De Nieuwe Stem. Jaargang 1

[p. 102]

Menno ter Braak 1902-1940
door
O. Noordenbos

‘De betreurde Menno ter Braak’ schrijft Prof. Huizinga in zijn posthuum verschenen Geschonden Wereld. Zijn dood op 14 Mei 1940 moeten wij inderdaad als een nationaal verlies betreuren. Hij was een man van unieke betekenis en waarde in ons land van voor de oorlog, een der weinigen die zich op een breed front van onze vaderlandse beschaving bewoog, bewegen moest en bewegen kon. Politici zullen hem geen politicus achten, dichters hebben hem te weinig poëtisch gevonden, theologen hem als een beunhaas van hun dierbaar jachtgebied, ondanks hun onderling gekrakeel hier een gemeenschappelijken vijand onderkennend, willen verjagen, historici hem geen geslaagd man van het vak willen noemen, filosofen hem niet tot hun stand gerekend, literatuur-historici niet geweten waar ze hem moesten plaatsen, daar zijn romans geen successen waren en zijn superieure ‘journalistiek’ hen in verlegenheid bracht - hij was er en men kon niet aan hem voorbijgaan. Hij was criticus van aanleg en professie, maar ook weer meer dan dat; cultuur-filosoof is een zwaar woord, maar zijn functie in ons land was toch wel van wie elders zo genoemd worden. Met de jaren groeide hij hierin. En deze groei te volgen was buitengewoon boeiend, niet om haar grilligheid, maar om het samengaan van het stabiele en het onverwachte. Hij bleef geheel zich zelf in al zijn veranderingen, onder al de ‘slangenhuiden die hij al levend verloor’ zoals Marsman schreef. Als wij in ons land rondzien naar een man van verwante aard en werking, hoewel van een geheel andere structuur en uit een geheel andere tijd, dan ontmoeten wij Busken Huet, criticus als hij en ook meer dan dat. Veel was blijkbaar nog van hem te verwachten en niet alleen, omdat hij zo beweeglijk, scherpzinnig, onvermoeid belangstellend naar vele zijden en lenig van geest was, maar nog meer om zijn strijdbare oprechtheid, zijn onafhankelijkheid, zijn eerlijke zelfkritiek en -ironie, om zijn - karakter.

Hij heette een ontkenner, scepticus, cynicus te zijn en hij was dit ook en mòest dit zijn. Maar wie hem slechts zo zag of in zelfverdediging zo wilde zien, begreep niet veel van den man die

[p. 103]

positief stond voor wat hij zei, al was, wat hij vandaag uitsprak, niet hetzelfde als wat hij morgen zou zeggen. Maar hij kon het op elk moment verantwoorden.

Ter Braak was geen man van een partij of van een geloof. Niet dat hij geen ‘geloof’ bezat of geen partij kon kiezen. Hij koos steeds partij als man tegen man en hield van afrekeningen, zowel met anderen als met zichzelf in zijn vorige gedaantes. Documenten van zelfbevrijding noemde hij ze en als hij moest afrekenen, deed het er niet toe of het met Huizinga was of met de Van der Velde van Het volkomen Huwelijk: ‘afrekenen moet men, voor een fles Bourgonje evengoed als voor een ranja met een rietje’.

Uit dit ‘afrekenen’ blijkt dat het polemiseren hem geen spel was alleen, al wilden velen 't zo zien en hem dan verwijten dat hij op de vlucht was voor de ernst des levens en dat zijn arrogante lust tot schermutselen het ‘diepere gevoel’ in hem had verstikt en alleen zijn intelligentie liet schitteren. Hij had inderdaad pleizier in spel en paradoxie, maar hij maakte 't zich daarmee niet gemakkelijk, want hij dreigde in elke kring alleen te komen staan. Elk verleden echter, dat hij in zichzelf had overwonnen, moest hij, verantwoord, achter zich laten. Daarvoor was hij nu eenmaal een protestantse Nederlander van sectarische richting - men heet niet voor niets Menno!

Zijn stage opponeren bracht hem steeds tot verder gaan; hij had de stroom lief en niet de stilstand. Zou hij ergens tot staan zijn gekomen? Wij kunnen slechts gissen, maar naar alle waarschijnlijkheid zou hij in beweging zijn gebleven. Toch kunnen wij zeggen dat hij steeds zoekende was en wat hem bewoog waren geen futiliteiten. Hij heeft, meer dan zijn positieve en gelovige tegenstanders konden inzien, de hoogste aangelegenheden van den mens onder de ogen durven zien, wat een criticus die wat schamper en uit de hoogte zijn Van oude en nieuwe Christenen besprak, in dit boek moest roemen. Hij heeft veel dingen bij hun naam genoemd die in een zware, vage begrippentaal naar de mode van eeuwen of van den dag versluierd, onder ons rondgaan.

Deze individualist was allerminst een man van de ivoren toren. De politiek was niet zijn arbeidsveld, maar hij verfoeide in de jaren, waarin de dreiging van het fascistische gevaar ieder eerlijk man tot partij-kiezen dwong, de onzijdigheid, die in wezen niet

[p. 104]

anders is dan het opportunisme dat zich buigt voor het ‘fait accompli’. Hij veroordeelde de ‘neutraliteit’ van Ortega y Gasset in de Spaanse burgeroorlog, die had gezegd dat ‘links- of rechts-zijn een van die ontelbare wijzen van zijn is die de mens kan uitkiezen om een imbeciel te wezen’. ‘Hij schijnt daarbij vergeten te hebben,’ meende ter Braak, ‘dat er situaties zijn waarin men wordt gekozen’. Hij kon toegeven dat ‘links en rechts onbeschaamde definities zijn van deze verpolitiekte tijd, maar zij zijn met dat al onvermijdelijke etiketten, waaraan men niet ontsnapt, voorzover men een maatschappelijk wezen is.’ En een ieder weet hoe fel hij, wat hij zijn maatschappelijke plicht vond, het nazidom bestreed.

Hij was een ongelovige, die niet uit negativisme of cynisme zich kantte tegen wat hem als geloof werd voorgehouden. Men begint iets te begrijpen van wat hem in deze dingen dreef, als hij tegenover de gelovigen het verticale geloof (‘de verhouding van den enkeling tot God, zegt de geloovige, de enkeling in zijn volstrekte eenzaamheid, zegt de ongeloovige’) als een verwante houding verdedigde tegenover het gangbare ‘horizontale’ geloof, ‘een denkgewoonte te handig in het gebruik om voor serieuze kritiek nog beschikbaar te zijn’. Deze problematiek raakt de onze, meende hij. Hij begreep meer van het Christendom dat een tragisch verschijnsel is en niet bestemd om in de wereld te triomferen dan van dat Christendom dat een rechtvaardigingsmiddel is voor politici en andere positieve Christenen. Ergens citeert hij met instemming Kafka: ‘Geloven betekent: het onverwoestbare in zichzelf bevrijden, of beter: zich bevrijden, of beter: onverwoestbaar zijn, of beter: zijn’. ‘Geloven’, tekent ter Braak hierbij aan, ‘is slechts een andere manier om te zeggen, dat men voor het zijn de volle verantwoordelijkheid aanvaardt.’ En elders in een polemiek tegen het Katholicisme, valt hij het kerkelijk geloven aan als een vorm van onwetenschappelijke wetenschap: ‘Geloof in het leven als mysterie, zonder dat daardoor de geldigheid der verstandsbegrippen wordt aangetast’ stelt hij hier tegenover ‘het geloof als toevlucht in de absurditeit’.

Ter Braak was voorts een vijand van de aestheten. Hij heeft een boek geschreven, dat overigens niet tot zijn beste behoort: Het démasqué der schoonheid, maar het heeft zijn plaats in de rij der pole-

[p. 105]

mische werken, waarin hij de verstarringen des levens op alle terreinen van 's menschen geestelijke werkzaamheid aanvalt. Later heeft hij in een van zijn feuilletons in Het Vaderland zijn standpunt in de strijd tussen de aestheten en de anti-aestheten verduidelijkt. Hij maakt daarin onderscheid tussen boeken die uit overvloed en boeken die uit gebrek zijn ontstaan. ‘Het aestheticisme, zoals ik het bestrijd, is een verschijnsel, dat nauw samenhangt met het gebrek aan stof, aan “levensinhoud”, daarom doet de aestheet ontzaglijk veel moeite om zijn vorm te cultiveren, de formaliteiten van zijn stijl naar voren te dringen om het gemis aan spontaan gevoel te verbloemen.’ Een schrijver als Arthur van Schendel is voor hem er een van de overstelpende overvloed en derhalve, hoezeer hij ook aandacht schenkt aan de schone vorm en aan de cultivering van het ambachtelijke in de kunst, geen aestheet. De ‘armelijke aestheet’ verwekt slechts een groot misverstand, als hij zich, om de schoonheid te verdedigen op dezen groten apollinischen kunstenaar beroept. ‘Het woord schoonheid is immers wel zo bereidwillig twee uitersten te dekken.’ En in Man tegen Man het dogmatisme van de zuivere poëzie, van de Godin Poëzie veroordelend, stelt hij zich voor nog eens een bloemlezing samen te stellen onder het motto: ‘Is het een vent, voor mijn particulier gevoel?’

In drie boeken heeft ter Braak zich uit kunnen spreken. Het carnaval der burgers is een afrekening met de illusies en verbeeldingen van kinderen, minnaars, gelovigen, burgers en dichters en eindigt met de carnavalsmoraal: dat men den burger moet verstaan om tot den dichter te kunnen naderen. Het is een verrassend werk van den 26-jarigen schrijver, die merkwaardig vast en zeker zijn ‘intellectualistische mystiek’ door de wereld van burgers en dichters laat spelen. Politicus zonder partij met een zeer persoonlijk begin, leert ons den ‘baldadigen’ ter Braak het best kennen, die veel van zich heeft afgeschud. Van Oude en Nieuwe Christenen is een eerlijke en buitengewoon knappe poging om het gehalte van Christendom in onze beschaving vast te stellen, waarin hij zichzelf pas na lang verzet dit heeft toe willen geven: door het begrip ‘menschelijke waardigheid’ en zijn equivalenten druk ik niet anders uit dan de ‘gelijkheid der zielen voor God’... zonder God. Maar toch ligt zijn kracht misschien nog meer in het korte essay,

[p. 106]

waarin men den schrijver van omvangrijke boeken geheel terugvindt, als in Het tweede gezicht, In gesprek met den vorigen, in de reeds vroeger gepubliceerde bundels: Afscheid van domineesland en het reeds genoemde Man tegen man. Men ontmoet er een voortreffelijken stylist, die soepel en licht kan schrijven over de meest uiteenlopende onderwerpen. De bloemlezing uit artikelen die hij als redacteur van de Letterkunde in Het Vaderland heeft geschreven onder de bezetting als Reinaert op Reis verschenen, bevat verrukkelijke bladzijden proza.

Deze korte herdenking moet veel onbesproken laten. Over zijn nog niet genoemde boeken kan ik kort zijn. Na zijn dissertatie over Kaiser Otto III heeft hij de geschiedenis als vak niet meer beoefend. Zijn strijd voor de film in het begin van zijn publicistische loopbaan kan men lezen in Cinema militans en De absolute film. Zijn romans Hampton Court en Dr Dumay verliest zijn geen succes geweest. Het succes is overigens geen kriterium. Voor het verstaan van ter Braak zijn ze ongetwijfeld van belang. Zijn Pantserkrant is een ‘propagandistisch’ toneelstuk, waarin ter Braak zich als actief toeschouwer van het politieke leven laat kennen. Het tijdschrift Forum dat hij mede heeft opgericht, heeft enkele jaren meegeteld onder de belangrijkste uitingen van onze tussenoorlogse litteratuur. Ter Braak heeft er zijn denkbeelden in een klein groepsverband kunnen ontwikkelen en dit tijdschrift heeft op de jonge en jongste generatie een merkbare invloed gehad. De laatste jaren voor de oorlog schreef hij korte, scherpe kritieken in Groot-Nederland, die waard zijn gebundeld te worden.

Ter Braak, hoezeer een ‘homo pro se’, een man op zichzelf, was allerminst gesloten voor invloeden. Hij heeft daar zelf over geschreven. Nietzsche in de eerste plaats moet hier genoemd worden. In welke opzichten en in hoever ter Braak onder Nietzsche's ban heeft geleefd, moet nog vastgesteld worden, maar vormend is deze invloed stellig geweest. Zijn vriend du Perron, in menig opzicht een verwante geest, heeft hem dichter bij de Franse litteratuur gebracht. Hun beider zoeken naar de ‘vent’ achter zijn werk heeft hen Multatuli doen herontdekken.

Zijn zelfstandigheid leende en leent er zich kwalijk toe dat hij volgelingen zou kweken. Adepten van ter Braak lijken mij onmogelijke lieden; beter verdraagt hij vrienden en vijanden.