen tegen zijn bewerking kan een weerspiegeling gezien worden van zijn langzame groei. Tenslotte werd Monument voor de Steen in Westervoort geplaatst, rood op een bedding van witte stenen, een langgerekte statische vorm parallel aan het stromende water. Een vorm die, vanaf een afstand gezien, zijn affiniteit met de horizon uitdrukt. Die past bij het weidse, open landschap, het traag ‘oneindig laagland’. Door zijn hoge graad van polijsting - een bewerking die bij graniet de eeuwen kan doorstaan - weerspiegelt de steen zowel de omgeving: de witte stenen, het grasland, als de hemel daarboven. Zo weet Monument voor de Steen de aarde te verbinden met de hemel.

(3) In de jaren dertig gaf Barbara Hepworth het motief van het nest herhaaldelijk vorm. Daarbij behoedt de ene steen steeds de andere. In deze beelden komt de grote liefde van de beeldhouwster voor haar materiaal tot uiting. Bijvoorbeeld in Nesting Stones uit 1937 in Serravezzamarmer, 30,5 cm lang. Zie j.p. hodin, Barbara Hepworth, Neuchâtel, 1961, afb. 90.

De gekoesterde steen

Strekt de grote sculptuur in Westervoort zich twaalf meter uit naast de rivier, in Etten-Leur verheft zich sinds 1993 een monument

Adri Verhoeven, ‘De gekoesterde steen’, 1993, hardsteen en syeniet, 630 × 350 × 180 cm, Etten-Leur, Woonstichting.

ruim zes meter boven de waterspiegel. Daar bouwde de beeldhouwer van ruwe blokken hardsteen uit Soignies, trapvormig oprijzend uit het water van een vijver en de glooiing van de oever volgend, een torenachtig monument.⁽⁴⁾ De afdrukken van de boorgaten waarmee de blokken werden losgewrikt uit de groeve liet de beeldhouwer zitten; het zijn de documentaire sporen van de eerste bewerking. Als bekroning draagt de sculptuur een blauwe syenietsteen van Azul Bahia uit Brazilië, een door de kunstenaar gepolijste en gekoesterde steen, vol van kleurverschillen en grillige aders. Er zijn heel wat contrasten te constateren bij dit beeld: in steensoort, vorm en functie, in bewerking, aaibaarheidsfactor en kleur.

De gekoesterde steen is niet alleen opgebouwd uit steen, - steen vormt ook het thema ervan,net als bij Monument voor de Steen. Sinds 1982 is Adri Verhoeven vervuld van de verborgen mogelijkheden van dit materiaal. Wanneer hij aan het hakken is, wordt de steen voor hem een gestalte, een tegenstrever die hij voor zich moet zien te winnen. Deze toont karaktervastheid en kent geen aarzelingen. Over zijn gevoelens tot de steen zegt de beeldhouwer zelf: ‘Jaloers kan ik zijn op die steen, omdat hij nooit twijfelt, nooit onzeker is. Hij wil niet vandaag dit en morgen dat. Hoeft zijn denk-

(4) Het meet 630 × 350 × 180 cm. De opdrachtgever is de Woonstichting in Etten-Leur, Bredaseweg 1.

[p. 769]

beelden nooit bij te stellen en lijkt alle antwoorden al te kennen’.⁽⁵⁾

Sommige steensoorten hebben vele miljoenen jaren nodig gehad om zich te vormen; zij zijn trage groeiers. Zij vertegenwoordigen het geologisch proces dat de bodem vormt van het menselijk bestaan. Hoewel sterker dan de mens, kan steen bij uitzondering worden overwonnen, in dit geval door de beeldhouwer.

Adri Verhoeven benijdt blijkbaar zijn grote tegenstander. Maar ook is de steen in de loop van de jaren zozeer zijn gezel geworden dat hij met M. Vasalis kan zeggen: ‘In de oudste lagen van mijn ziel, waar hij van steenen is gemaakt’.⁽⁶⁾ De principiële keuze voor het materiaal en de thematische betrokkenheid doen vermoeden dat eigenschappen als stabiliteit, betrouwbaarheid en autarkie een belangrijke plaats innemen in het leven van de beeldhouwer. Zo wordt verklaarbaar dat steen voor hem meer betekent dan het materiaal waaruit een beeld gewonnen kan worden: het materiaal is voor hem het beeld van een levensvorm waarin hij zich herkent.

José Boyens

(5) Ontleend aan de toespraak die de beeldhouwer op 24 juni 1994 hield te Westervoort bij de onthulling van zijn Monument voor de Steen.

(6) Uit de bundel Vergezichten en gezichten van m. vasalis, Amsterdam, 1954, p. 15.

Biografische gegevens:

1952	Geboren in Berkel-Enschot, Noord-Brabant.
1969-1975	Koninklijke Academie voor Kunst en Vormgeving, Den Bosch.
1976-nu	Eigen atelier: Kloosterstraat 10, NL-5331 WB Kerkdriel

Tentoonstellingen:

Exposeerde veel met de Nederlandse Kring van Beeldhouwers, o.m. in het Stedelijk Museum in Amsterdam en in Kasteel Groeneveld te Baarn. Voorts in het Dordrechts Museum, en in 1993 in het Nijmeegs Museum samen met drie andere steenbeeldhouwers op de internationale expositie Sobriétés de la pierre.

Werken in de openbare ruimte:

Amsterdam, Transvaalplein, 1986; Nijmegen naast de Waag, 1986 en Kannunik Mijllinckstraat, 1987; Arnhem, provinciehuis, 1989; Westervoort, Etten-Leur en Beuningen, Heuvepark, 1993.

Literatuur:^(*)

saskia bos, 10 beeldhouwers, catalogus tentoonstelling 1983 (2 ill.).
josé boyens, Adri Verhoeven, Kerkdriel z.j. [1987], (9 ill.).
frank van de schoor, ‘Vraaggesprek met Adri Verhoeven’, in Nijmeegs Museumbulletin, nr. 3, september 1993, (6 ill.).
alexander vos, De slang en de olifant: Monument voor Fibonacci van Pjotr van Oorschot, Monument voor de Steen van Adri Verhoeven, Arnhem, 1994, (ill.).

Copyright foto's: Thea van den Heuvel, Nijmegen.

(*) Een keuze.