Ons Erfdeel. Jaargang 34

[p. 40]

Frans Pointl (^o1933) (Foto Vincent Mentzel).

[p. 41]

Het onbekommerde vertellen van Frans Pointl
Jaap Goedegebuure

JAAP GOEDEGEBUURE
werd geboren in 1947 te Sint-Annaland. Studeerde Nederlandse taal- en letterkunde te Leiden en algemene literatuurwetenschap te Utrecht. Promoveerde in 1981 op een proefschrift over de literaire en maatschappelijke opvattingen van H. Marsman. Is sinds 1986 hoogleraar in de theorie én geschiedenis van de literatuur aan de Katholieke Universiteit Brabant te Tilburg. Schreef onder meer ‘Tegendraadse schoonheid, over het werk van Jeroen Brouwers’ (1982), Over ‘Rituelen’ van Cees Nooteboom (1983), ‘Decadentie en literatuur’ (1987) en ‘Nederlandse literatuur 1960-1988’ (1989).
Adres: Antoniusstraat 5, NL-2382 BD Zoeterwoude

De Nederlandse media houden Frans Pointl in een knellende omhelzing gevangen. Sinds hij te gast was bij Adriaan van Dis en zijn debuut De kip die over de soep vloog met een AKO-nominatie werd gehonoreerd, is Pointl een beroemde schrijver. De man die recensies van zijn eerste boek niet met een foto geïllustreerd wilde zien, moet nu het ene interview na het andere toestaan, en draait zelfs mee in het lezingen- en signeercircus dat onophoudelijk de twaalf provincies doortrekt. Weliswaar is het nog niet zo ver dat de befaamde regels van A. Roland Holst op hem van toepassing zijn (‘leeg en gehuldigd kwam hij thuis / vermenigvuldigd tot een muis’), maar de auteur die zijn privacy zo lang wist te beschermen, begint nu zichtbaar te lijden onder de beeldvorming van journalisten en televisiemakers. In het meest recente en naar eigen zeggen voorlopig ook laatste vraaggesprek dat hij gaf, zegt hij zich zo langzamerhand een kruising tussen Dik Trom en Jos Brink te voelen.

Wat een verschil met anderhalf jaar geleden! Toen was Pointl een debutant als vele andere. Zijn eerste boek werd positief tot zeer enthousiast besproken, maar dat succes d'estime verleidde de lezers niet tot de aanschaf van De kip die over de soep vloog. Hoge verkoopcijfers (volgens Nederlandse maatstaven zijn dat alle getallen boven de vijfduizend) en gunstige kritieken hebben veel minder met elkaar te maken dan menigeen nog altijd denkt. Al geruime tijd is literair succes van een heel ander soort

[p. 42]

publiciteit afhankelijk. Het zijn de talkshowmasters en de op human interest jagende verslaggevers die de schrijver en zijn werk onder de aandacht van het publiek brengen, en van een boek dat op een normale manier nauwelijks aan een herdruk toe zou komen een bestseller maken. En zo is Pointls debuut alweer toe aan de vijftiende editie.

Nu is het onloochenbaar dat Pointl kwaliteiten bezit die hem gemakkelijk doen doordringen tot een brede kring van lezers. Wat hij tot nu toe heeft geschreven is even onopgesmukt als authentiek. Over de pijnlijke gevolgen die de jodenvervolging voor zijn familie en hemzelf heeft gehad vertelt hij zonder al te veel omhaal, zonder enig mooischrijverij of effectbejag, en zonder zich zorgen te maken of de kringen van literaire fijnproevers waaruit critici doorgaans worden gerecruteerd hem wel serieus zullen nemen. De gevolgen zijn dan ook niet uitgebleven, want in de reacties op De aanraking, zijn tweede boek, overheerst een zekere depreciatie die zich vooral toespitst in bezwaren tegen Pointls stijl. Kenmerkend is de opmerking van T. van Deel: ‘wie graag wat meer literatuur wil lezen, komt bij Pointl niet erg aan zijn trekken’.

Je zou haast geneigd zijn daar op te antwoorden met een uitspraak van Hellema: ‘Wie hier literatuur van maakt is een zwijn’. De geciteerde woorden komen voor in Langzame dans als verzoeningsrite (1982), een reeks verhalen waarin Hellema op een aan Pointl nauw verwante manier verslag deed van zijn oorlogstrauma: de herinneringen aan de Duitse concentratiekampen.

De directheid waarmee Pointl zijn lezers confronteert met zijn thema laat zich het beste illustreren met een fragment uit het verhaal ‘Ooit was zij de dame uit een rijk sprookje’, dat is te vinden in De kip die over de soep vloog. Samen met zijn muzikaal zeer begaafde moeder, die de vernietigingskampen heeft overleefd, zit de ikfiguurin de huiskamer. De vrouw is niet in staat zich los te maken van haar piano, het enige voorwerp dat een brug naar het verleden kan slaan, maar dat tegelijkertijd een symbool van kwellende herinneringen is. De jongen droomt weg in een album met autoplaatjes, en gedraagt zich net als alle andere kinderen die in lichamelijke én geestelijke nood in de eerste plaats op zelfbehoud uit zijn. Het contrast wekt spanning en zorgt voor een onuitgesproken maar niet minder voelbare dramatiek.

‘Agressief sloeg ze het Leitmotiv van het Warschauconcert aan, daarna verknoeide ze ruw een gedeelte van Mozarts pianoconcert in A, KV 488.

Abrupt hield ze op, staarde even voor zich uit en bonkte toen een fragment uit Beethovens eerste.

Weer hield ze op. Uit de hoek van mijn ogen sloeg ik haar gade. Triest rustten haar handen in haar schoot. Ze staarde er onafgebroken naar.

Ik opende het plakboek. Daar was de Nash Seven, wat liep die mooi glooiend af en wat een leuk, breed front had hij; alsof hij je mild toelachte. De voorkant van de Hudson Hornet was minder vriendelijk, vooral die

[p. 43]

kleine voorruiten, net twee dicht opeenstaande oogjes die de zaak niet helemaal vertrouwden. Ik sloeg het boek dicht’.

Hier wordt gekeken met de blik van het even vroegwijze als egoïstische kind dat niet om ellende heeft gevraagd en in staat is zich voor het verdriet van de ander af te sluiten. Pointl beredeneert die visie niet, maar laat ze voor rekening van de lezer, in dit fragment althans. Elders voegt hij wel een verklarende noot aan de beschreven waarnemingen of de gereleveerde feiten toe, bijvoorbeeld aan het slot van ‘Het schoolreisje’ dat is opgenomen in De aanraking. ‘Ik zie mezelf thuiskomen. Niets zal ze vragen. Ze zal haar oorlog op de mijne blijven stapelen. In haar gezicht zal ik, dag in dag uit, die bevroren vuistslag blijven zien’.

In de afwisseling van louter tonen en becommentariërend uitleggen laat Pointl zien hoe onbekommerd hij met de verwerking en dosering van zijn materiaal omspringt. Een auteur als Marga Minco, die nogal wat met hem gemeen heeft, week in Het bittere kruid zelden uit naar explicaties of verklaringen. Alles wat die kant uitging had ze zorgvuldig verzwegen of misschien wel uit het manuscript geschrapt. Die ‘open plekken’ in haar verhalen appelleren zeer sterk aan de emotie van de lezer, en laten tegelijkertijd een verfijnde literaire techniek zien. Pointl lijkt zich om die techniek nauwelijks te bekommeren, en geneert zich dus ook niet de verbeelding van het gehoor een stap voor te zijn, en alvast op mogelijke gevolgtrekkingen te anticiperen.

Bij deze manier van vertellen past het afzien van verhulde symboliek en het toelaten van passages die een onverhuld emblematisch karakter hebben. Ik citeer een stuk van ‘Een blokje om’ uit De kip die over de soep vloog.

‘Van jongs af heb ik geweten dat ik een loner ben. De enige bij wie ik ooit echt hoorde was zij wier bijna verdorde schoot mij op het nippertje in het licht bracht.

Ze staat, kil en afwijzend en toch verholen mij liefhebbend, tussen mij en elk wezen waarmee ik mij wil verenigen.

Ik denk aan een tekening die ik onlangs in een museum zag.

Two pair of lovers and an old woman had de kunstenaar zijn tafereel genoemd.

Een jongeman reikt zijn geliefde een schaal aan, zijn hoofd dicht bij dat van haar en haar aandachtig schouwend. Hij draagt een broek die op de maillot van een hedendaagse balletdanser lijkt. Achter de geliefden zit een ander jong stel dat vertederd naar hen kijkt alsof dat stadium al ver achter hen ligt.

Rechts van de beide stellen zit een oude vrouw, die een vreemde, puntige muts draagt. Ze heeft zich afgewend van de jongelui en ondersteunt haar peinzende gezicht met een gebalde hand die ze tegen haar mond houdt.

In een lucide moment identificeer ik “the old woman”’.

De luciditeit blijft geheel voor rekening van de verteller, want zelfs de lezer die De kip die over de soep vloog voor de eerste maal leest had al lang begrepen wie de ikfiguur in de oude vrouw van de tekening herkende. Maar dat is nu juist karakteristiek, Pointl is er niet op uit de lezer iets te laten vinden, maar wil zijn publiek deelgenoot maken van wat hij zelf heeft bedacht.

[p. 44]

Zelden zegt Pointl iets waarvan strekking en reikwijdte door de lezer bepaald mogen worden. Zo staat er op de eerste bladzij van de debuutbundel te lezen hoe de verteller van tijd tot tijd terugkeert naar het huis waar hij een onbekommerde jeugd heeft doorgebracht. Af en toe steelt hij er zelfs een appel of peer uit de tuin. ‘Fruit uit een paradijs waarin ik acht jaar had vertoefd. Het eten ervan had geen wonderen teweeggebracht’. De verboden vruchten als een tegendraads middel de terugkeer tot het geluk te forceren; daarvan heeft noch de auteur van Genesis noch Milton gedroomd. Ik zou er haast een machtspreuk van de alwetende en reconstruerende auteur-verteller in lezen, als ik niet zeker wist dat voor Pointl de analogie god-schrijver geen enkele rol speelt.

Nog een voorbeeld van mogelijk verdekt opgestelde ideeën. Als kind ziet de ikfiguur een muis in de bek van een kat verdwijnen. Als hij daarvan ontzet verslag uitbrengt bij zijn grootmoeder, wijst deze hem er op dat een en ander volgens de natuur is. De verleiding is natuurlijk groot om bij de muis aan oorlogsslachtoffers te denken en voor de kat de nazi's te substitueren. Dat is zelfs nog wel plausibel te maken met een beroep op het slotverhaal van De aanraking waar Pointl het opneemt tegen de kater Poelie de Verschrikkelijke waarvan het heet dat Hitler erin is geïncarneerd. De kattenliefde van onze held komt dan in een tweeslachtig licht te staan, en dat maakt dit aspect er zeker interessanter op. (Denk maar aan de prachtige uitsmijter ‘Waarschijnlijk ben ik de enige jood ter wereld die heeft gehuild om Hitlers dood’). Alleen is het ook hier de vraag of er wel zo diep wordt, of moet worden gegraven.

Pointls schrijverschap is expressief en mededeelzaam van aard, niet esthetisch of formalistisch, en daarom is datgene wat hij te zeggen heeft voor hem belangrijker dan hoe hij het zegt. De intensiteit telt, niet de vormgeving. Wat een zuinige recensent misschien maar al te gauw als ‘pathetiek’ en ‘cliché's’ zou afdoen, valt te verantwoorden binnen de retorische strategie die de (meestal met de verteller samenvallende) auteur kiest: hij verheft zijn stem om te overtuigen. Men leze het slot van het titelverhaal uit De kip die over de soep vloog:

‘Moeder - illusieloos omtrent zichzelf - wacht tot ik het ULO-diploma heb behaald en in eigen onderhoud kan voorzien. Dan zal haar bestaan overbodig worden. Keer op keer houdt ze me voor dat de enige wapens waarover ik beschik, mijn grijze cellen zijn.

Ik ben bereid het taaie en langdurige gevecht aan te gaan met een vijand onder wiens juk ik later mijn nek niet wil buigen: armoede’.

Behalve stijl en beeldspraak staat ook de verdeling van de zinnen over de alinea's in dienst van het op overtuigen gerichte vertellen. Zoals de aangehaalde voorbeelden laten zien, vallen zin en alinea dikwijls samen. Dat past bij het optreden van een spreker die de tijd neemt om het gehoor van elk van zijn waarheden te overtuigen. In de verhalen van R.J. Peskens laat zich exact hetzelfde vaststellen: ook daar is de zinsbouw een functie van een bepaald soort retoriek.

[p. 45]

Pointl heeft trouwens nog één belangrijk kenmerk met Peskens gemeen, en dat betreft de compositie van zijn boeken. Beide vertellers presenteren een reeks van verhalen die samenhangen vanwege de thematiek en de identiteit van de ikfiguur. Het is voorstelbaar dat alles wat er zo te hooi en te gras ter sprake komt werd omgevormd tot een roman. Maar dit is natuurlijk weer typisch vanuit een formeel-literaire eis geredeneerd. Evenmin als Peskens heeft Pointl de behoefte zijn energie te steken in het schrijven van een roman; het gaat hem er om een of meer gebeurtenissen zo te presenteren dat ze een kenmerkend beeld van zijn leven en zijn persoonlijkheid geven.

Een dergelijke werkwijze, die een bewuste keuze voor en concentratie op het detail met zich meeneemt, leidt vanzelf tot herhaling en redundantie. Het ene verhaal veronderstelt kennis van het andere, en mede daarom is het niet goed mogelijk De aanraking los van De kip die over de soep vloog te lezen. Wie aan het tweede boek begint zonder kennis van het eerste, vraagt zich van alles af: wie zijn Hanna en Carla, wat behelst het ‘uitstappen’ waarmee de moeder steeds dreigt, wie is nu precies de vader van de verteller, wat heeft de familie toch met muziek, en hoe zit het met oom Simons drankzucht en hoerenloperij? Op dergelijke onduidelijkheden stuit je niet wanneer je regelmatig het oor leent aan een verteller wiens leven je op den duur gaat kennen als je broekzak, ook buiten de biografische chronologie om.

Mijn persoonlijke voorkeur gaat uit naar die verhalen waarin Pointl het toch al fragmentarische en springerige karakter van zijn vertellen benadrukt door een aantal herinneringsbeelden te monteren tot een achronologisch mozaïek. Hij doet dat bijvoorbeeld in het eerste, tweede, derde en laatste verhaal van De kip die over de soep vloog. Vanwege de schaarste aan verhelderende gegevens roepen deze stukken een beeld op dat doet denken aan scherven uit een gebarsten spiegel: je ziet glimpen van een geheel maar bent (nog) niet in staat het geheel te reconstrueren.

Wat hier geldt voor de lezer, geldt zeker ook voor de schrijver-verteller: ook die is niet bij machte greep te krijgen op zijn verleden. De destructie van de bovenpersoonlijke geschiedenis heeft zijn individuele bestaan geruïneerd. ‘Boordevol vragen was mijn leven, niemand was zo nabij dat ik antwoorden kreeg’, staat ergens in De aanraking te lezen.

Pointls tot stukjes en beetjes versplinterde relaas is het getuigenis van iemand die bij toeval aan de gaskamer is ontsnapt en een outcast wordt, juist vanwege die voor niet joden beschamende omstandigheid dat hij het heeft overleefd. Dat schaamte en schuldgevoel vaak naar buiten komen als agressie tegen degene die ze opwekt, is maar al te zeer bekend. In dit opzicht zijn de herhaalde vermeldingen van eigentijds antisemitisme dan ook zeer beladen.

De ikfiguur met wie de verteller zich vereenzelvigt, maar van wie hij ook herhaaldelijk afstand neemt, is voor zijn puberteit al onherstelbaar beschadigd, en niet meer in staat een band met anderen aan te gaan. De mislukte stappen op het terrein van de liefde, de homoseksuele zo goed als de heteroseksuele, zijn streepjes aan de balk van een faillissement dat bij voorbaat al vaststond. Pointls alter ego is een holbewoner in de twintigste eeuw: hij verschanst zich op zoldertjes of in kleine huurkamertjes, als wil-

[p. 46]

de hij op die manier het geestelijk isolement zichtbaar maken. Hij is zijn eigen vijand, en vaak genoeg laat hij weten daarvan op de hoogte te zijn.

Het isolement van de hoofdpersoon-verteller en de versnippering van het levensverhaal tot een reeks anekdoten: beter dan met dit thema en deze compositie had Pointl niet duidelijk kunnen maken dat hij leeft buiten een voorgoed teloor gegane samenhang.

frans pointl, De kip die over de soep vloog, Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam, 1989, 149 p.

frans pointl, De aanraking, Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam, 1990, 159 p.