Ons Erfdeel. Jaargang 13

Andreas Burnier.

Andreas Burnier is het pseudoniem van Mevrouw C.I. Dessaur, geboren op 3 juli 1931 in Den Haag, die wijsbegeerte heeft gestudeerd in Amsterdam en Parijs, doktoraal eksamen heeft gedaan in Leiden, gepromoveerd is op een sociologischkriminologisch onderwerp, en in 1965 met haar debuutroman Een tevreden lach, bekroond met de Van der Hoogtprijs, een verrassende intrede deed in de Nederlandse literatuur. Een schrijfster met een manlijke schrijversnaam: daardoor wordt de polariteit tussen het vrouwelijke en het mannelijke aangeduid, die de drijfveer en de centrale tematiek van dit schrijverschap uitmeakt.

Strikt genomen bevat Een tevreden lach de ontwikkelingsgeschiedenis van Simone Baling tussen het eind van haar middelbare schooltijd en de situatie waarin zij, een jaar of zeven later, een zelfstandige en tevreden volwassenheid bereikt. In die periode maakt zij een aantal avontuurlijke gebeurtenissen door, in een soort pikareske Moll Flandersstijl, waardoor de roman ongemeen vlug en boeiend verloopt: zij studeert geneeskunde en evolueert 's avonds op het Leidseplein, moet wegens een leesstoornis geruime tijd haar studie onderbreken, komt in een psychiatrische inrichting terecht, loopt daarna weg van huis en neemt allerlei baantjes aan, krijgt een verhouding met een oudere Duitse profes sor en beoefent tegelijk de lesbische liefde met Fenneke, laat haar professor in de steek en trouwt met een obskure uitgever die zij haast op speelse wijze kwijt raakt, laat zich opnemen in een trainingskamp voor de Action Juive, woont daarna weer in de vrolijke buurt in Amsterdam, boven een kafee waar zij vriendschap sluit met hoeren en pooiers, hervat haar studie, verschijnt tegen het eind van het boek als dokter aan een psychiatrische kliniek te Doorn en in de allerlaatste alinea opeens als mijnwerker in een niet nader gelokaliseerde ertsmijn.

Die snel afwisselende gedaanten waarin Simone zich voordoet, zijn te beschouwen als even zoveel schijngestalten die zij moet aannemen en weer afleggen op de avontuurlijke eksploratietocht naar haar eigenste, autentieke ‘ik’. In het eerste hoofdstuk lezen wij: ‘Elk boek is een gevaar dat de ziel in wil. () Wij zoeken onszelf. () Als het droomgordijn optrekt, uiterlijk rond het veertiende jaar, zijn wij iedere oriëntatie kwijt. Door studie, kunst, avonturen, misschien religie, hopen wij het eigen ik te leren kennen. In hun wanhoop gaan sommigen de grens over: zij worden dichters, krankzinnigen, misdadigers, alcoholici.’ En tegen het eind van het boek poogt het rondborstige hoertje Lena het Simone nog eens ekstra duidelijk te maken: ‘Jij moet eens gaan proberen om je eigen te durven zijn onder mensen van je eigen

[p. 115]

stand () en niet voor iedereen proberen het naar zijn zin te maken, want dat kan nou eenmaal niet.’ De hele roman door leeft Simone feitelijk in een zwevende toestand van ik-loosheid, en vandaar dat zonder bezwaar en zonder stijlverschil de eerste en derde verhaalspersoon met elkaar kunnen afwisselen; vandaar ook die eigenaardige, psychologisch-ijle sfeer van het boek waarin het personage zich eigenlijk in een soort niemandsland beweegt, waarin zij overigens ook nog periodes van bewijstzijnsdaling en geheugenverles kent. De persoonsverduistering waardoor Simone heen waadt, vertoont allerlei facetten. De belangrijkste is dat zij verdeeld wordt tussen haar feitelijke vrouw-zijn en haar drang en verlangen om man te zijn. Als student begint zij zich als jongen te kleden en vertoont tegelijk duidelijk lesbische neigingen, wat haar in een toestand van onbegrensdheid brengt: ‘Een kosmischembryonaal wezen, pure mogelijkheid had ik weer willen worden, iedere realisering, iedere fixatie in een bepaalde rol leek mij de erfzonde. Diezelfde drang naar onbegrensdheid verschijnt later weer, in een poëtische passus, waar zij in de erotische vervoering met haar vriendin zich man kan voelen zonder de natuurlijke beperking daarvan te ondervinden: ‘Hoe er tussen ons geen sprake was van een (teleurstellend triest) nabootsen naar vermogen van de coïtus, maar hoe het gemis () duizendvoudig gecompenseerd werd door de zoete verrukkingen van het lijf aan lijf veelvoudig verstrengeld zijn, het in elkaar overvloeien, hemels, onbegrensd door het eigen ik, onbelemmerd door de beperkte grenzen van de manlijke potentie, het machtig sterven in jou’. Op het eind vindt zij haar zelfvervulling in mannenwerk: ‘Eenvoud, de natuur, en een simpel, nuttig mannenleven. Ik keek naar mijn grote, sterke handen, voelde mijn spieren onder mijn mijnwerkerspak, en lachte tevreden’.

Zo bevat deze roman vooral de droom van de opheffing van de al embryonaal bepaalde geslachtelijke gedetermineerdheid, van de niet polair verdeelde volledige ‘mens’, van de androgyne eenheid, en impliceert daardoor de verbeelding van veel oude myten en primitieve rites. Het is dan ook geen wonder dat we in het voorlaatste hoofdstuk een hulde krijgen aan Griekenland (- de roman werd geschreven tijdens een verblijf op een afgelegen Grieks eiland -) waar de droom van een antieke voor-kristelijke kultuur nog hangt: ‘Waar is het allemaal gebleven, de tijd dat wij onszelf als Ik konden ervaren, de mensen en de goden waardig? Waarom zijn wij soortelingen geworden, man of vrouw, van deze of gene klasse, van dit of dat beroep, westers, twintigste-eeuws, Euro-amerikaans soortdier? Eens hebben wij onszelf als mens gezien: hemelhoog en verankerd in de aarde.’

In de bundel verhalen, De verschrikkingen van het noorden (1967), die daarop is gevolgd, is de biseksuele ambivalentie in de vrouwelijke figuren overwonnen door de lesbische liefde, die in haar hele psychische en sociale problematiek centraal wordt gesteld. Veel motieven van het vorige boek komen erin terug: een terugblik op de dwaalwegen en kwetsuren van een voorbije levensfaze, de verworpen schijnwaarheden

Andreas Burnier (foto Wim Renes, A'dam).

en valse waarden, het onverschrokken zoeken naar het volstrekt persoonlijke en unieke. De bekende dualiteit wordt hier bovenpersoonlijk opgenomen in een geografisch-kulturele tegenstelling tussen het Noorden en het Zuiden, dit laatste meer bepaald en opnieuw in het teken van de oud-Griekse beschaving. Het antieke Griekse Zuiden, met zon, fysieke schoonheid en warme, ongefrustreerde homofiele liefde, wordt verheerlijkt als bakermat van harmonie, waarheid en evenwicht. En daartegenover wordt het kristendom geplaatst, als bepalend voor de noordelijke, westerse kultuur, getekend door verminkende frustraties, zondebesef, verscheurdheid, eenzaamheid, angst en kilte. In het eerste verhaal Nu ga ik verdwijnen bijvoorbeeld, fungeert een bezoek aan de Akropolis als een konfrontatie tussen beide kulturen en het kristendom wordt daar gepersonifieerd in Paulus, ‘een ultra-rechtse conservatief, geborneerd jegens vrouwen en homoseksuelen (). De drager van de disharmonie, het Stirb und Werde, de zelfkastijding, de verachting voor zichzelf, de lelijkheid’. Het is een konfrontatie die niet zonder gelijkenis is met die van Bertus Aafjes in het Atrium der Vestalinnen te Rome. Zo wordt in deze verhalen de sober maar suggestief-poëtisch opgeroepen tegenstelling tussen plaatsen als Londen, Kopenhagen, Amsterdam enerzijds en het oude Hellas anderzijds, een prachtig symbool van de romantische nostalgie van Andreas Burnier, wortelend in een persoonlijk drama en verwijd tot een botsing van Europese kulturen.

Het nieuwste werk, de roman Het jongensuur (1969), hoort helemaal bij Een tevreden lach en ontleent aan deze samenhang ook een voornaam deel van zijn betekenis. Op tweevoudige wijze vertoont die samenhang ook een omgekeerde kronologie, waar een merkwaardig effekt van uitgaat: Het jongensuur beschrijft de ervaringen van Simone vóór haar veertiende jaar en wel in neergaande lijn van 1940 tot 1945. Naar de behandelde tijd moet die tweede roman dus vóór de eerste geplaatst worden, en door het interne verloop van de gebeurtenissen verwijdert hij zich daar steeds verder van. Dit heeft tot gevolg dat de lezer, met de figuur van Simone Baling in de herinnering, geleidelijk verder doordringt in de kinderjaren van het meisje, tot aan de oorsprong van haar neiging tot biseksuele ambivalentie. De samenhang van beide romans brengt ook nog met zich mee dat de gedragingen van Simone, die op zichzelf gewoon psychologisch geïnterpreteerd zouden kunnen worden als de bekende penisnijd en andere frustraties van de puberteitskrisis, in het perspektief van Een tevreden lach een veel essentiëlere betekenis krijgen. We staan hier ook voor een duidelijk en interessant geval van een literaire tekst die nauwelijks als een op zichzelf staand geheel in zijn volle draagwijdte geïnterpreteerd kan worden.

1945-1940 zijn uiteraard de oorlogsjaren, en de vijf hoofdstukken van het boek, bepaald door een plaatsnaam en een jaartal, spelen in de achtereenvolgende onderduik- en evakueerplaatsen, meest ergens in het oosten van Nederland, waar het joodse meisje uit de handen van de

[p. 116]

bezetter moest blijven. Dit kader heeft de schrijfster o.m. de gelegenheid gegeven tot treffende evokaties van het dorpse leven op het kalvinistische platteland, in die gespannen sfeer van de bezettingstijd, die de laatste jaren ook al in romans van Bernlef en Marga Minco weer hele boeiende stukken proza had opgeleverd. Evenals in de twee vorige boeken van Andreas Burnier krijgen we strikt genomen een kroniekachtige vertelling, maar het eigenaardige is dat de tekst op ieder ogenblik ook veel meer is dan dat. Als lezer voel je bestendig zoveel elementen meetrillen, zoveel raakpunten met een diepere levensproblematiek, terwijl de roman toch in een sfeer van sobere luchthartigheid verloopt. Ieder tafereel is glashelder en ergens raadselachtig tegelijk, iedere beleving lijkt simplistisch, maar wordt door de taal geraffineerd: onbedrieglijke kenmerken van een belangrijk schrijverschap.

Het hoofdtema van de roman bestaat opnieuw uit de tegenstrijdige en dubbelzinnige neigingen bij het meisje Simone tussen haar hier ontwakende vrouwelijkheid en haar verlangen om een jongen te zijn. Daarin is bv. de beschrijving van haar eerste menstruatie en hoe zij daarop radeloos naar de kapper loopt om zich kaal te laten scheren als een jongen, onvergetelijk ontroerend. Het heeft weinig zin hier t.o.v. de vele lezers die dit boek verdient, allerlei verdere taferelen op te sommen. Ik vermeld alleen nog even het motief waardoor Het jongensuur vooral ook aansluiting vindt bij De verschrikkingen van het noorden: naast de geslachtelijke dualiteit en splitsing tussen manlijk en vrouwelijk, tussen jongens en meisjes, spelen in soms weemoedige soms sarkastische toonaard ook andere scheidingen mee, zoals die tussen joden en niet-joden en tussen roomsen en kalvinisten. En daartegenover rijst al heel schuchter, in een naïeve voorstelling van het kleine meisje, de nog onbegrepen droom van Griekenland.

Paul de Wispelaere