Nederlandse historische bronnen 5

[p. 285]

(blz. 285: Foto Algemeen Rijksarchief te 's-Gravenhage)

[p. 286]

Mr. B.Ph. baron van Harinxma thoe Slooten (1893-1969), gezant te Brussel (foto uit 1950)
Foto collectie S.G.M. baron van Voorst tot Voorst

[p. 287]

IV Dagboek

Donderdag 9 mei 1940

Op woensdag was de alerte iets minder; desondanks schoonouders¹ en mevrouw Doorman naar Holland weggestuurd.

Donderdag kalmte; om 8 uur dinertje thuis met heer en mevrouw Sausmarez, Berkhof en Jooste; afgeloopen ± 11.30.

Naar bed; om half drie gewekt door een telefoon van bode Henri met bericht dat ik onmiddellijk op het Gezantschap moest komen. De gevolgen van het diner maakten dat wij nog vrijwel wakker waren. Garage gewaarschuwd en na het aankleeden binnen half uur vertrokken. Lot order gegeven om vertrek te prepareeren. Op het Gezantschap trof de geheele staf, behalve Valck Lucassen. Onmiddellijk bij Gezant binnen gelaten. Sinds 7 uur des avonds was de toestand bezig slechter te worden; bericht dat aan de Nederlandsch-Duitsche grens ‘alarm-bereitschaft’-toestand was ingetreden.

Op het oogenblik dat wij bijeen waren riep de Nederlandsche radio voortdurend berichten om, dat vliegtuigen boven Nederland werden gesignaleerd op de meest verschillende plaatsen. Uit telefoongesprekken met Den Haag bleek, dat men daar van de overvliegberichten geen enkele bevestiging had ontvangen².

In Brussel begreep men evenmin de situatie; vermoedens dat de geheele uitzending een camouflage was en door de Duitschers op touw gezet om de Franschen en Engelschen te provoceeren Nederland en België het eerst binnen te vallen.

Aangezien op het Gezantschap nog steeds geen radio was (de Gezant wilde er niet van hooren) werd Valck Lucassen bij de radio van de nurse gezet om de berichten op te nemen, terwijl Lot thuis luisterde en van tijd tot tijd het nieuws telefonisch doorgaf.

Telkens kwamen er berichten als: vijf vliegtuigen tusschen Groningen en Delfzijl, 30 vliegtuigen over Enschede, 15 boven Middelburg, enz.

4.30 in den morgen van Vrijdag bevestiging. Vliegvelden van Waalhaven en Bergen gebombardeerd. Zijn in oorlog met Duitschland³. Documenten overgedragen.

1 W.C. Mees en A.J.E. Mees-Berg.

2 Zie De Jong, Het Koninkrijk, II, 464-466, 477-479.

3 Voor de gebeurtenissen gedurende de eerste dagen van de oorlog raadplege men De Jong, Het Koninkrijk, III en De strijd op Nederlands grondgebied tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Vrijdag 10 mei 1940

Er bestonden op het Gezantschap twee verzegelde enveloppes. De Gezant deelde de inhoud van de eerste mede aan Minister Spaak. De militaire attaché zijnerzijds deed mededeeling aan het G.Q.G.⁴ dat Nederland in oorlog was en

4 Grand-Quartier-Général, het Belgische hoofdkwartier in fort Breendonk bij Willebroek.

[p. 288]

Van links naar rechts: jkvr. C. van Boetzelaar; (onbekend); mevr. Berkhof; (vooraan:) persattaché Berkhof, leider van de eerste groep; kanselier Visser; mevr. Visser; mevr. Wurfbain; mevr. Boon; (achteraan: onbekend); (vooraan:) baronesse Van Harinxma; (geheel rechts: onbekend) Foto collectie dr. H.N. Boon

[p. 289]

dat de steun van Frankrijk en Engeland was gevraagd. De rest van de instructies bevatte voornamelijk een explicatie en verdediging van de opstelling van het Nederlandsche leger.

Vrouwen en kinderen onder leiding van Berkhof en Visser om ± 2 uur vertrokken in andere bus dan die welke was gereserveerd⁵.

Medegedeeld welke steun van Frankrijk en Engeland zijn gevraagd.

Kwestie schepen uit Antwerpen⁶.

Geen verbinding met Nederland.

Van Belgische zijde was niets voor de diplomaten gereserveerd. Er was nog kwestie van een trein, maar alles bijzonder vaag⁷.

Op uitnoodiging van Gezant allen in hotel slapen. Van Voorst aangekomen uit Maastricht na fantastische reis⁸.

5 Onder leiding van Doorman was een evacuatieplan opgesteld, waarbij de leden van het gezantschap in verschillende groepen waren ingedeeld. Voor de eerste groep - vrouwen en kinderen - was een bus gereserveerd. Bovendien waren er verscheidene steunplaatsen onderweg, waarbij gezorgd was voor voldoende brandstof; voor de archieven was een vrachtauto beschikbaar. Zie Boon, Bagatellen, 83-84.

6 In de haven van Antwerpen bevonden zich enkele Nederlandse schepen, die naar Londen werden gestuurd.

7 Bij de Belgische regering bestonden plannen om voor het corps diplomatique een evacuatietrein in gereedheid te brengen; zie Boon, Bagatellen, 84.

8 S.G.M. van Voorst tot Voorst was gezantschapssecretaris in Brussel, maar al overgeplaatst naar het departement van Buitenlandse Zaken in Den Haag. Op het moment van de inval bevond hij zich ter gelegenheid van een bruiloft in Maastricht. Hij oordeelde het beter zich naar Brussel te begeven, waar hij op 10 mei - per fiets - arriveerde.

Bij 10 mei

Nadat stappen verricht waren die noodig waren (± 7 uur), was voor ieder nog even tijd om naar huis te gaan en eenige beschikkingen te treffen voordat de te verwachten stormloop op het Gezantschap zou beginnen. Ik reed met mijn auto naar huis. Onderweg hingen alle mogelijke menschen uit de ramen om naar de ontploffingen van het afweergeschut te kijken. De meesten waren zeer kalm; sommigen vroegen wat er aan de hand was.

Na een kwartier thuis (waar in de hall alles vol scherven lag omdat door ontploffing in de buurt lamp naar beneden was gevallen) naar Wurfbain, met wiens auto terug. Mijn auto achtergelaten ter beschikking van Lot om bagage te vervoeren. Daarna niet meer thuis geweest. Lot kwam met auto en kinderen⁹ op Legatie (± 2 uur). Zij werden door vriendelijke heer Verspijck naar Kemmel¹⁰ gereden in diens auto. (Kwamen daar om 5 uur aan.)

9 Elizabeth en Talitha Boon.

10 Ten zuiden van Ieper aan de Belgisch-Franse grens.

Zaterdag 11 mei 1940

Rijden door de verduistering valt niet mee. Met Kapitein¹¹ detachement uit

11 P.L.G. Doorman.

[p. 290]

Limburg afgehaald op Noorderstation en meegeholpen te zorgen voor inkwartiering¹².

Voornamelijk bezig met verpakken en verbranden van archieven. Van Voorst groote steun. Snouck nerveus maar actief; Gezant zonder initiatief. Verzoeken om materieel enz. van Nederlandsche zijde aan geallieerden kunnen niet worden ingewilligd. R.A.F. gevraagd; zal worden ingezet.

Verbindingen met Holland zeer moeilijk. Meeste telefoons gaan via Londen. Herhaaldelijk naar Belgisch Ministerie van Buitenlandsche Zaken¹³. Niemand werkt meer. De spanning te groot. Veel alarm, maar na het eerste bombardement, Vrijdagmorgen, geen treffers meer.

Duitsche troepen ter waarde van één divisie zijn geland te Rotterdam. Rukken op naar Den Haag. Zijn tusschen Delft en Den Haag.

Bericht Eben Emael¹⁴ gevallen; over het Albertkanaal.

Aankomst Nederlandsche militaire missie te 20 uur. Generaal Noothoven van Goor (van de uitgeverij, bewusteloos), Kapitein Van Royen en De Ruyter van Steveninck. Geen instructies, geen code, geen auto. Voorloopig op Gezantschap ondergebracht.

12 Zie laatste alinea.

13 De afstand bedroeg vanuit het gebouw van het Nederlandse gezantschap minder dan honderd meter.

14 In Eben Emael werd een als oninneembaar beschouwd fort door met zweefvliegtuigen gelande Duitse paratroepen ingenomen; zie Balthasar, ‘België onder Duitse bezetting’, 30.

Zondag 12 mei 1940

Missie¹⁵ in auto van bevriende Hollander naar G.Q.G. gebracht (Willebroek bij Antwerpen).

Verslagen over toestand steeds via Londen, dat weer met Den Haag telefoneert.

Op Consulaat razend druk. Consul-Generaal Romburgh vertrok den dag voor de oorlog naar Holland en kon niet terugkeeren. Gebrek aan instructies en leiding van Gezant.

Zeer verantwoordelijke kwesties maar naar beste eigen inzicht opgelost. Goed werk van de bodes, vooral van Henri. Wurfbain actief. Voor ons eigenlijk niet veel speciaal werk, maar voortdurend beraadslagingen. Een half uur naar huis om dienstbodes instructies te geven en nog wat boedel op te halen. Onrust in Legatie voor vertrek. Indruk dat Belgische Ministerie van Buitenlandsche Zaken ‘fools paradise’ is. Dit niet ingelicht door Defensie.

Grebbelinie bericht contact met Duitschers¹⁶. Stelling Antwerpen-Wavre-Namen voorbereid. Nederlandsche troepen die aankomen op Zeeuwsch-Vlaanderen gedirigeerd door Kapitein.

In Nederland militaire toestand als gunstiger beoordeeld.

15 De leden van de Nederlandse militaire missie, zie 11 mei.

16 In de kantlijn de toevoeging: ‘Noord-Brabant tot stand gebracht’.

[p. 291]

Maandag 13 mei 1940

De berichten over de toestand blijven zeer ongunstig. In Nederland schijnt de zaak vrijwel hopeloos. In België is bijna alles in beweging. De burgemeester van Breda¹⁷ is lang op bezoek bij Gezant, maar geen enkel concreet resultaat wordt bereikt. Op eigen houtje dirigeeren we de bevolking van Breda, die uit haar stad is gejaagd door de Franschen, maar zoveel mogelijk op Zeeuwsch-Vlaanderen. Hopelooze moeilijkheden.

Snouck, Van Voorst, Van Groningen en Valck Lucassen vertrokken naar Kemmel (in twee auto's en camion met de archieven). Voor vertrek groote zenuwachtigheid, aangezien Gezant beslissing voortdurend uitstelde en juiste berichten over den toestand ontbraken. Gezant, Wurfbain, Doorman, Dijkstra en ik blijven; gaan eerst weg als Regeering gaat.

Parachutisten in Zuid-Beveland. Duitschers op de Moerdijk. Fransche troepen uit Brabant terug. Indruk rest ook terug. Als personeel Nederlandsche leger in Frankrijk komt zijn de grensposten gewaarschuwd.

17 B.W.Th. van Slobbe. Het Franse leger - dat het Nederlandse leger te hulp kwam - had op 11 mei 1940 opdracht gegeven tot evacuatie van de bevolking van Breda in verband met de te verwachten oorlogshandelingen; zie De Jong, Het Koninkrijk, III, 222-223.

Dinsdag 14 mei 1940

Capitulatie Holland. Om 8 uur van Rutgers gehoord. Telefonisch vanuit Londen bevestigd.

Brussel waarschijnlijk spoedig onder Duitsch artillerievuur, aangezien thans gevochten Dijle-stelling¹⁸, die 40 Km. weg is. De detachementen die doorkomen worden zooveel mogelijk op Zeeuwsch-Vlaanderen gedirigeerd.

Op Legatie stil nu zoovelen vertrokken. Meegeholpen op Consulaat waar razend druk. Wurfbain voortreffelijk; de menschen weten in het geheel niet meer wat te doen. Met Doorman even de stad in. Wonderlijk beeld. Juffrouwen paradeeren in zomersche jurkjes. Daarnaast colonnes vluchtelingen in de meest armzalige toestand. Verder legeronderdeelen en rekruten zonder veel verband. Auto's met burgers en soldaten.

Belgen zullen vermoedelijk terugtrekken van het Albertkanaal. In Zeeuwsch-Vlaanderen bevinden zich 5 à 6000 soldaten. Voor organisatie is Belgische hulp noodig. Zullen op Frankrijk worden gedirigeerd.

Diepe indruk van de capitulatie die onverwacht was. Onvoldoende duidelijk gemaakt dat door werd gevochten en capitulatie alleen leger betrof en nog niet eens Zeeland. Regeering in Londen. Vloot weg.

18 Aanduiding voor de verdedigingslinie Antwerpen-Wavre-Namen.

Woensdag 15 mei 1940

± 9 uur onderhoud Gezant met Spaak, die meende dat oogenblik gekomen was voor de Gezantschappen om te vertrekken. Hij had zeer op prijs gesteld dat

[p. 292]

wij als geallieerden zoo lang waren gebleven, maar meende dat dit thans geen zin meer had en wij konden gaan.

Toestand inderdaad acuut. Parachutisten zelfs in parc van paleis. De administratie is reeds in Oostende. De ministers voortdurend bijeen; doen niets dan afwachten. Van de werkelijke toestand weten ze weinig.

± 11 uur afmarsch; I Doorman en Boon, II Gezant en Rudolf, III Wurfbain en Dijkstra. Tot ± 15 Km. van Brussel ging alles goed. Daarna afgeleid van de weg naar Ninove. Knoop vlakbij spoorwegviaduct; noch voor noch achteruit. Bommen, maar niet dichtbij. Na twee uur vastgezeten te hebben verder. Bij Ronse door gebrek aan tucht Gezant en Wurfbain kwijtgeraakt. Uren verloren. In Ronse niets geen schot in de zaak. Wel veel Engelsche Military Police; goed geregeld. Bij Berchem op militaire weg (5.30 uur)¹⁹. Daarna vlot naar kasteel Kemmel (8 uur). Interessante uiteenzetting van Kapitein Van Royen van de missie, die daar reeds was aangekomen (te vroeg weggegaan). Vrouwen en kinderen waren op dezelfde dag naar Cabourg gegaan²⁰.

(Bombardement vliegveld Courtrai).

19 Bedoeld is hier Berchem bij Ronse. Toegang tot deze voor militaire transporten gereserveerde route werd verkregen dankzij de inspanningen van kapitein Doorman; zie Boon, Bagatellen, 87.

20 Cabourg was het volgende tussenstation van het evacuatieplan.

Donderdag 16 mei 1940

Belgische Regeering verlaat Brussel²¹.

Missie, die in Kemmel niets te maken had, weggewerkt naar Frankrijk²². Maakte miserabele indruk.

Toestand blijft slecht doch niemand weet hoe slecht. Aanwezig: Gezant, Snouck, Boon, Van Voorst, Doorman, Wurfbain, Van Groningen, Dijkstra, heer Bruneel²³ en [...]²⁴. Enorme ruzie geweest tusschen Snouck en mevr. Harinxma. Bericht dat alle Belgen heele dagen in huizen moeten blijven.

Troepen Duitschers trekken Brussel binnen.

21 Aanvankelijk werd een veilig heenkomen gezocht in Oostende.

22 Zij voegde zich daar bij de naar Parijs gestuurde militaire missie.

23 Niet geïdentificeerd.

24 Naam onleesbaar.

Vrijdag 17 mei 1940

Vertrek uit Kemmel in morgen nadat telefonisch contact was genomen met Belgische Ministerie van Buitenlandsche Zaken in Oostende (Ghelinck)²⁵, die zegt dat Regeering vermoedelijk naar Frankrijk gaat. Vertrek ± 10 uur onder geleide Belgische officier. Vlot de grens over, maar in Frankrijk eindelooze files. Vooral omgeleid bij Abbeville. Gezellig in le Tréport gegeten. Primitief geslapen in Pourville.

25 Niet geïdentificeerd.

[p. 293]

Zaterdag 18 mei 1940

Naar Cabourg. Eerste stuk over Dieppe voorspoedig. In Rouen door file voor de bank heengedrongen en zooveel mogelijk geld gewisseld. Veel plezier gehad over Snouck en Van Voorst die voorrijden en buitensporig zenuwachtig doen. Na een voorspoedige tocht om 13.30 uur in Cabourg aangekomen, waar buiten het dorp mevr. Harinxma op ons stond te wachten (om vóór Snouck haar man over de ruzie te kunnen inlichten). Iedereen nu bijeen (weerzien met Lot) in Hotel des Ducs de Normandie, dat goed ligt. Alleen Valck Lucassen met Joseph de chauffeur en vrachtauto naar Parijs om de archieven weg te brengen.

Mevrouw Harinxma bemoeit zich inderdaad met alle telefoons; niet erg fraai geheel. Stellen radioluisterdienst in, doch alles tegengewerkt door Gezant die eindeloos wandelt en verder niets.

Zondag 19 mei 1940

Toestand nog ongunstig. Vraag of wij in Cabourg moeten blijven; onbekendheid waar Belgische Regeering is²⁶. Bij Gezant aangedrongen dat hij naar Parijs gaat om betere informatie te krijgen. Door tegenwerking van mevr. Harinxma resultaat nul. Bombardement Harfleur. Iedereen in kelder. Met Lot en kinderen in kamer gebleven.

26 Deze installeerde zich die dag in Saint-Adresse bij Le Havre.

Maandag 20 mei 1940

Kapitein vertrokken naar Parijs waar hij nu weer onder de militaire attaché aldaar²⁷ zal werken (oprichting Nederlandsch legioen). Groot gemis aangezien thans geen behoorlijke militaire voorlichting meer. Spanning over al dan niet vertrekken. Het bombardement op Harfleur bracht de principieele beslissing.

27 Luitenant-kolonel D. van Voorst Evekink.

Dinsdag 21 mei 1940

Vertrek uit Cabourg met de geheele colonne (10 auto's). Gelukkig mocht iedereen apart rijden. Alleen de route was voorgeschreven. Weinig opgehouden. In Caen Snoucks tweede auto (Buick) en panne. Blijft achter. Om ± 5 uur aangekomen in Nantes. Allervriendelijkst ontvangen door Consul²⁸, maar stad overvol. Daarom met goedvinden van Gezant naar St. Nazaire, waar door Comte²⁹ gezellig ontvangen. Zagen de Van Beuningen's³⁰; sliepen in goed hotel met kinderen.

28 W.A.M. Asselbergs.

29 Comte P. Ruynat de Gournier, bij wie Boon tijdens de voorbereiding van zijn dissertatie in 1935-1936 had verbleven.

30 Bekenden van de familie Boon uit Antwerpen.

[p. 294]

Woensdag 22 mei 1940

Heel vroeg in de morgen gehoord dat anderen om 9.30 uur uit Nantes vertrokken. Vertrek St. Nazaire dus heel vroeg. Afstand 60 Km.. In Nantes nog lang oponthoud voor benzine en gebrek organisatie. Langs een heel mooie weg gereden naar La Rochelle, een prachtig oud plaatsje! Uitgerust en geluncht in la Palice, een schilderachtig restaurant met een prachtig uitzicht over de baai. Doorgereden naar Bordeaux. Vlak daarvoor opstopping ten gevolge van politiecontrole. Gelukkig vlak achter de Gezant geraakt. Op de pont de la Garonne tevergeefsch in een razende herrie 1½ uur op Van Voorst gewacht. Vandaar naar Consulaat waar gehoord dat plaats gereserveerd in Hotel de la Plage in Soulac³¹ nog 90 Km. verder. Om 8 uur vertrokken. Kinderen en Lot oververmoeid. Gelukkig hotel gemakkelijk gevonden en een behoorlijke kamer gekregen.

Nog steeds onbekend waar de Belgische Regeering zich bevindt³². Toch blij niet in Nantes gebleven (mevr. Harinxma wilde dat) aangezien zeer vol. Hier meer plaats.

31 Soulac sur Mer.

32 Zij was op weg naar Poitiers.

Donderdag 23 mei 1940

Het hotel in Soulac bevalt uitstekend. De groote vermoeidheid gaat eenigermate over van de meesten.

Aankomst Snouck met vrouw, baby en twee auto's. Hij is met boot via Royan gegaan; een besparing van 180 Km. ongeveer die wij niet konden nemen, omdat we niet wisten dat we op Soulac zouden worden gedirigeerd.

Veel critiek van Snouck op gebrek aan activiteit van de Gezant. Hij heeft herhaalde malen afzonderlijk contact met Parijs gehad en de situatie besproken, maar wil er niet heen. Snouck heeft lange gesprekken met hem.

Vrijdag 24 mei 1940

Inkoopen in Soulac. Schoonmaken auto's. In den avond terugkomst Sweder en Snouck die in Bordeaux geld zouden wisselen. Zeer weinig succes hiermede. Snouck-Gezant nog steeds niet in orde. Gezant heeft aan Parijs laten weten dat groot deel van het personeel elders beschikbaar kan komen. Sweder gaat in ieder geval al naar Parijs om daar de staf behulpzaam te zijn.

Berkhof heeft een ideaal en veel goedkoper hotelletje gevonden, 4 Km. naar het Zuiden, dat ons allen kan bevatten.

Zaterdag 25 mei 1940

In den ochtend voorbereiding voor vertrek naar l'Amelie. Snouck acht verhuizing daarheen overbodig en nutteloos. Gebrek aan comfort zal op den duur de goede verhouding ondermijnen. Bovendien is het niet noodig ons allen op de minimumverhouding in te stellen die voor enkelen noodzakelijk is.

[p. 295]

De anderen zijn bij aankomst te l'Amelie verrukt van de prachtige rustige omgeving. Temidden van de dennenbosschen, maar toch niet meer dan 100 M. van het strand. Het déjeuner was voortreffelijk, zoodat de tevredenheid algemeen en de stemming beter dan ooit. In de namiddag raakt iedereen geïnstalleerd. Snouck komt op bezoek. Heeft belangrijk bericht dat de Belgische Regeering bezig is zich in Poitiers te installeeren. Voor de legaties ook kwartieren in gereedheid gebracht. Gezant is voornemens Dinsdag naar Poitiers te gaan met Snouck en daarna afwisselende dienst te onderhouden, zoodat beurtelings de meesten onzer 3-4 dagen in Poitiers zullen zijn. Een zeer groot geluk is, dat Soulac slechts 175 Km. van Poitiers is gelegen, zoodat we rustig kunnen blijven waar we zijn. Gelukkig dat we niet in Nantes zijn gebleven.

Zondag 26 mei 1940

In l'Amelie. Regen. Correspondentie.

Maandag 27 mei 1940

Zwemmen. Anderen in Bordeaux. Telefoon Parijs. Bericht doorgegeven Belgische Regeering in Poitiers. Bericht dat salarissen in Parijs zullen worden betaald.

Dinsdag 28 mei 1940

Met Gezant, Snouck, Van Groningen (mevr. Harinxma, Rudolf) vertrokken naar Poitiers om 9.30 uur in 3 auto's. Bericht van de capitulatie van de Belgische Koning onderweg gekregen; maakte groote indruk³³. Onze auto gehinderd, aangezien auto (CD 361) op gezocht nummer. Bij Poitiers zelfs opgebracht met Van Groningen; naar Gendarmerie waar 1½ uur vastgezeten tot ons eindelijk werd toegestaan naar Hotel de France te gaan, waar de Belgische Regeering was gevestigd, om toe te staan te bewijzen dat wij inderdaad waren voor wie we ons uitgaven. Gelukkig herkende chef-bode Cousin ons onmiddellijk en daarmee was het incident ten einde³⁴.

Maagaanval; voelde me beroerd.

In Hotel de France in de hall een soort grenzelooze verwarring. Een klein België met Belgische politieagenten, postbodes, enz. In de hoek werkten een paar menschen. Op marktplein de uitzending van de radiorede van Pierlot aangehoord³⁵. Schandelijk te zien hoe het gepeupel onmiddellijk zijn vorst afvalt.

33 Op 25 mei was het tot een definitieve breuk gekomen tussen koning Leopold III en een aantal kabinetsleden. Leopold weigerde het kabinet naar Frankrijk te volgen om daar - aan de zijde van de geallieerden - de strijd voort te zetten; zie Van Eenoo, ‘België in de internationale politiek’, 14-15. Voor een uitvoerige schets van de houding van Leopold raadplege men Stengers, Aux origines de la question royale.

34 De Franse veiligheidsdienst had opdracht gegeven om alle CD-nummers eindigend op 61 aan te houden, omdat een Duitse militaire attaché met een auto met het CD-nummer 161 in het onbezette deel van Frankrijk was gesignaleerd; zie Boon, Bagatellen, 89.

35 H. Pierlot verklaarde die dag dat zijn regering de oorlog aan de zijde van de geallieerden zou voortzetten.

[p. 296]

Gezant gelukkig nog net met Van Langenhove en Van Zuylen gesproken voor hun vertrek naar Parijs. Gezant ingekwartierd in Lusignan in een heel goed ‘zwaantje’. Na veel moeite voor Snouck, Van Groningen en ik goed onderkomen gevonden in Chateau de la Valette, waar charmant ontvangen door Vicomtesse de Courtin en haar zoon. Heb eerste zachte bed sinds lang. Soort Chateau met heerenboerderij.

Woensdag 29 mei 1940

In Poitiers rondgedwaald. Veel menschen gesproken. Soort tweespalt over houding ten aanzien van Koning. Zeer interessant gesprek hierover met De Visscher en Muûls; apart rapportje opgesteld hierover voor Londen³⁶. Atmosfeer in Poitiers verpest. Tegenstelling met vorig jaar, toen met Lot van alle kunstschatten genoten.

36 Niet aangetroffen in archief.

Donderdag 30 mei 1940

Ik behoefde niet te blijven. Terugkeer naar Soulac. Van Groningen en Snouck blijven achter; Gezant naar Parijs vertrokken om inlichtingen in te winnen. Hoe onhandig was hij met de trein. Snouck blijft achter. Rudolf opgehaald.

Valck Lucassen, met wie wij samen terug gaan, was al met de camion en archieven vooruit gegaan. In Lusignan heerlijk geluncht in het zwaantje van den Gezant. Gereden over Cognac met Rudolf. Niet veel bijzonders. Onderweg gelukkig niet gehinderd.

Voorspoedig aangekomen in l'Amelie, waar ieder natuurlijk zeer nieuwsgierig naar alle inlichtingen. De indruk uit Poitiers eigenlijk niet bemoedigend. Wel veel ambtenaren, maar weinig initiatief. De ministers vergaderen in Parijs om vrij te zijn van de druk die door de omgeving wordt uitgeoefend.

Vrijdag 31 mei 1940

Père Chabrol, de eigenaar van het hotel, is buitengewoon geschikt, evenals de ‘patronne’. We worden goede vrienden met hen. De bosschen strekken zich uit tot bij het strand. Afgezien van eenige matrozenwachtposten, niets dan prachtige eenzaamheid. Naar het Zuiden zijn zelfs bijna geen wegen meer.

Maandag 3 juni 1940

Van Groningen, die naar Londen is teruggeroepen, vertrekt³⁷. Hij wordt min of meer door iedereen benijd. Zijn auto ‘Keesje’ blijft achter.

37 In Londen werd hij hoofd van het Algemeen Secretariaat van het ministerie van Buitenlandse Zaken. Voor de organisatie van het departement van Buitenlandse Zaken raadplege men Kersten, Buitenlandse Zaken in ballingschap, 36.

[p. 297]

Donderdag 6 juni 1940

De rust in l'Amelie is goed om over de gebeurtenissen na te denken. Geprofiteerd om wat alleen te zijn. Herlezen ‘Hitler m'a dit’³⁸. Hoe waar, maar niemand wilde er naar luisteren.

38 Van H. Rauschning.

Vrijdag 7 juni 1940

Gezant en Snouck komen terug uit Poitiers. Snouck oordeelt dat de zaak binnenkort zal afloopen³⁹. Heeft weinig zin om nogmaals naar Poitiers te gaan.

39 Twee dagen eerder waren Duitse troepen de Somme overgetrokken en werd het offensief in zuidelijke richting voortgezet. Voor het verloop van de strijd in Frankrijk raadplege men Chapman, Six semaines de campagne.

Zaterdag 8 juni 1940

Parijs telefoneert zenuwachtig. Verwachten dat zij binnenkort zich bij ons zullen voegen.

Zondag 9 juni 1940

Wurfbain zal Maandag naar Parijs vertrekken om daar vertrek voor te bereiden. Wil daarover eerst nog met Parijs telefoneeren.

Maandag 10 juni 1940

Gezant vroeg of ik met hem en Berkhof mee wilde gaan naar Poitiers. Snouck was de vorige week geweest. Wij verwachten eigenlijk dat Wurfbain zou worden meegenomen, maar aangezien deze voor Londen bestemd is, achtte de Gezant dat blijkbaar niet noodig. Berkhof zeer ingenomen. Besluiten ditmaal met zijn auto te gaan. Mevr. Berkhof daar niet mee ingenomen.

Groote schrik als wij telefonisch uit Parijs hooren, dat geheele Legatie, behalve vice-consul Haver Droeze, naar het Zuiden is vertrokken⁴⁰.

40 Het gezantschap was al op 9 juni uit Parijs vertrokken, één dag voordat de Franse regering haar intrek nam in Tours. Haver Droeze bleef in Parijs om als vertegenwoordiger van de Association de secours aux réfugies néerlandais de belangen van de vluchtelingen te behartigen.

Dinsdag 11 juni 1940

Vroeg vertrokken, maar oponthoud doordat politie plotseling wilde dat mijn auto werd weggereden. Ruzie. Ondanks herrie en oponthoud door agent bij le Verdon op het nippertje de boot van 10 uur gehaald. Afgesproken was, dat we via Limoges zouden rijden om het contact met Gezantschap Parijs op te nemen.

Volgens brief Van Voorst (Maandag ontvangen) is het Gezantschap over 4 plaatsen verdeeld: I Gezant⁴¹ en Van Pallandt: St. Priest⁴²; II militairen⁴³: Co-

41 J. Loudon.

42 Château Salvanet te St. Priest-Taurion, ongeveer twintig km van Limoges.

43 Van Voorst Evekink, Van Royen, De Ruyter van Steveninck en J. Labouchère.

[p. 298]

dillac; III handel⁴⁴: Bordeaux; IV rest⁴⁵: Seilhac⁴⁶. Niet praktisch. Mochten niet telefoneeren dat wij kwamen.

Bandenpech bij Archiac. In een boerderij aangekomen om een fiets te leenen, werd ik door een oud vrouwtje verdacht een parachutist te zijn. In Archiac geluncht met een wonderlijke vrouw die aan hervorming van de kleeding deed. Veel regen en gladde wegen tot Limoges.

In St. Priest een onpraktisch chateau. Van Pallandt, met wie wij de mogelijkheid van evacuatie naar Spanje moesten bespreken, was weg. Minzaam onderhoud met Gezant⁴⁷, die zeer veel indruk op mij maakte. Een dollarcheque in Parijs aangekomen, waarvan een gedeelte voor ons bestemd, vertelde kanselier Janse. Doorgetrokken naar Poitiers, waar Gezant gesproken. Luchtalarm. In duisternis, terwijl lichten auto slecht functioneerden, doorgereden naar Chateau de la Valette.

44 Consul-generaal A. Sevenster en kanselier M.H.C. Janse.

45 Waaronder gezantschapssecretaris J.D. van Karnebeek, gezantschapsattaché R.B. van Lynden en persattaché M.C.M. Voorbeytel.

46 Omstreeks vijftien km ten noorden van Tulle.

47 J. Loudon.

Woensdag 12 juni 194

Uren gereden om van Poitiers terug te komen. Drommen vluchtelingen vanuit Parijs. Geheele inrichtingen van fabrieken werden naar het Zuiden vervoerd. Het bleek onpraktisch 20 Km. ten Noorden van Poitiers te zitten, terwijl de Gezant 20 Km. ten Zuiden zat. Gevaar te worden afgesneden, aangezien de opstopping met het uur erger werd. In Poitiers De Visscher en Muúls gesproken. Geheel eens met De Visscher over de veranderingen die nu in Europa zullen plaatsvinden. Intens contact. Lunch met minister De Schrijver, die zeer interessante details vertelde over capitulatie Koning⁴⁸. Bok geschoten door te zeggen dat wij slecht ingelicht. Afscheid genomen van Chateau de la Valette waar wij toch niet hadden kunnen blijven, omdat de Action Française werd verwacht die vóór ons had gereserveerd. Nu met eere vertrokken. Pantoffels vergeten. De heele dag bezig met benzinebonnen en vrijgeleide. Heerlijk gegeten in het ‘zwaantje’ van de Gezant; mevr. Harinxma ook buitengewoon genoeglijk, hoewel onsamenhangende opmerkingen. Met Berkhof in enorme zaal geslapen. Verheugen ons op komst Kapitein⁴⁹, die wij gisteren om overkomst telegrafeerden.

48 Leopold III.

49 P.L.G. Doorman.

Donderdag 13 juni 1940

Cijfers en brieven. Alles kan nu met de Belgische koerier naar Londen⁵⁰; de Belgen werkelijk bijzonder voorkomend. Met sommigen bepaald bevriend ge-

50 De telegraafverbindingen met Londen waren op dat moment verbroken, een verbreking waarvan het gezantschap de eerste tien dagen niet op de hoogte was; zie Boon, Bagatellen, 90.

[p. 299]

worden. Stempels, kamers - alles tot onze beschikking. De Nederlandsche radiocommissie, die onderweg was verongelukt, vooruit geholpen. Op de bank eindelijk gewisselde francs en guldens afgehaald. De geldzaken worden een probleem. Gezant hierin onervaren. Met Doorman en Van Pallandt geluncht. Zeer geanimeerd gesprek. Verhalen over de uittocht uit Parijs, waarbij vergeleken de onze uit Brussel werkelijk model is verloopen. Dispuut Doorman-Van Pallandt over de kansen van Frankrijk. De Kapitein is wel erg pro-Duitschland voor iemand uit een land dat tegen Duitschland vecht, maar wat de feiten betreft heeft hij gelijk. De zaak is voor Frankrijk verloren en verder doorvechten kan het alleen maar erger maken.

Met zijn drieën geslapen op de groote kamer in Lusignan. Plezier met de Poolsche. Noodkreet van Reynaud aan de V.S.⁵¹. Dit is voor ons het einde. Heele nacht zware vrachtauto's die hotel passeeren.

51 De Franse premier P. Reynaud deed op 10 juni een vertwijfeld beroep om steun op de Verenigde Staten. President Roosevelt kon op 13 juni niet verder gaan dan de - geheime - toezegging van een verdubbeling van de leveranties van oorlogsmateriaal. Voor de tekst hiervan zie Rosenman, Public papers and adresses, 1940, 265-266. Voor de algemene oorlogssituatie raadplege men Gruchmann, Der Zweite Weltkrieg, 66-76.

Vrijdag 14 juni 1940

Gezant naar l'Amelie teruggekeerd met mevrouw. Wij moeten nog tot Zaterdag blijven. Afwikkeling van benzine- en sauf-conduit-kwesties. Snouck heeft vooral goed voor zichzelf gezorgd de vorige week. Berkhof voor zijn leeftijd bijzonder actief en groot aanpassingsvermogen. Met de Kapitein wat bijgepraat. Deze contact met Gilbert, van Belgische ministerie van Defensie. Moeilijkheden met Belgische soldaten die naar huis willen; voor hen is de oorlog afgeloopen met de capitulatie van de Koning. Aan de andere kant goede vooruitgang gemaakt met de inrichting van drie divisies.

Geluncht in Hotel l'Europe, waar door de zorgen van de Franschen een soort gemeenschappelijke kanselarij voor het C.D. zal worden ingericht. Alles somber en overvol. De knijplucht onverdraaglijk. Om 6 uur terug naar Lusignan; overvolle weg met dezelfde scènes als wij in België zagen. Ook hier débâcle nabij (Zola)⁵². Gegeten en veel gedronken. Landwijn 4 francs per flesch. Besluiten na een korte digestie-visite Zaterdag naar het Zuiden te vertrekken. De ondergang van Frankrijk nabij⁵³.

52 De auteur bedoelt hier Le Débâcle van E. Zola.

53 Op 14 juni had het Franse leger Parijs opgegeven.

Zaterdag 15 juni 1940

In Poitiers, waar tegen de vluchtelingenstroom in met veel moeite gearriveerd, was de ontbindingsstemming ook bij de Belgen duidelijk merkbaar. Iedereen was in de Rue Moulin à Vent nr. 24 in de cour⁵⁴; keek in de lucht, waar eenige

54 Aldaar had het Belgische ministerie van Buitenlandse Zaken zich geïnstalleerd.

[p. 300]

vreedzame wolkjes dreven. Uren lang gewacht op telefonische verbinding met l'Amelie, dat ons had opgebeld. Tenslotte niet mogelijk en vertrokken zooals ons was opgedragen. Sterk gevoel dit het laatste bezoek aan Poitiers. Bericht in de courant dat Duitschers al Donderdag in Parijs waren binnengetrokken. Iedereen verwacht hen op de Loire. De Franschen nerveus; spreken van ontruiming van Poitiers. De Polen al uit Angers weggejaagd. Alles zal hier ‘zone-militaire’ worden.

Van Poitiers om 1 uur naar l'Amelie via Rochefort. Dit blijkt fout, want we wachten lang voor een soort rijdende brug en missen bijna de bac van 5 uur, die stampvol is. Veel schepen op de reede.

Doorman is verrukt van Hotel des Pins en de rust in l'Amelie.

Zondag 16 juni 1940

Weinig rust genoten, want om 8 uur kwam Wurfbain vertellen dat Vredenburch, met een speciale missie uit Londen in Frankrijk aangekomen, in Poitiers wenschte te worden afgehaald⁵⁵. De Gezant mij daartoe aangewezen; gelukkig wilde Van Voorst, die uit Seilhac was aangekomen, meerijden. Dat was genoeglijk om de 170 Km. naar Poitiers te korten. Om 2 uur aangekomen; Van Vredenburch in Hotel de France gevonden. ‘Débandade’, alles in ontbinding. Van Langenhove vroeg beste weg naar Bordeaux. Op Ministerie alleen bode Cousin aanwezig, die stonk naar drank. Hij verschafte ons alle gewenschte stempels. Grenzelooze rommel; cijfers, vertrouwelijke stukken en rapporten lagen open en bloot - zelfs geen secretaris om de bezoekers te ontvangen. Cousin zeide dat hij de boodschap had, dat de Belgische Regeering naar Londen zou gaan als de Fransche mocht capituleeren en dat zij de bevriende legaties in overweging gaf haar daarheen met een beperkt personeel te volgen. Datzelfde was reeds door Van Langenhove aan Van Vredenburch medegedeeld en bleek later ook naar l'Amelie te zijn getelefoneerd. Wel merkwaardig een zoo belangrijke instructie uit de mond van een bode te vernemen⁵⁶.

Op de terugweg Van Vredenburch uitgehoord over van alles en nog wat, totdat bij de bac in Rovan Snouck hem overnam om zijn klaaglied te zingen. Bij de Nederlandsche Regeering in Londen al niet veel beter dan bij ons. Een deel der ministers wil doorvechten; anderen denken meer aan hun achtergebleven vrouw en kinderen. Gerucht dat Indië er ook genoeg van zou hebben en zich zelfstan-

55 H.F.L.K. van Vredenburch had - als gedelegeerde van de Regeringscommissaris voor Vluchtelingen - de zorg voor de evacuatie van vluchtelingen via Spanje en Portugal gekregen; zie Enquêtecommissie Regeringsbeleid, VI-A, 11-159.

56 Bij de in Frankrijk verblijvende leden van het kabinet-Pierlot was grote onenigheid ontstaan over het al dan niet voortzetten van de strijd, vooral toen bleek dat de houding van Leopold III op veel sympathie kon rekenen in België zelf. Tijdens een kabinetszitting op 18 juni in Bordeaux viel het kabinet-Pierlot definitief uiteen. Het zou tot 31 oktober 1940 duren, voordat een - mede onder Britse druk tot stand gekomen - Belgische regering in ballingschap in Londen aantrad; zie Van Eenoo, ‘België in de internationale politiek’, 16-18.

[p. 301]

dig wilde verklaren. Levendige schildering van de gebeurtenissen in Holland. Tijdelijk met de Minister mee⁵⁷; niet meer dan een goede 60 menschen in Londen.

Van Vredenburch raadt aan om te vertrekken naar Spanje en Portugal, omdat reizen met de Belgische Regeering niet zal lukken en zeker niet met geheele gezelschap.

Bespreking met Snouck, Gezant, Van Vredenburch en Van Pallandt, die toevallig over is. Resultaat: voorloopig voorbereiden. Ontstemming bij alle anderen dat dergelijke besluiten buiten ons om worden genomen. Tot overmaat van ramp nog een cijfer naar Londen, dat ik tot drie uur in de nacht mag opknappen. Begin er genoeg van te krijgen (dit cijfer later nooit verzonden)⁵⁸.

57 E.N. van Kleffens.

58 Toevoeging: ‘Mevr. Harinxma bemoeit zich teveel met de zaken’.

Maandag 17 juni 1940

Grootste deel van het gezelschap naar Bordeaux. Ik blijf bijna alleen achter. Voortdurend telefoon die ik niet kan behandelen bij gebrek aan instructies. Weet trouwens niet wat gisteren eigenlijk besloten is. Fransche Regeering is in Bordeaux⁵⁹. Gezant blijkt voornamelijk bezig te zijn geweest voor het paspoort van zijn schoonmoeder⁶⁰, die niets voor elkaar heeft. Zelfde geschiedenis als in Brussel. Hoe kan een land met dergelijke diplomaten iets presteeren.

Ons leed verzwommen met Lot en Kapitein in een heerlijke zonnige branding. Bericht dat Fransche Regeering capituleert aan Gezant doorgegeven.

Als Gezant terugkomt blijkt eigenlijk nog niets gedaan en niets voorbereid. Plan om samen naar Lissabon te gaan en daarna alleen Gezant, Doorman en Snouck naar Londen. We zullen zien.

In de avond wordt het plan de campagne opgemaakt ter voorbereiding van de evacuatie naar Spanje, dat de Gezant zonder veel na te denken goedkeurt. In twee auto's zullen morgen Wurfbain, Berkhof, Van Voorst, mevr. Snouck, Visser, Kapitein en ik naar Bordeaux gaan voor de voorbereiding.

59 Zij arriveerde daar op 14 juni.

60 H.E. Scheidius-Curtis.

Dinsdag 18 juni 1940

Eerst alleen naar Mähler waar afscheid genomen van Van Voorst, die naar Bayonne gaat om daar het consulaat te hervormen waar het al 25 jaar een janboel is, doch eerst thans ingegrepen!

Na een morgen vol bezigheid met Doorman geluncht op lustslot van de overste⁶¹. Zeer gezellig. Veel gepraat met Kapitein Van Royen, met wien goed contact. Zijn inzichten stemmen nagenoeg volkomen overeen met de mijne. Op de terugweg bandenpech, waardoor te laat bij de Portugees, waar een visum moest worden gehaald. Daardoor Berkhof misgeloopen. ‘Dat neem ik niet’. Ruzietje

61 D. van Voorst Evekink.

[p. 302]

spoedig afgedronken, maar temperatuur stijgt ook bij mij, aangezien ik moe word uren rond te hangen op de consulaten en bij de banken om onze francs om te zetten in ponden, de eenige mogelijkheid hier. Veel joden; niet steeds sympathiek.

Bij de Spanjaarden groote drukte, aangezien zij bemiddelen tusschen Duitschers en Franschen. Wapenstilstandsvoorwaarden van Duitschland zullen binnenkort worden bekend gemaakt.

Paspoorten van ieder bij de Spanjaarden achtergelaten. Wel onplezierig, maar er was niets aan te doen.

Woensdag 19 juni 1940

In de nacht hevige ontploffing bij le Verdon, waarvan Lot noch ik iets gehoord. Vermoedelijk magnetische mijn.

Mevr. Snouck, wier man met Vredenburch reeds twee dagen naar de Spaansche grens is vertrokken om de tocht naar Spanje voor te bereiden, heeft het te kwaad gekregen en is met chauffeur, juffrouw en baby plotseling om 5 uur in de nacht vertrokken naar Bayonne, om haar man op te zoeken. Deze juist weer in Bordeaux aangekomen met Van Vredenburch. Verdiende loon voor zooveel gebrek aan collegialiteit. De chauffeur, die geen papieren had, het slachtoffer.

Wederom naar Bordeaux met bus en auto met bijna iedereen voor visa en geld. Samenwerking goed; iedereen doet wat wordt gevraagd en Gezant grijpt in als zijn interventie wordt vereischt. Vooral de chauffeurs, die zelfs geen paspoort bezitten, kosten veel tijd. Heele lijdensweg voor hen opnieuw. Weinig verheffende toneelen op het Portugeesche consulaat, waar ook Spaak meevocht. Tenslotte valt Berkhof door de Joden heen naar binnen, terwijl wij met Parijs uren tevergeefsch hadden aangedrongen. Avond nog moeilijkheden met Spanjaarden, die zeggen ‘mañana’⁶². Tenslotte door Mähler de zaak gered. Als alles voor elkaar is en tevreden wegrijden, ligt de bus aan de kant van de weg in elkaar.

62 Spaans voor ‘morgen’.

Donderdag 20 juni 1940

Besloten toch te vertrekken, ondanks advies Kapitein om de zaak behoorlijk voor te bereiden en 24 uren uit te stellen. De pech houdt niet op. Alles leeg; plotseling de eene band na de andere.

Valck Lucassen vroeg weg met ‘Keesje’ om Van Vredenburch te halen. Ook een band lek! Een gerequireerde vrachtauto, waarvoor wij de geheele ochtend bezig zijn, ontsnapt ons op het laatste oogenblik, omdat de eigenaar zijn heele familie wil meenemen. Uitgerekend dat als wij de archieven achterlaten onder de hoede van Dijkstra (om ze later met de car mee te geven als die gerepareerd is), we allen in personenauto's kunnen worden gestouwd en de bagage op de camion. Mej. Wurfbain en mevr. Harinxma senior blijven achter om straks naar Nederland terug te kunnen keeren.

[p. 303]

Krijg accolade van madame Chabrol; roerend afscheid. Na nauwelijks te hebben gegeten komt eindelijk vertrek (± 3 uur). We rijden naar Labourheyre. Afzonderlijk. Marschroute van Kapitein. Vertraging van het achtergedeelte, omdat de benzineleiding van de camion defect raakt. Blijft achter. We komen goed aan in Mimizan, maar kwartier miserabel. Alleen voor de vrouwen en kinderen en Berkhof. In de nacht met Wurfbain de camion opgehaald die 30 Km. was achtergebleven.

Vrijdag 21 juni 1940

Om 7 uur hebben de militaire monteurs de camion hersteld. Iedereen is vroeg op om tijdig aan de grens te komen, maar het vertrek wordt aanzienlijk vertraagd door de bandenpech van de Gezant, die nooit haast maakt. Bovendien alle wegverkeer verboden. Een uur verloren om in Sabres een speciale vergunning te halen om door te rijden. Nergens benzine te krijgen. Het blijkt dat de 200 liter die we nog in Soulac hadden, zijn afgeladen om plaats te maken voor een kist met plérollen en flesschen uit de villa van de Gezant. Ongeloofelijk! Gelukkig weet Berkhof voor de aankomst in Bayonne benzine los te peuteren voor de meeste auto's. De Gezant is vooruit, maar we halen hem in bij een van zijn traditioneele banden. Ik rijd de auto van Berkhof, waarvan de chauffeur bij de car is achtergebleven. Lot rijdt mijn auto waar de Kapitein verder in zit.

Kleine rust in de overvolle stad Bayonne. Gezant wil doorrijden naar Hendaye, maar wij zien de auto van Snouck staan en weigeren. De camion wordt lang opgehouden om papieren te maken voor de dochter die mee mag rijden, maar niets in orde heeft.

Via St. Jean goed in Hendaye aangekomen, waar Panhuys al weg kende. Lunch. Om 5 uur verder. Lucassen teruggestuurd om de car op te halen. Snouck en Van Vredenburch zullen voorloopig in Frankrijk blijven voor de vluchtelingenzaken. Met Kapitein intusschen kleine verkenning op de brug. Groote file.

Een tankval voor de grens, met planken overdekt. De zwaargeladen camion zakt er doorheen. Met man en macht overeind gezet. Intusschen grensformaliteiten aan Fransche kant alle vervuld; moeilijkheid bij dr. Emmen⁶³. Colonne verbroken; muurvast op de brug; drie rijen breed. Uren lang wachten, zeuren, bijna aanrijden. Spaansche douane krijgt er genoeg van. Om 8 uur vraag ik Gezant of Lot, die Spaansche identiteitskaart heeft, met kinderen over mag. Goedgevonden; zonder oponthoud naar San Sebastian. Daar in handen gesteld van mevr. Vredenburch⁶⁴.

Ontmoet oud vriendje Schroeder uit Barcelona; ga met hem terug naar de

63 Niet geïdentificeerd.

64 Boon kon de grens vrij snel passeren, omdat zijn naam - nadat hij in 1939 werkzaam was geweest op het gezantschap in Spanje - nog niet van de lijst van diplomatieke ambtenaren bleek te zijn geschrapt; zie Boon, Bagatellen, 92.

[p. 304]

grens. Mevr. Panhuys fantastisch. ± 10 uur auto Berkhof met Kapitein door: formaliteiten kort. Deze auto doorgereden naar het hotel Maria Christina⁶⁵. Vlak daarna komt auto met vrouwen en kinderen die speciaal voorrang hebben. Als wij terugkomen is de rest van de colonne op weg.

Tegen middernacht is iedereen doodmoe en geënerveerd in zijn hotel. Gezellig bij Nicolassa een flinke hap gegeten met de familie Panhuys en wat nagelachen. Vooral mevr. Van Panhuys, die over twee maanden een baby verwacht, deed fantastisch werk. Aan de andere zijde zijn nu nog alleen de Snoucks, Van Voorst, Valck Lucassen en juffrouw van Snouck.

65 Te San Sebastián. Hier was gedurende de burgeroorlog de kanselarij van het Nederlandse gezantschap - gevestigd in St. Jean de Luz in Zuid-Frankrijk - tijdelijk ondergebracht.

Zaterdag 22 juni 1940

Niemand heeft peseta's. Schroeder schiet ons wat voor. Buitengewoon slechte berichten over de toestand. De wapenstilstandsvoorwaarden ongemeen hard⁶⁶.

Heerlijk geluncht in Amasa met prachtig uitzicht uit een soort boersch hotelletje. Zalm. Cijfers. Naar de grens om car te halen. ± 9 uur er over. Donderend lawaai.

66 Die dag kwamen Frankrijk en Duitsland in Compiègne tot een wapenstilstandsovereenkomst, zie voor de tekst van de overeenkomst Akten zur deutschen auswärtigen Politik. D, IX, nr. 523.

Zondag 23 en maandag 24 juni 1940

Zoolang met Italië geen wapenstilstand is gesloten, rukken de Duitschers nog steeds op⁶⁷. Heerlijk ontbeten in Maria Christina. Alleen moeilijkheden om aan peseta's te komen. Naar de grens. Nu komt Snouck en zijn baby en Van Vredenburch er over. Mevr. Snouck achtergebleven. Niet erg plezierige situatie. Snouck zeer nerveus.

67 Op 10 juni had Italië aan Frankrijk de oorlog verklaard. Op 24 juni werd tussen Frankrijk en Italië een wapenstilstand getekend in Rome; zie Gruchmann, Der Zweite Weltkrieg, 70-72.

Dinsdag 25 juni 1940

Veel cijfertelegrammen, vooral nu Van Vredenburch is aangekomen. De meesten beginnen weer bij te komen, maar auto's defect en eindeloos gezeur over de reis naar Portugal, waarvoor Berkhof een speciale eigen route heeft. Het moet beter georganiseerd worden dan onze reis naar Spanje. Gelukkig is Gezant daar ook van doordrongen. Koopt kaarten.

De Legatie van Rome spoelt aan (Van Weede + vrouw, vice-consul Droogendijk + vrouw en mej. Van der Horst en Van Loen)⁶⁸. Slechte reis gehad; Gezant

68 Voor een verslag van het vertrek van de Nederlandse legatie uit Rome zie Manning en Kersten, Documenten buitenlandse politiek. C, I, nr. 314.

[p. 305]

Hubrecht naar Lyon vertrokken⁶⁹. Rest naar Sète, maar geen eenheid. Een stuk nog in Frankrijk achtergelaten; niet hartverheffend. Mevr. Snouck gelukkig ook overgehaald, doch de nurse nog niet. Moeite gedaan om in Madrid te blijven, maar niet gelukt. De resteerende menschen zullen we morgen trachten af te halen. Van Panhuys over den toestand aan de grens somber. Gezellig in den avond met hem gegeten.

Zie er tegen op om met de colonne mee te reizen, die morgen om 9 uur vertrekt. Geloof hier nog nuttig werk te verrichten. Panhuys vindt goed dat ik zeer vroeg Sweder ga halen.

69 Gezant J.B. Hubrecht had al vóór 10 mei 1940 disponibiliteit aangevraagd wegens meningsverschillen met Van Kleffens. Hij zou naar Nederlands-Indië gaan; zie Kersten, Buitenlandse Zaken in ballingschap, 418 noot 40.

Woensdag 26 juni 1940

Om 8 uur aan de grens waar ik Sweder, Valck Lucassen, mej. Meulenkamp⁷⁰ en de familie Haastert van het Internationale Landbouwinstituut uit Rome tref. In recordtijd hen over de grens gehaald en daarna in de vroege morgen gezellig een wijntje gedronken met hen totdat Panhuys arriveerde. Gelukkig een telegram van Schuller⁷¹, dat ik voorloopig voor vluchtelingen en andere zaken in San Sebastian mag blijven. Als we terugkomen is de rest, waar we een beetje genoeg van hebben, gelukkig vertrokken. In den middag ook Van Vredenburch en Sweder. Snouck, die eerst zou gaan, kan op het laatste oogenblik niet. Scène.

De anderen zullen vandaag tot Burgos gaan. Indruk Gezant niet prettig vindt dat ik achterblijf. Doch nu gedekt door Schuller, terwijl Londen goedvindt dat ik tot diens beschikking word gesteld.

70 Niet geïdentificeerd.

71 C.H.H. Schuller tot Peursum, gezant te Madrid.

Donderdag 27 juni 1940

In Hotel Duitsche militaire attaché⁷² en twee handelsattaché's. In civiel, behalve de militaire attaché. Bovendien Duitsche ambassadeur⁷³ in uniform. Vertrokken ± 10.30 uur⁷⁴.

Om 11 uur volgen pers. Kwamen aan de grens aan. De propaganda-eenheden: 20 soldaten uit 30. Luftwaffen Kriegsberichten Kompagnie.

Ontvangst in de Commandancia van Irun. Gauleiter van San Sebastian aanwezig en deel van de Duitsche kolonie aldaar. Zij waren Dinsdag van Parijs vertrokken via Versailles, Orléans, Tours, la Rochelle, Bordeaux, Biarritz. Volgens hen was het Duitsche leger nog vrij ver weg.

Des avonds om 6 uur kwamen de voorbodes van de pantsertroepen aan de grens aan. Drie colonnes: 1 Behopie, 1 Hendayeville, 1 naar de Pont International.

72 W. Bruns.

73 E. von Stohrer.

74 Voor een weergave van het door Boon afgeluisterde gesprek zie Boon, Bagatellen, 94.

[p. 306]

Begroeting door de Duitsche ambassadeur en militaire attaché.

Familie Snouck en Valck Lucassen afmarsch. Nu alleen over, in de hoop op een paar dagen rust om bij te komen.

Vrijdag 28 juni 1940

Aan de grens geweest. Naar het schijnt laten de Duitsche bezettingstroepen nog menschen door. De Fransche grenscontrole werkt normaal en zelfs Belgen worden zonder meer uit Frankrijk uitgelaten.

Hollanders zijn niet meer aangekomen. De occupatie door Duitschers is voorloopig uitsluitend militair.

Zaterdag 29 juni 1940

Vandaag groote beweging in Hotel Maria Christina. Duitsche ambassadeur, twee secretarissen, militair-, marine-⁷⁵ en luchtvaartattaché⁷⁶; allen in volledig tenue. Twee Nazileiders, de Italiaansche consul in San Sebastian vertrokken tegen middaguur naar de grens om officieel de Duitsche troepen te verwelkomen. Generaal-chef van het corps d'armee, dat het Zuidelijk deel van Frankrijk bezette, was met beroepsofficieren aanwezig op de brug.

Spaansche generaal Lopez Pina aan de grens ter officieele begroeting met hoge Spaansche adjudanten. Lange toespraak van de Spaansche generaal; beantwoord door eenige zinnen van de Duitscher.

Eerewijn geschonken in de Commandancia. Het geheele gezelschap naar Biarritz, waar een loopende lunch werd gebruikt in een vrijwel leeg, prachtig kasteel.

Om ± 4 uur allen weer naar Spanje terug.

In Maria Christina veel va et vient.

75 K. Meyer-Döhner.

76 E. Krahmer.

Zondag 30 juni 1940

Bezoek van Gezant Madrid aan zijn broer⁷⁷. Tegen 7 uur in Maria Christina, alwaar ik mijn opwachting heb kunnen maken. Hij zeide in Madrid mijn aanwezigheid niet noodig, maar in San Sebastian voorloopig nuttig werk als observatiepost en in verband met mogelijke aankomst van 200 vluchtelingen uit Frankrijk, die naar Galicië verder zouden worden gezonden.

Avond telefoon Snouck Madrid; toestand ernstig⁷⁸. Opdracht onmiddellijk naar Madrid komen; Gezant order voorloopig blijven.

77 C.D. Schuller tot Peursum.

78 Achtergrond van deze opmerking vormde de onzekerheid omtrent de houding die Franco ten aanzien van de oorlog in zou nemen en de verwachting dat de Duitse troepen op zouden rukken naar Gibraltar; zie hiervoor Gallo, Histoire de l'Espagne franquiste, I, 106-119. Bovendien waren er geruchten over een ophanden zijnde - door de Duitsers geïnspireerde - staatsgreep; zie Feis, The Spanish story, 17-69.

[p. 307]

Maandag 1 juli 1940

Nieuwe telefoon van Snouck, dat allen gereed maken om aanstonds naar Lissabon te vertrekken⁷⁹. Gezegd dat ik niet tegen instructies van Gezant⁸⁰ kan gaan en verzocht na aankomst in Madrid (± 11 uur) opnieuw opbellen. Niets meer gehoord.

Gisteren en vandaag colonnes van tientallen vrachtauto's vol Duitschers, gedeeltelijk met bewapening, passeeren San Sebastian. Officieren kruisen langs de kust; bevolking indifferent.

Toevoeging op 6 juli: Duitsche militaire attaché⁸¹, Commandant-Generaal van het 1e legercorps met twee stafofficieren en Duitsche militaire attaché.

Onderwerp: moeilijkheden van grensovergang. Spaansche grensautoriteiten maken bezwaar dat auto's met gewapenden de grens overgaan. Hierover stappen in Madrid gedaan in hoop op gunstig antwoord. Commandant van de grens Duitschers niet goed gezind? Bovendien mogelijkheid dat de Engelschen zullen protesteeren tegen de aanwezigheid van gewapende troepen op neutraal gebied. Dit voor de Duitschers geen bezwaar, maar de Spanjaarden voeren het aan als argument tegen de toelating.

Ontvangst niet zoo enthousiast als wel mogelijk was geweest; troepen weinig toegejuicht; veelal grootendeels aangewezen op de Duitsche kolonie.

Sommige groepen in moeilijkheden geraakt, omdat zij geen Spaansch verstonden. Iedere groep moet eigenlijk voorzien zijn van een behoorlijke tolk.

79 De leden van de Nederlandse legatie uit Brussel moesten daar nadere instructies van de Nederlandse regering in Londen afwachten; zie Boon, Bagatellen, 92.

80 C.H.H. Schuller tot Peursum.

81 W. Bruns.

Dinsdag 2 juli 1940

Voorloopig gaat vertrek uit Madrid niet door. Van Vredenburch ziek.

Bericht uit Frankrijk nog niet afgekomen, zoodat zij voorloopig niet kunnen vertrekken naar de grens.

Bericht Hendaye: sinds drie dagen spoorwegvervoer van goederen uitgesloten. Dit aanwijzing voor militair vervoer. Bovendien bepaalde groepen van specialisten opgeroepen. Vliegen naar Marokko?

Woensdag 3 juli 1940

Minder Duitschers, vrijwel alleen officieren. Radio-auto die vroolijke wijsjes speelde in de straten; gaat bijna onopgemerkt voorbij.

Brieven geschreven aan de Gezant over Belgische toestand⁸²; bovendien aan

82 Het behoorde ondermeer tot de taak van Boon het contact te onderhouden met de drie kinderen van koning Leopold III, die onder toezicht van hoffunctionarissen in een villa bij San Sebastian waren ondergebracht. Zij zouden later terugkeren naar België; zie Boon, Bagatellen, 93.

[p. 308]

alle andere menschen in Lissabon.

Berichten dat aanwezigheid Duitschers door officierskringen niet meer wordt geapprecieerd.

Donderdag 4 juli 1940

Vertrek uit Maria Christina, aangezien te duur. Verschillende bezoeken.

Brieven verzonden aan Lissabon.

Aankomst Hotel Niza; zeer behoorlijk.

Vrijdag 5 juli 1940

Telefoon Madrid; toestand daar rustiger beoordeeld. Verwachting dat Van Voorst ook naar Lissabon zou vertrekken. In feite is het juist, dat Maandag het plan heeft bestaan, dat Van Vredenburch en Snouck zouden vertrekken naar Lissabon. Daarna komt Gezant die dit overdreven vond; tegenorder. Snouck blijft in Madrid. Van Vredenburch en Van Voorst zijn gisteren naar Puigcerda vertrokken, waar zij Sevenster ontmoeten. Zij zullen zich met de vluchtelingen bezig houden. Valck Lucassen naar Lissabon.

Dat politie niet in uniform is, komt omdat oude agenten zijn ontslagen, vervangen door oud-strijders (die nog geen uniform hebben gekregen). Geruchten over pro-Duitsche coup nog in het geheel niet bevestigd⁸³.

Het goederenverkeer sinds Maandag weer normaal. De wagons waren reeds geconcentreerd voor militair vervoer, doch dit werd op het laatste oogenblik afgelast.

Bezoek grens: 1. geldinschrijving gearrangeerd. Alles moet ingeschreven worden. 2. Commandancia: geen bericht van inschrijving van menschen uit Rome.

Brug: geen Hollanders meer gepasseerd. De Duitschers laten geen onderdanen van oorlogvoerende mogendheden meer uit Frankrijk vertrekken. Dus geen Polen, Tsjechen, Belgen, Noren, Nederlanders en ook geen Franschen. In de praktijk komen alleen Portugeezen en Spanjaarden over de grens. Amerikanen de laatste dagen eveneens tegengehouden. Zuid-Amerikanen komen er niet. Van de niet-belligerente landen worden bijna alleen diplomaten doorgelaten en soms geestelijken die in Spanje wonen. Hollanders sinds de bezetting door de Duitschers bijna niet overgekomen.

Bijgewoond: Duitsche auto passeert de brug, officier moet zich identificeeren, naam vrij behoorlijk gecontroleerd. Alleen chauffeur meenemen. Anderen moesten uitstappen. Op brug een lijst van generaal en ± 20 officieren die mogen passeeren, indien zij teruggaan. Verder geen Duitschers toegelaten. Verhalen in Engelsche bladen over honderden Duitschers zijn overdreven. Alleen de eerste dagen meer.

Duitschers bezig telefoonlijn naar de Commandancia aan te leggen. Geen meer faciliteiten dan vroeger de Franschen. Geen bijzondere vriendelijkheid;

83 Zie noot 78.

[p. 309]

integendeel. Zeker voldoening dat niet meer passeeren.

Duitsche commandant in civiel, omdat hij naar Frankrijk ging. Inspectie.

Schuller nog steeds in Maria Christina.

Zaterdag 6 juli 1940

Campra-bons⁸⁴ gehaald. Berichten Leghait toestand rustiger. Miliciens opgeroepen die niet volledige diensttijd achter den rug hadden. Daardoor deze onzekere elementen beter in de hand.

Berichten over pro-Duitsche staatsgreep worden voorloopig gedementeerd.

De wagonconcentratie, vooral in Miranda de Ebro, is na Maandag j.l. weer ongedaan gemaakt.

84 Benzinebonnen. Vanwege de schaarste door de burgeroorlog was benzine in Spanje op de bon.

Zondag 7 juli 1940

Zaterdagmiddag brief ontvangen Gezant Madrid, dat Baron van Harinxma blijkbaar nogal prijs stelde op mijn terugkomst te Brussel⁸⁵, zoodat het aanbeveling verdiende in de loop van de volgende week in de richting van Lissabon te vertrekken. Diezelfde avond telegram van Schuller; Harinxma verzoekt U zoo spoedig mogelijk Lissabon komen. Met looden schoenen maakten wij ons op om San Sebastian te verlaten, waar we vooral de laatste dagen zoo bijzonder genoeglijk bij verschillende aardige Belgen waren ondergebracht. De order was zoo formeel dat er geen kwestie van was om verder uitstel te vragen. Telegrammen verzonden Lissabon, Madrid over aankomst.

Interessant bezoek van Spaansche koerier Sorela, die van Berlijn, via Den Haag en Brussel, naar Madrid ging. Had berichten voor Duparc en Cornet. Enorme koerier; zelf ook berichten naar Madrid meegegeven. Op zijn geheele reis maar een keer omgeleid; alle bruggen weer voorloopig hersteld. Voedseltoestand in Holland goed, in België minder. Vele refugiés zijn reeds naar België teruggekeerd, welke terugkeer door de Duitschers wordt vergemakkelijkt. Papeians bericht voor zijn vrouw, dat moest terugkeeren naar België.

Voorbereidingen voor vertrek gemaakt. Zondagmiddag om 3½ uur vertrokken. Vooral het opladen van alle bagage een heksenwerk in de regen. De bagage naar de garage gebracht en daar met behulp van de chauffeur als volgt opgesteld: op imperiaal voor dwars vier groote valiezen; achter twee plat plus hoedendoos. Achterin bak boven elkaar drie kleine valiezen, waaronder zilverkoffer. Daarnaast benzineblikken. Rechtop vier valiezen. Boven op de twee dekenzakken. Binnen voor op de bank en tegenaan twee kleine valiezen waarop Elizabeth kon zitten. Verder Lot en ik. Achter een plaats voor Paquita. Daarnaast de baby⁸⁶

85 Bedoeld is hier de voormalige legatie in Brussel, waarvan de leden zich nu in Lissabon bevonden.

86 Talitha, de zes maanden oude tweede dochter.

[p. 310]

met wieg boven op de twee platgelegen valiezen. Deze door de groote platte koffer in vorm gehouden, die rechtop tegen de bank stond boven op de schrijfmachine. Tusschen de wieg en deze koffer het valies van Paquita. Aan de band van het imperiaal bengelden hoedendoos en een vuile goedzak. Achter de zitting pasten blikken.

In het begin zakte de auto herhaaldelijk door zijn veeren, maar na een zeer voorspoedige rit kwamen we in Burgos aan. Hotel Condestable.

Zaterdag 13 juli 1940

Het bleek dat in het hotel⁸⁷ verder nog woonden de familie Berkhof, die echter Dinsdag naar Carcavelos zou vertrekken (drie dorpen dichter bij Lissabon) en onze trouwe vriend Kapitein Doorman.

Er was juist die middag een ontvangst bij den Gezant⁸⁸ die de hand had weten te leggen op een prachtig Moorsch paleis met park in Montserrate bij Sintra. Daar zagen we alle oude bekenden, wier met inbegrip van de Zaakgelastigde uit Rome, Van Weede, en de kanselier Van Loen en consul Droogendijk het verst vooruit geschoven deel van de zeer verspreide post Rome.

Uitnemende ontvangst. Vriendelijke brief van Gezant. Interessante inlichtingen over de situatie in Lissabon.

87 Hotel Paris te Estoril. Boon heeft tijdens zijn reis door Spanje geen dagboek bijgehouden. Boon gaf een uitvoerige beschrijving ervan in de brief aan zijn ouders in Nederland van 23 juli 1940, die als bijlage is opgenomen.

88 B.Ph. van Harinxma thoe Slooten.

Zondag 14 juli 1940

Uitgerust en uitgepakt. Estoril bekeeken, dat zeer schilderachtig en koel is. Veel Joden. Voortdurend frissche passaatwind.

Maandag 15 juli 1940

Opwachting gemaakt bij Gezant Sillem. Buitengewoon vriendelijk bij hem geluncht. Mevrouw ontmoet⁸⁹. Op de kanselarij van het Gezantschap werken een jongen Hooft Graafland, zeer debrouillard, verder Berkhof en als typiste mej. Sonderman. De Kanselier Schols is van de emotie wat overstuur. Ruzie tusschen Gezant en de Consul-Generaal⁹⁰, zoodat Kanselier Visser voorloopig de consulaatszaken doet.

Zooals gewoonlijk slechte en onpraktische organisatie. Iedereen loopt elkaar in de weg. Gebrek aan instructies.

Aantal vluchtelingen ongeveer 300. De meesten zijn welgesteld. Voor de ondersteuning van de anderen is een speciaal steuncomité ingesteld.

89 M.A.A. Sillem-van Ogtrop.

90 W.F. Zeegers.

[p. 311]

Dinsdag 16 juli 1940

Stappen om passage te krijgen op Exocherda⁹¹; 25 Juli. Mislukt. Visamoeilijkheden voor Paquita. Voor ons zelf zeer vlot afgegeven.

91 Boon had in Madrid - op doorreis naar Portugal - het bericht gekregen, dat hij werd geplaatst op de Nederlandse legatie in Washington, zie de brief in de bijlage.

Woensdag 17 juli - zondag 21 juli 1940

Passage besproken op Hellas⁹²; vertrekt ± 30 Juli. Voor het eerst berichten van mijn ouders. Dagelijks naar Lissabon, waar verschillende warme en vervelende tochten tot regeling van zaken.

Vrijdag 19 lunch bij onze vroegere kennissen uit St. Jean-de-Luz, Inez⁹³. Hij werkt thans Engelsche ambassade.

92 Nea Hellas.

93 Niet geïdentificeerd.

Maandag 22 juli - woensdag 24 juli 1940

Weer herhaling van stappen om 25 te vertrekken naar Washington; mislukt. Vertrek nu definitief vastgesteld op 30 Juli. Met veel moeite eindelijk toezegging gekregen van een Amerikaans visum voor Paquita.

Snouck zal heden of Donderdag komen.

Donderdag 25 juli 1940

Weer naar Lissabon voor regeling van reis. Eindelijk na veel moeite visum voor Paquita van het Amerikaanse consulaat verkregen. Een groote troost voor Lot dat zij zo nu hulp zal hebben op de reis naar Amerika. Inenting van de geheele familie.

Vrijdag 26 juli 1940

Misère met de geldcheque die Sillem, ondanks uitdrukkelijk verzoek om een dollarcheque te nemen, toch voor het bedrag in escudo's had laten komen. Dit maakte bij de betaling van de passage, die in dollars moest geschieden, bij hernieuwde omwisseling een verlies van $ 89 werd geleden. Na veel moeite van de Bank van Portugal gedaan gekregen, dat opnieuw een cheque werd uitgegeven voor hetzelfde bedrag.

Zeer genoeglijke lunch met Siquiera, de man van Cook⁹⁴, die praktisch alles voor het verkrijgen van onze passage op de Hellas heeft gedaan.

94 Het reisbureau Cook & Sons.

Zaterdag 27 juli 1940

Vanmorgen eerst naar Lissabon per auto met Lot en Kapitein, waar gelukkig de passage eindelijk in orde kwam. Daarna via Legatie, waar brieven, naar de Villa Montserrate bij Sintra, waar Baron van Harinxma resideert. Een zeer ge-

[p. 312]

De heer en mevrouw Boon in Estoril (23 juli 1940)
Foto collectie dr. H.N. Boon

[p. 313]

noeglijke lunch met Snouck en zijn vrouw, die eergisteren uit Madrid zijn aangekomen, en Valck Lucassen. Na de lunch een wandeling door de prachtige tuinen.

In de middag autotocht van Sintra naar Palácio da Pena, waar boven op de rots een zeer schilderachtig koninklijk paleis gelegen is met een prachtig uitzicht over de geheele vlakte bij de Taagmonding tot ver achter Lissabon. Daarna Capuchos⁹⁵, miniatuurklooster van 12 monniken; geheel verscholen in de rotsen. Deuren van kurk. Allerlei vertrekken geheel verborgen en van buiten niet te zien. In Sintra nog het merkwaardige koninklijk paleis bezocht met wonderlijke schoorsteenen. Daarna prachtige rit langs de corniches bij de Atlantische Oceaan tot Cascais.

95 Het Convento dos Capuchos.

Zondag 28 juli 1940

Rustdag. In den middag tochtje naar Puerta do Guincho aan de Atlantische Oceaan. Prachtige weg langs de kust met schilderachtige forten bij landingsplaatsen. Tusschen de rotsen hier en daar een strand; daar gezwommen en picknick met de heele familie en Doorman.

Maandag 29 juli 1940

In den middag naar Lissabon; Lot afscheidsvisite mevrouw Sillem. Daarna coctail met Inez; inkoopen voor vertrek. Avond afscheidsdrankje op de Internationale tentoonstelling. Veel plezier in fietsbootjes. Geen wind; prachtige avond.

Dinsdag 30 juli 1940

Bericht dat vertrek van de boot waarschijnlijk aanzienlijk uitgesteld. Met Elizabeth naar het strand. Alles is gepakt. In den middag geluierd.

Woensdag 31 juli 1940

Gaan baden. Afwachten op de boot. Vervelend. Dagboek bijgewerkt. Snouck actief om niet in Lissabon tewerk te worden gesteld. Nieuw conflict in wording. Waarom? De zaak is zooveel belangrijker. Dagboek de geheele dag bijgewerkt aan de hand van dat van de Kapitein.

Donderdag 1 augustus 1940

In morgen bericht dat de boot 2 Augustus te 4 uur vertrekt. Gelukkig komt daarmede aan het lange wachten een einde. In den middag de auto volgeladen met 12 stuks groote bagage en twee koffers van mevr. Van Vredenburch. Lang wachten voor de koffers eindelijk werden ingeschreven. Auto door douane; nauwelijks afgegeven. Eten Hotel. Afscheidsdiner met Doorman in Wonderbar.

Vrijdag 2 augustus 1940

In de ochtend resteerende 18 valiezen aan boord gebracht. Na de lunch met

[p. 314]

taxi (Peugeot) langs de nieuwe kustweg naar de boot. Meer dan de helft van de wegen bijna nog onbegaanbaar. Op de kade lang wachten aangezien het tempo van inschepen tergend langzaam was. Na twee uur kade de baby over de hoofden naar binnen; na een half uur wij. Menschen van boord gezet waarvan de papieren niet in orde. Paspoorten teruggegeven. Na diner om ± 1 uur nacht afvaart. In de Taagmonding laatste groet aan de lichten van Estoril en Europa. Afscheid van de Europeesche beschaving. Velerlei gevoelens.

Zaterdag 3 augustus 1940

Eerste dag aan boord. Alles in dollars. De geheele bevolking bijna Joden. Opgeschroefde elegance van menschen die zich een paar dagen geleden nog verdrongen voor een plaatsje bij de consulaten. Zij doen alsof het doodnormaal is dat zij aan boord zijn, terwijl in werkelijkheid zij de crème zijn van een duizendkoppige menigte Israëliten die zich naar alle richtingen wendt om Europa te ontvluchten⁹⁶.

96 Toevoeging: ‘Rusland concentreert troepen in Polen. Wil waarschuwen’.

Zondag 4 augustus 1940

Accomodatie aan boord is goed. De badkamer ruim, hoewel weinig lucht. De hut is groot en rustig. De eerste nacht spookten de kinderen wat, maar nu Elizabeth bij Paquita slaapt, die het geluk heeft een hut alleen in de toeristenklasse te bezitten, gaat alles veel beter. Voor het eerst sinds lang regen.

Ruzie met brutale Belgische Joden, die aan ons tafeltje zitten dat zij beweren gereserveerd te hebben bij Cook. Wij hadden het bij de maître d'hotel gedaan. Quelle fantasie. Zwembad open. Enkele geschikte Hollanders. Berenschot van Someren Greve.