Nederlandse historische bronnen 1

[p. 175]

Laurens Reael in de Staten-Generaal
Het verslag van Reael over de toestand in Oost-Indië anno 1620
bewerkt door M.E. van Opstall

Rapportage aan de Staten-Generaal

Toen de Verenigde Oostindische Compagnie in 1602 na veel moeilijkheden een feit werd, kreeg de nieuwe compagnie van de Staten-Generaal een octrooi, waarin alle rechten en plichten waren opgetekend. De Compagnie had niet alleen het handelsmonopolie voor het gebied ten oosten van Kaap de Goede Hoop tot aan de Straat Magelhaens verkregen, maar ook een aantal souvereine rechten werd aan het handelslichaam overgedragen. Zo mocht zij (op naam van de Staten-Generaal en de prins van Oranje) verdragen sluiten met vreemde mogendheden; zij beschikte over eigen troepen, had het recht van muntslag en de rechtspraak binnen het octrooigebied kon zij naar eigen inzicht organiseren. Hier stond tegenover dat de Staten-Generaal commissie verleenden aan de gouverneur-generaal (of, voordat deze functie bestond, aan de admiraal van de vloot) en dat zij, als regering van de Republiek, optraden als er moeilijkheden rezen met buitenlandse mogendheden die ook in Azië actief waren. Vele conflicten met Spanjaarden en Portugezen, Engelsen en Fransen, begonnen in de Aziatische wateren, werden door de Staten-Generaal op regeringsniveau via ambassadeurs uitgevochten.

Dit laatste vereiste van de Staten-Generaal dat zij op de hoogte waren van de toestanden in de gebieden overzee. Om dit te bereiken werd in het octrooi de verplichting opgelegd, dat iedere commandeur van een retourvloot verslag zou doen van zijn ervaringen gedurende de reis: ‘Ende waneer eenige schepen van der reyse sullen wederkeeren, sullen de generaels ofte commandeurs over de vlote, schip of schepen, gehouden wesen in 't aankomen te doen rapport van hare reyse ende daervan schriftelijck relaes, soo sulcks vereyscht werd, over te geven¹’.

1 Artikel XLV van het octrooi. Groot Placaetboeck I, 538

[p. 176]

Het uitbrengen van een dergelijk verslag was niet iets nieuws. Ook voor de oprichting van de VOC deden vertegenwoordigers van Compagnieën van Verre rapport over de gemaakte tochten, soms vergezeld van een verering in de vorm van vruchten uit de Oost², waar de heren erg op gebrand waren. In 1620 was dit nog niet veranderd, zoals blijkt uit het dagboek van Arend van Buchel, bewindhebber in de kamer Amsterdam voor Utrecht. Toen Reael niet direct verslag kon uitbrengen, schreef hij het ongeduld van de heren meer toe aan verlangen naar cadeautjes dan aan werkelijke nieuwsgierigheid³.

Men moet het woord ‘reyse’ in het octrooi niet te eng opvatten. Tot de aanstelling van een gouverneur-generaal, die zijn standplaats in Indië had en van daaruit het bewind voerde in de koloniën, berustte het hoogste gezag over alle mensen op de schepen en aan land bij de admiraal van de aanwezige vloot. Gedurende zijn verblijf in de Oost behartigde hij alle zaken en nam hij met zijn Raad beslissingen, die na 1609 toevallen aan de GG met de Raad van Indië. Hij zou, indien hij levend weerkeerde, een gefundeerd verslag kunnen doen van de toestand overzee. Toen er een gouverneur-generaal werd aangesteld en later toen het bedrijf groeide en er steeds meer differentiatie optrad, bestond de kans dat een commandeur niet meer in staat was om een algemeen verslag uit te brengen. Als hij een ‘zeeman’ was of een koopman, die op één plaats gewerkt had, dan kon hij niet op de hoogte zijn van het geheel. Toch hield men vast aan de eis dat een terugkerende commandeur rapport moest uitbrengen in de vergadering van Hare Hoog Mogenden. Kon hij gezien zijn achtergrond geen overzicht geven van de algemene situatie, dan werd dit gedaan door de advocaat van de Compagnie, die altijd bij deze gelegenheid aanwezig was. In de 18e eeuw was dit dikwijls het geval, maar de aanvullende verslagen van de advocaat, die men zou denken te vinden bij het rapport van de commandeur, werden niet in het archief van de Staten-Generaal aangetroffen⁴.

Uit de eerste jaren van het bestaan van de Compagnie zijn geen rapporten gevonden. In 1610 is verslag uitgebracht over Japan en de reis in dat land gemaakt, maar dit is niet bewaard gebleven. De

2 Resol. S.G. 14 aug. 1599. Resolutiën der Staten-Generaal X, 808.

3 Van Langeraad, ‘Arent van Buchel’, 625.

4 Een concept van een dergelijk verslag van de advocaat S.C. Nederburgh bevindt zich in het familiearchief Nederburgh op het A.R.A. Het uitbrengen van een dergelijk verslag was een plicht, maar van belang werd het niet gevonden. Pieter van Dam spreekt er in zijn ‘Beschryvinge’ niet eens over.

[p. 177]

twee eerste gouverneurs-generaal, Pieter Both en Gerard Reynst, deden zelf verslag in de vorm van een lange brief aan Ho.Mo., die met de retourschepen werd meegegeven⁵, een wijze van rapporteren die niet werd voortgezet. Reael rapporteerde in 1620 als eerste oud-GG zelf en stelde zijn verhaal op schrift. Lange tijd is het echter onbekend gebleven, omdat het op een zo vreemde plaats was opgeborgen⁶.

De uitgebrachte verslagen hadden een algemeen, politiek karakter; cijfers over de handel werden zelden gegeven. Of die algemeenheid bij de Ho.Mo. tot irritatie heeft geleid, of dat men vond dat niet voldoende aandacht aan de gegevens werd besteed is niet duidelijk, maar in 1735 werd na lezing van een verslag besloten, dat een afschrift zou gaan naar de gecommitteerden voor de zaken van de Oost-Indische Compagnie ‘om te examineeren ende de retroacta na te sien over hetgeene ten opsigte van sodanige rapporten te observeeren is ende daervan ter vergaderinge rapport te doen’⁷. In december van dat jaar werd nog eens door een commandeur rapport uitgebracht en dit werd aanvaard in een resolutie van dezelfde inhoud. Van een rapport van de gecommitteerden is echter geen spoor te bekennen en in de volgende jaren eindigden de resoluties weer met de vaste formule dat het schriftelijk rapport ter griffie zal worden ‘geseponeerd’.

De procedure van de verslaggeving was als volgt. Vergezeld van enkele bewindhebbers en de advocaat werd mondeling verslag uitgebracht. Na deliberatie werden de heren bedankt voor hun moeite en werd het verzoek gedaan om het verhaal op schrift te stellen. Als dit gebeurt, hetgeen lang niet altijd het geval is⁸, dan kan men in de resoluties de datum vinden, waarop het rapport is binnengekomen en opgeborgen door de griffier om eventueel later dienst te doen. De indiening van het stuk kon twee dagen later plaats vinden, maar

5 S.G. nr. 4929, 4931 I.

6 Namelijk in de loketkas lopende tussen stukken betreffende consenten van de verschillende gewesten op de petitiën van de Raad van State en stukken betreffende niet ten uitvoer gelegde consenten, 1597-1674. Hier werd het aangetroffen door drs J.G. Smit, bij zijn werk voor de uitgave van de Resoluties van de Staten-Generaal.

7 Resol. S.G. 20 jan. 1735.

8 De verslagen van A. van Diemen (1631), J. Specx (1633), H. Brouwer (1636) en H. Putmans (1637) zijn waarschijnlijk nooit ingeleverd.

[p. 178]

er konden ook enkele maanden liggen tussen het mondelinge verslag en de indiening van het geschrift⁹.

De verslagen¹⁰ werden opgeborgen in het archief en wel in de lias VOC¹¹, waarin alle brieven en rapporten betreffende de Compagnie ingekomen bij de Staten-Generaal werden opgelegd. Er zijn echter twee uitgebreide rapporten, die als zo belangrijk werden beschouwd dat zij een plaats kregen in de secrete kas, waarin die stukken werden opgeborgen die van zeer groot gewicht geacht werden voor de staat, zoals tractaten. Het betreft hier het verslag van J.P. Coen na zijn terugkeer in 1623, waarin hij belangrijke zaken met betrekking tot de kolonisatie te berde brengt¹², en het rapport van oud-GG P. de Carpentier uit 1628, waarin handelsgegevens zijn opgenomen¹³.

Het verslag van Reael, dat hierachter volgt, is een van de normale rapporten en is nu opgeborgen in de lias lopende¹⁴.

9 J. Cunaeus' mondeling verslag op 2 augustus 1658, rapport ingediend op 10 Jan. 1659 (S.G. no. 5738 I).

10 De Compagnie hield zelf afschrift van deze stukken, waarvan een vijftal overgeleverd is (KA no. 4464 LL 1-5 / VOC no. 432-436).

11 Na 1623. Van 1602 tot 1623 in de lias lopende.

12 S.G. 12581, no. 11 (Coen, Bescheiden IV 577-601).

13 S.G. 12581, no. 13.

14 S.G. no. 4936 I.

Het verslag en zijn auteur

Op 31 januari 1620 keerde Laurens Reael met het schip de Eenhoorn terug in Nederland na negen jaren de Compagnie gediend te hebben als raad van Indië, veldoverste, gouverneur van Ambon, Banda en de Molukken en tenslotte als gouverneur-generaal. Hij was de eerste GG die na de vervulling van zijn ambt repatrieerde. Drie dagen na zijn terugkeer verscheen hij in de vergadering van de bewindhebbers te Amsterdam, bij welke gelegenheid het volk te hoop was gelopen om hem te zien¹⁵. Hij leverde de diamanten en de bezoarstenen bij de heren in en gaf wegens zijn ‘tamelijcke gesontheyt’ slechts een kort verslag¹⁷, dit ook omdat hij nog niet de beschikking had over zijn papieren¹⁸.

¹⁶

15 Aantekeningen van Arent van Buchel (A.R.A., Aanw. 1^e afdeling 1882 A VI 8^I) f. 16; Van Langeraad, ‘Arent van Buchel’, 624.

17 Heren XVII aan Coen, 26 febr. 1620 (Coen, Bescheiden IV 441).

18 Aantekeningen van Arent van Buchel f. 16v; Van Langeraad, ‘Arent van Buchel’, 624.

16 Bezoarstenen; steenachtige lichamen uit het darmkanaal van bepaalde dieren, gebruikt als medicijn.

[p. 179]

De ziekte bleek pleuritis te zijn en de heren uit Amsterdam verzochten Ho.Mo. nog een paar dagen geduld te hebben¹⁹. Toen Reael na drie dagen nog niet in staat was naar Den Haag te reizen, wilde men niet langer wachten met het doen van enige mededelingen aan de Staten-Generaal. De advocaat Boreel en enkele bewindhebbers vertrokken daarop om rapport te doen van de laatste tijdingen, met de Eenhoorn uit Indië ontvangen²⁰. Hetzelfde verslag werd in de kamer Amsterdam gedaan en de neerslag vindt men in een brief van Arend van Buchel aan de Staten van Utrecht²¹. De inhoud is op bepaalde punten veel gedetailleerder dan het verhaal van Reael, die een beeld in vogelvlucht geeft. De basis voor het verslag van Boreel aan Ho.Mo. moet men zoeken in de lange brief van Coen aan Heren XVII, die ook met de Eenhoorn meegekomen was²². Reael refereert hier zelf aan, wanneer hij zegt, dat de bewindhebbers reeds verslag gedaan hadden van hetgeen Coen hun had medegedeeld over de stand van zaken in Indië²³.

Eind maart was Reael zo ver opgeknapt, dat hij naar Den Haag kon reizen om zowel bij de Staten-Generaal als bij prins Maurits rapport te doen. Wat met het geschrift daarna gebeurd is, weten wij niet. Van Buchel, die een dagboek over zijn zittingsperiode heeft bijgehouden, meldt niets over een tweede bezoek van de advocaat aan Den Haag of over een verslag door Reael gedaan.

Laurens Reael²⁴ heeft een veelzijdige loopbaan gehad. Hij was goed onderlegd in oude en moderne talen en wiskunde. In Leiden studeerde hij rechten. Na een periode van onbekende activiteiten vertrok hij in 1611 naar Indië, waar hij eindigde als gouverneur-generaal. Tijdens zijn bestuur was hij in voortdurend conflict met Jan

19 Resol. kamer Amsterdam, 6 febr. 1620 (KA no. 357/VOC no. 228); Resol. S.G. 10 febr. 1620.

20 Resol. S.G. 28 febr. 1620.

21 Dd. 6 maart 1620. Aantekeningen van Arent van Buchel f. 17-19; Van Langeraad, ‘Arent van Buchel’, 642-645.

22 Coen aan Heren XVII, 5 aug. 1619 (Coen, Bescheiden I 445-494).

23 Zie hierna p. 200. Mevrouw M.A.P. Meilink-Roelofsz meent, dat het verslag, uitgebracht door Boreel, gebaseerd is geweest op een gesprek met Reael en zij constateert het ontbreken van critiek op Coen (Asian Trade 385, noot 97). Nu Coen zelf de informant blijkt te zijn is dit niet verwonderlijk.

24 Zie voor een critische levensbeschrijving Winkel-Rauws, Nederlandsch-Engelsche samenwerking 53-69.

[p. 180]

Pietersz. Coen, toentertijd directeur-generaal²⁵. Op drie punten waren zij het niet eens:

1)	het aantal forten, dat men moest aanhouden;
2)	de houding, die men tegenover de Engelsen moest aannemen;
3)	de maatregelen tegen de oosterse handelaren in de Molukken en omliggende eilanden.

Coen wenste enkele goed gelegen, goed bemande forten in stand te houden, maar overigens achtte hij meer activiteit in de Philippijnen nodig om de fourage van de Spanjaarden naar de Molukken tegen te gaan. Ook in Straat Malakka zou men zich meer moeten laten gelden. Coen stond een meer dynamische aanpak voor dan Reael.

Wat de Engelsen betrof was Reael wat tweeslachtig, nu eens welwillend, dan weer afwerend. Uiteindelijk juichte hij het samengaan met de Engelse Compagnie toe.

De handel van inlandse kooplieden in de Grote Oost wilde hij niet beknotten. De Compagnie, die volgens de verdragen zou zorgen voor voedsel en ‘kleedjes’ in ruil voor het alleenrecht op de specerijen, kon zijn verplichtingen niet nakomen. Of de prijzen waren te hoog, óf men bracht niets aan, zodat de bevolking in grote moeilijkheden kwam. In deze omstandigheden mocht de Compagnie de traditionele inlandse handelaren niet met harde hand weren.

De Heren XVII waren het hier niet mee eens en toen Coen als Gouverneur-Generaal was aangewezen, schreven zij hem, dat Reael in geen geval mocht aanblijven, zelfs als hij zou willen²⁶. Maar Reael wilde niet en keerde huiswaarts.

Toen Reael na terugkeer hersteld was van zijn ziekte, besloten de Heren XVII in maart 1620 om met hem af te rekenen en hem met een gouden medaille met inscriptie te vereren. Men liet het aan de kamer Amsterdam over om de waarde vast te stellen, evenals Reaels aandeel in de buitgelden²⁷. Dit laatste vond eindelijk plaats in juli 1624²⁸, waarmee aan alle ‘haperingen’²⁹ met de bewindhebbers een einde kwam.

25 Zie voor tegenstelling Coen-Reael: Meilink-Roelofsz, Asian Trade 196-218.

26 Heren XVII aan Coen, 25 okt. 1617 (Coen, Bescheiden IV 377).

27 Resol. Heren XVII, 24 maart 1620 (KA no. 249/VOC no. 100; buitgelden: geld afkomstig van goederen verkregen bij het buitmaken van een vijandelijk schip. Van de zogenaamde ‘prinsen’ werd de opbrengst verdeeld tussen de prins van Oranje, het land, de Compagnie en de bemanning van het schip, die de ‘prinse’ had genomen.

28 Resol. Kamer Amsterdam, 18 juli 1624 (KA no. 358/VOC no. 229).

29 J. van Vloten, Hoofts brieven I 273, geciteerd bij Winkel-Rauws, Nederlandsch-Engelsche samenwerking 59 noot 33.

[p. 181]

In 1625 werd Reael bewindhebber³⁰ in de kamer Amsterdam. Dat hem pas vijf jaar na zijn terugkeer deze post werd aangeboden hield geen verband met de bovengenoemde ‘haperingen’ of met het verschil in opvatting over een te voeren politiek in Indië, maar met simpele feit dat er in het college geen plaats open was. Er waren 20 bewindhebbers die zitting hadden voor onbepaalde tijd, en alleen door overlijden of wanneer iemand vrijwillig aftrad, kwam er een plaats vrij. Als men de lijst van bewindhebbers³¹ bekijkt, waarop genoteerd staat wanneer zij in functie zijn gekomen, dan blijkt dat in 1618 een vijftal nieuwe bewindhebbers was aangesteld. In 1623 werd het octrooi verlengd en bij die gelegenheid werden enkele veranderingen in de benoemingsprocedure van bewindhebbers aangebracht, terwijl ook werd vastgesteld dat deze periodiek moesten aftreden³². De eerste personele veranderingen moesten plaats vinden voor 1 januari 1626 en dit schiep de ruimte om Reael tot bewindhebber te maken. Dat men ook van zijn in Indië opgedane ervaringen gebruik wilde maken, moge blijken uit het feit, dat hem naast de gewone werkzaamheden de taak werd opgedragen om de kwestie met de Fransen uit Dieppe op te lossen op een manier die voor de Compagnie zo gunstig mogelijk was³³. Dit hield in dat hij lid werd van een geheime commissie, die in 1621 ingesteld was om de problemen met de Fransen op te lossen³⁴. Reael had namelijk in Indië te maken gehad met Franse schepen.

30 Resol. Kamer Amsterdam, 9 juni 1625 (KA no. 358/VOC no. 229).

31 G.A. Amsterdam, archief Burgemeesters, portefeuille Handel 3 (met dank aan drs E. Lievense).

32 Groot Placaetboeck I 540.

33 Een compagnie in Dieppe had het schip de ‘'l'Espérance’ uitgerust voor een reis naar Indië. Geheel reddeloos kwam het schip in december 1620 in Batavia aan. Het verzoek van kapitein Robbert Gravé om naar Bantam te mogen gaan om peper te kopen werd ingewilligd, op voorwaarde dat de peper bij terugkeer in Batavia gelijkelijk verdeeld zou worden tussen de Fransen, Engelsen en Nederlanders. Bij zijn terugkeer weigerde Gravé de overeenkomst na te komen. Het schip werd onder arrest gesteld en de Engelsen en Nederlanders begonnen met lossen. Voor het hun toekomende deel gelicht was brandde het schip af. Gravé was niet bereid de zaak te verrekenen. De Franse regering diende een klacht in bij de Staten-Generaal. Deze stelde een commissie in van zeven leden, die de VOC veroordeelde tot betaling aan de Franse compagnie (juni 1625). Door moeilijkheden aan de Franse kant bleef de zaak slepen, tot eindelijk in 1648 een definitieve regeling getroffen werd (zie Van Dam, Beschryvinge I, dl. II, 608-629). Zie ook Resol. Kamer Amsterdam, 9 juni 1625 (KA no. 358/VOC no. 229).

34 Van Dam, Beschryvinge I 214.

[p. 182]

Tot zijn dood op 21 oktober 1637³⁵ heeft Reael het bewindhebberschap bekleed, hoewel hij veel afwezig was in dienst van de Republiek. Zo was hij van 1625 tot 1627 vice-admiraal en admiraal³⁶ over de Nederlandse vloten, die met de Engelsen zouden samenwerken. Aan het einde van 1627 werd hij als gezant naar Denemarken gezonden. Op de terugreis leed hij schipbreuk bij Jutland en viel in handen van de keizerlijke troepen, die hem naar Wenen stuurden, waar hij tot maart 1629 gevangen zat. Na zijn terugkeer was hij actief in zijn geboortestad Amsterdam. Hij bekleedde verschillende ambten, trouwde en hield zich bezig met literair en natuurwetenschappelijk onderzoek. Ondermeer was hij betrokken bij de beoordeling van een door Galilei ingediende remonstrantie over een betere bepaling van lengte en breedte zowel te land als ter zee³⁷. In 1637 stierven kort na elkaar zijn twee zoontjes, hetgeen hem zo aangreep dat hij in oktober van hetzelfde jaar overleed.

35 Lijst van Bewindhebbers, G.A. Amsterdam, archief Burgemeesters, portefeuille Handel 3, en Elias, Vroedschap van Amsterdam I 391 geven 21 oktober; Winkel-Rauws, Nederlandsch-Engelsche samenwerking 69, NNBW IV 1121 en A.J. van der Aa, Biographisch Woordenboek i.v. geven 10 oktober.

36 Het journaal, door Reael tijdens deze tocht gehouden, bevindt zich in S.G. loketkas Admiraliteit no. 53.

37 Resol. S.G. 11 nov. 1636. Op 5 dec 1635 had G. Galilei een rekest ingediend, waarbij hij vroeg om erkenning van zijn methode om de lengte van een plaats te bepalen. In de bij die gelegenheid ingestelde beoordelingscommissie had Reael geen zitting.

Verantwoording

Bij dit onderzoek naar de rapporten uitgebracht door de commandeurs van de retourvloot werden de verslagen uit de jaren 1602-1706 per jaar bekeken. Na 1706 werden steekproeven genomen om de vijf jaar, met uitzondering van de periode 1736-1740. In verband met het onderzoek naar het belang van de rapporten uit deze periode werd nagegaan of hiermee iets anders werd gedaan dan tevoren gebruikelijk was.

[p. 183]

Geraadpleegd archiefmateriaal

A.R.A.	Staten-Generaal,	Resoluties 1602-1790
		Lias lopende 1602-1623
		Lias VOC 1623-1790
		Aktenboek no. 12.270
		Secrete kas Oost-Indië no. 12.581
	Koloniaal Archief,	Resoluties kamer Amsterdam (KA no. 357-358/VOC no. 228-229)
		Resoluties Heren XVII (KA no. 249/VOC no. 100)
		Overgekomen brieven en papieren (KA nos. 972, 974, 975/VOC nos. 1060, 1062, 1063)
	Aanwinsten Eerste Afdeling, 1882 A VI 8 I.
GA Amsterdam, Archief burgemeesters, port. Handel 3

[p. 184-185]

Uit de Atlas Maior van dr. Joan Blaeu
Kaart van Oost-Indië van de hand van Willem Blaeu, opgedragen aan Laurens Reael