Logo DBNL
De natuurkunde van het geheelal (1968)

De natuurkunde van het geheelal

(1968)–Anoniem Natuurkunde van het geheelal, De–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Een 13de-eeuws middelnederlands leerdicht


Vorige Volgende

Deel II
Tekst
Cod. Ups. Dg. 56



illustratie

+Dit boec is van astronomien ende van
naturen ende van den .vij. planeten.
5
Icsal v segghen in vraeillustratieen rimen,
 
Elc gheset op sine linien,
 
Om dat ghijt te bet onthouden sult
 
Ende niet daer in en sijt verdult.
(5)
Ander dinc sal ic v segghen toe
10
Ende toghen v allen, hoe
 
Aertrijc ende tfirmament
 
Sijn ghescepen al omtrent,
 
Ende die sonne ende oec die mane
(10)
Hoe dat si pleghen te gane,
15
Ende die ander planeten mede,
 
Daer elc mensche of heeft sijn sede,
 
Sine conplexie, sine nature.
 
Want dat seghet ons die scrifture,
(15)
Dat elke creatuer die leeft
20
Haer nature van bouen heeft
 
Al vanden .vij. planeten.
 
Ghi sult horen hoe si heten.
 
Merct hoe ic dit sal beghinnen.
(20)
Verstatet wel in uwen sinnen,
25
Want wildi emmer lesen voert,
 
Eer ghi wel verstaet elc woert,
 
Van dien dat ghi hier sult horen,
 


illustratie

28
+Vwe pine is dan verloren.
(25)
Dit en slacht anderen boeken niet,
30
Want elc woert datmen hier siet
 
Moetmen onthouden ende verstaen,
 
Eer men voert sal lesen gaen.
 
Die cracht van astronomien ic sal
34(30)
Ende van naturen v segghen al.
279
Aldus so is hemelrike
280
Ghescepen ende aertrike,
 
Ende algader tfirmament,
 
Als ghi hier siet ende bekent.
(35)
Ende vanden .vij. planeten
 
Willic v rechte voert doen weten.
285
Haer loep is onder tfirmament
 
Ende gheen en isser so wel bekent
 
Als die sonne ende die mane.
(40)
Dese kent elc wel als ic wane.
 
Die ander .viue. altemale
290
Die en kent1 men niet so wale,
 
Tensi dat astronomie doet:
 
Si kennessen2 diere of sijn vroet.
(45)
Ende ic salse v noemen alle,
 
Na dien dat elc sijn stede valle.
295
Van desen seuenen sijnre twee
 
Bouen der manen, min noch mee,
 


illustratie

297
+Die ene bouen die andre gheset,
(50)
Ende elc ghift propre cracht, dat wet,
 
In aertrike: dats Marcurius
300
Ende daer bouen loept Venus,
 
Dats auonts sterre in duytsche woert.
 
Si comt voer die sonne voert.
(55)
Som wijl is gheheten soe
 
Lucifer, ic seg v hoe:
305
Dats licht dragher. Dese .ij. namen
 
Ne heeft si gheen tijt te samen,
 
Want, als si tsauonts west op gaet,
(60)
Ende si voer die sonne staet,
 
Dan heet si1 Vesperus in latijn,
310
Dat wil auont sterre sijn.
 
Bouen dese drien planeten,
 
Ic heb v gheseillustratiet hoe si heten,
(65)
So loept die sonne, die es so claer,
 
Dat sijt al verclaert haerentaer;
315
Die bouen desen .iij. so hoghe es
 
Dat haer cirkel, gheloeft mi des,
 
Wel twalef weruen also groot si
(70)
Als der manen, dat segic di,
 
Die haren loep binnen .xxx. daghen doet,
320
Als ic v allen sal maken vroet.
 
Als die mane an die sonne ontfaet,
 


illustratie

322
+Wel .xxx. daghe si daer na gaet,
(75)
Som wile meer som wile min.
 
Dit merc elc wel in sinen sin.
325
Eer si ter sonnen weder comen can
 
Ende anderwerf ontfaen daer an,
 
Dus loept si omme tfirmament
(80)
Binnen .xxvij. al omtrent
 
Daghen ende .viij. veilen mede.
330
Mer veel hogher is der sonnen stede,
 
Daer si loept bouen al aertrike.
 
Si loept omme sekerlike
(85)
In .CCC. daghen tfirmament
 
Ende .lxv. al omtrent,
335
Als ons toghet tkalendier.
 
.vj. wilen comen ouer hier
 
Ende, om dattet jaer en heuet niet
(90)
Dan een beghinsel, als men siet,
 
Ende tene jaer bi daghe beghint,
340
Ende tander bi nachte, als men wel kint,
 
So sijn die .vi. wilen ghenomen
 
Dus, dat .iiij. jaer te gader comen.
(95)
.xxiiij. wilen heeft meer daer:
 
Dats een dach, ic seg v waer.
345
Dus heeft dat jaer enen dach meer,
 
Dan ic v seillustratiede voert eer.
 
Dien dach setmen achter dan.
 


illustratie

348(100)
+Dede mens niet, het soude saen
 
Kersauont sinte Ians misse ghevallen,
350
Dat soude wonderen ons allen,
 
Als in seuen hondert jaeren
 
Ende .xxvij. daer toe twaren.
(105)
Daer om heet dat vierde jaer
 
Scrickeliaer, ic seg v waer,
355
Ende het tellet .iiij. der jaren,
 
Scrickeliaer, want1 dan gheuaren
 
Die sonne comt ter eerster2 stede
(110)
Ende het effent dan al mede.
 
illustratie Venus ende Mercurius
360
Lopen omme oec aldus
 
Metter sonnen den seluen ganc,
 
Euen cort ende euen lanc.
(115)
illustratie Bouen der sonnen so loept Maers,
 
Cond wil ic v maken haers.
365
Si loept omme tfirmament
 
In .ij. jaren al omtrent.
 
illustratie Bouen Maers Iupiter gaet
(120)
Tfirmament omme, dat verstaet,
 
In .xij. jaren, ende daer
370
Bouen loept Saturnus naer
 
In .xxx. jaren tfirmament
 
Al omme ende omme, dat bekent.
Warwaert die planeten gaen.
 


illustratie

373(125)
+Verstaet dit ganselike wel
 
Dat ic mene, ende niet el:
375
Elke der planeten ganc,
 
Es hi cort of es hi lanc,
 
Es van westwaert tot oestwaert:
(130)
Dat an die mane wel openbaert.
 
illustratie Want wanneer dat si heeft ontfaen,
380
Tsauonts sie wise west dan staen;
 
Des anders auonts noch oest bet an;
 
Des dorden auonts bet oestwaert dan.
(135)
Hier bi machmen wel verstaen,
 
Dat si oestwaert wille gaen.
385
Also doen die ander sesse,
 
Daer ic of segghe dese lesse.
 
Want dat snelle firmament,
(140)
Dat van oesten den westen rent,
 
Trecse met hem teerre somme
390
Elkes daghes eenwerf omme.
 
Nochtans haren ganc si gaen,
 
Als ic v sal doen verstaen.
(145)
illustratie Mict dat hier1 een wiel rent
 
Daer seuen vlieghen crupen omtrent.
395
Die vlieghen crupen alle oestwaert,
 
Ende twiel gaet met snelre vaert
 
Westwaert, ende trect omme
(150)
Die seuen vlieghen teenre somme.
 


illustratie

399
+Nochtans sollen si daer ieghen gaen.
400
illustratie Aldus doe ic v verstaen
 
Dat die planeten ende tfirmament
 
Die ene ieghens dander rent.
(155)
Enne haddet god niet also gheset,
 
In eenre hantswile, dat wet,
405
Soude die werelt1 niet gheduren,
 
Want tfirmament, in corter vren,
 
Soude dicke te sere gaen,
(160)
Ne ware dat sijt al weder staen.
 
illustratie Nochtans, en connen si tfirmament
410
So niet ghehouden, het ne rent
 
Ouer anders sends enen graet
 
In hondert iaren, dat verstaet.
(165)
Die graet brenct enen dach in,
 
Luttel meer of luttel min.
Texempel hier of soect hier after in
die eerste spera dat dit ghetal .I. in staet.
Hoe hoghe dattet es van aertrijc
tot elker planete.
415
Alden ganc vanden planeten
 
Heb ic v nv laten weten;
 
Nu wil ic haer hoechede
(170)
Altehant oec leren mede.
 
Hoe hoech si sijn van aertrike
420
Sal ic v segghen sekerlike,
 
Ende daer na hoe groot elc es.
 


illustratie

422
+Die waerheillustratiet suldi horen des,
(175)
Als Tholomeus ende Affricaen
 
In horen boeken doen verstaen,
425
Diet bi redene proeuen wel,
 
Die fine waerheillustratiet ende niet el.
 
+ Bi der dicken van aertrike
(180)
Proeuen sijt al sekerlike.
 
Pine sal icker an legghen,
430
Eer ict in rime sal ghesegghen.
Hoe hoech die mane ten naesten is aertrijc.
 
Ic wil beghinnen ander mane.
 
Als si naest pleghet tegane
(185)
Aertrijc, so es daer tusschen dan
 
.C.m. ende .ixm. milen an,
435
Ende .xxxvij. milen daer toe,
 
Ende een halue, dus loept soe
 
Dat tusschen haer ende aertrike
(190)
Ten naesten dus veel es sekerlike.
Gaet hier achter toter ander spera die
dit ghetal in heeft: .ij.
Hoe hoech Marcurius is van aertrike.
 
Daer die mane ten naesten es,
440
Mercurius es ten versten1 des
 
.CC.m. milen ende .viij. dusentich,
 
Ende vijf hondert2 daer toe, sich,
(195)
Ende .xlij. milen mede.
 


illustratie

444
+Mercurius es daer ter naester stede.
Gaet toter spera die dit ghetal in
heeft: .iij.
Hoe hoech Venus es ten naesten.
445
Daer hi ter hoechster stede staet,
 
Venus daer ten nedersten gaet,
 
Ende dus vele isser toe,
(200)
Als ic v sal segghen hoe:
 
Vijfhondert .m. milen teere stede,
450
Ende .xlij.m mede
 
Seuen hondert milen ende vijftich.
 
Aldus vele ist, nv sich,
(205)
Tusschen aertrike ende Venus,
 
Daer si ten naesten comet dus.
Gaet toter spera daer ghi vint staen .iiij.
Hoe hoech die zonne ten naesten es aertrijc.
455
Daer daer si ten hoechsten staet,
 
Die sonne daer ten nedersten gaet.
 
Dus vele comet int ghetal,
(210)
Als ic v nv segghen sal:
 
.xxxvi. hondert dusentich
460
Milen, ende daer toe licht
 
.xl. dusent milen mede.
 
Dan hebstu der sonnen hoechede,
(215)
Die tusschen aertrike staet,
 
Daer ons die sonne ten naesten gaet.


illustratie

tekstkritische noten

+Gaet toter spera die dit ghetal
in heeft .v.
Hoe hoech Maers ten naesten es.
465
Daer die sonne ten versten1 es, dats waer,
 
Maers hi es ten naetsten daer.
 
Nu verstaet wel mine lere:
(220)
Dus verre ist, noch min noch mere,
 
.xxxix. hondert dusentech
470
Milen, ende daer toe lecht
 
.lxv. dusent milen an.
 
Maers hoechede heefstu dan,
(225)
Als hi naest ter aerden gaet.
 
Maer als hi alre hoechste staet,
Gaet toter spera die dit ghetal in
heeft: .vi.
Hoe hoech Iupiter ten naesten es aertrike.
475
Iupiter comt ter naester stede daer.
 
Der aerden comet hi niet naer.
 
Dan esser toe, alle wilen,
(230)
Twee hondert werf hondert dusent milen,
 
Ende .lxxxviij. hondert dusentich
480
Milen, ende daer toe licht
 
.xlvij. dusent milen an.
 
So heefstu die hoecheillustratiet dan
(235)
Tusschen der aerden ende Iupiterre.
 
Maer daer hi noch meer is verre,


illustratie

+Gaet toter spera die dit ghetal in heeft:
.vij.
Hoe hoech Saturnus ten naesten es aertrijc.
485
Daer comt ten naesten1 Saturnus,
 
Der welker hoecheit is aldus:
 
Vierhondert werf hondert dusentech2
(240)
Milen, ende daer toe lecht
 
.lxviij. hondert dusent milen an,
490
Ende .xvi. dusent milen dan,
 
Ende twee hondert ende vijftich.
 
Dits Saturnus hoecheillustratiet, sich,
(245)
illustratie Als die naest aertrike gaet.
 
Maer als hi ten hoechsten staet,
495
So comt hi an tfirmament,
 
Daer die sterren staen omtrent.
Gaet toter spera die dit ghetal in
heeft: .viij.
Dit is die hoecheillustratiet toten firmamente metten sterren.
 
Wiltu weten die hoecheyt des,
(250)
Die toten firmamenten es,
 
Daer die sterren alle in staen?
500
Nu hoert hier, ic segdi saen.
 
.vi. hondertwerf hondert dusentech
 
Milen, ende daer toe lecht
(255)
.liij. hondert dusent milen an,
 
Ende .lvij. dusent dan,
 


illustratie

505
+Ende daer toe milen vijfhondert.
 
Ic waen, di dit algader wondert.
 
illustratie Dit es die hoecheyt van aertrike
(260)
Toten sterren, sekerlike,
 
Noch meer noch min. Na trechte ghetal
510
Hebic v hier gheseyt die waerheillustratiet al.
Texempel hier1 of bewijst die spera
daer .ix. staet.
Hoe vele dat hier of een mile an heeft.
 
Nv wil ic v vroet maken dan,
 
Hoe veel een mile heuet an.
(265)
Een screde, dat sijn voete viue,
 
Beyde van manne ende van wiue.
515
Twee dusent screden, dats een mile
 
Van groten voeten, sonder ghile.
 
Grote voeten sijnt dat ic mene,
(270)
Die men nv en vint neghene.
 
illustratie Maer die mile na astronomie
520
Es niet aldus, ghelouet mie.
 
Want si hout vier dusent cubitus2,
 
Ende eens jaers mat men aldus
(275)
Vanden ellenboghe toter hant:
 
So is een cubitus ghenant.
525
Ende hi hout anderhalf voet,
 
Als mi die lettere verstaen doet.
 
illustratie Maer een philosoof, heet Rabanus,
 


illustratie

528(280)
+Seit, dat ix voet heeft cubitus.
 
Noe die arke aldus mat:
530
.CCC. cubitus was lanc dat vat,
 
Ende vijftich cubitus wijt,
 
Ende .xxx. hoech, des seker sijt,
(285)
.C. screden ende viuentwintich
 
Ouer een ghemet, dat sich.
535
Aldus setten grote clercke
 
Ouer al in haren werke.
(290)
illustratie Maer elcs lants zede ende wet
 
Heeft ander mate nv gheset,
 
Entie milen na haren sede,
540
Sonder dat alleens es die screde.
Hoe groot die zonne es ieghens aertrijc.
 
Nv wil ic v oec doen weten,
 
Hoe groot sijn die .vij. planeten
(295)
Elke ieghen al aertrike.
 
illustratie Die sonne, si es sekerlike
545
Hondertwerf ende lxvi
 
Meerre dan al aertrike, sic.
Hoe groot die mane is ieghens aertrijc.
 
Nv mic van aertrijc al gheheel
(300)
Dat neghendedortichste deel:
 
Also groot1 die mane es,
 


illustratie

550
+Orconde Tholomeuse des.
Hoe groet Mercurius es ieghens aertrike.
 
Nv deelt aertrike echt
 
In .xxij. dusent recht:
(305)
Marcurius es meerre niet
 
Dan enich deel dat ghi daer siet.
Hoe groot Venus is ieghens aertrijc.
555
Seuenendortich werf sekerlike
 
Es meerre Venus dan aertrike.
Hoe groot Maers is ieghens aertrijc.
 
Anderhalf artrike gheheel
(310)
Es Maers groot, ende tachdende deel.
Hoe groot Iupiter es ieghens aertrijc.
 
Ivpiter es meerre dan aertrike
560
.xxv. werf sekerlike.
Hoe groet Saturnus es daer ieghen.
 
Een ende tneghentichwerf aldus,
 
So es oec meerre Saturnus.
Hoe groet elke grote sterre es.
(315)
Ende elke grote sterre es
 
Int firmament, sijt seker des,
565
Hondert weruen meerre, dan
 
Al aertrike heuet an.
Hoe groet elke cleillustratiene sterre es.
 


illustratie

567
+Vander minster sterre elke,
(320)
Diemen bekennen can die welke,
 
.xviij. werf si meerre es
570
Dan aertrike, sijt seker des.
 
Ende daer en es sterre ne ghene,
 
Dat si nummer es so clene,
(325)
Viel si, si en soude bedecken
 
Aertrike ende ouerstrecken.
575
illustratie Affricaen ende Tholomeus
 
Segghen in horen boeken dus,
 
Ende het es te proeuen goet
(330)
Die van astronomien es vroet.
 
illustratie Nu moghedi segghen: daers en ghene
580
Sterre, si en scijt herde clene.
 
Hoe mochten si so groot wesen dan,
 
Ende mense niet meerre sien en can?
(335)
illustratie Hier toe seg ic andwoerde goet:
 
Haer grote hoecheit dat al doet.
585
Want weet dat seker ouerwaer:
 
Hinghe een ant firmament, ende daer
 
Liet sijn oghen neder sinken,
(340)
Hem soude al aertrike denken
 
Niet also groot als tscarpste es
590
Van eenre naelde, sijt seker des.
Vanden sterren die staerten hebben
ende hieten cometen.
 


illustratie

591
+Voert so suldi dat verstaen,
 
Dat men sulke tijt siet op gaen,
(345)
Des morghens inder dagheraet,
 
Sterren met staerten; dat verstaet,
595
Dat vanden planeten es en ghene,
 
Noch vanden sterren, groot noch clene,
 
Die inden firmamente staen.
(350)
Beneden der1 manen si al gaen.
 
Wat dat es, nv hoert al hier:
600
Het en es el niet dan vier.
 
Ene lucht es ontsteken daer,
 
Ende hanct ende bernet herdeclaer.
(355)
Som tijt ist vander naturen
 
Dattet langhe moet gheduren.
605
Mer die staert, die daer of2 strecket,
 
Dats die natheit[of wacheillustratiet], die daer toe trecket,
 
illustratie Dat seit Arestotiles.
(360)
Vijf manieren van desen es.
 
Haer naem sijn gheheten cometen,
610
Ende een boec doet mi weten:
 
Alser ene3 in enich lant scijnt,
 
Dat dat lantscap wort ghepijnt,
(365)
Want ene plaghe van drien
 
Moet hem emmer dan ghescien.
615
illustratie Die eerste es sterfte ghemene,
 


illustratie

616
+Van out, van jonc, grooet ende clene;
 
Dander hongher, jaer, entie derde
(370)
Manslachte ende onvrede
 
Van lantheren onderlinghe.
620
Nu besiet, dit sijn drie dinghe.
 
+ Darwaert dat die staerte staen,
 
So sullen dese plaghe gaen.
(375)
illustratie Mer Aristotiles die seillustratiet,
 
Dat ic oec houde voer waerheit,
625
Dat in die somersche dagheraet
 
Die comete noertwaert staet,
 
Ende es een luchte claer,
(380)
Ende hanghet ende vlammet daer,
 
+ Ende betekent ons tempeeste
630
Ende wint, inden zomer meeste.
Gaet toter spera dat bewijstet daer
dit ghetal in staet: .x.
Vanden sterren die den luden dunken scieten.
 
Voert v dunket dat sterren scieten,
 
Ende sterre ghescot vallen lieten.
(385)
En sien gherechte sterren niet,
 
Die men also scieten siet.
635
Hets die lucht, die ontsteken es.
 
Ic salt v vroet maken des.
Vanden kaersen die men siet scieten in die lucht.
 


illustratie

637
+Kaersen sietmen oec dicwile
(390)
In die lucht ouer een mile.
 
Die blixem comt oec vter lucht,
640
Die menighe mensch doet grote vrucht[anxt].
 
Nu willic v allen vroet maken
 
Van algader desen saken.
Hoe dat die lucht wort vier.
(395)
Die lucht wort opter stede vier,
 
Als is segghen sal al hier.
645
Boort wel seer een nauighers gat;
 
Vwen vingher steect in dat.
 
Ghi sult daer in vinden heet,
(400)
Ende tonstekene bereet.
 
Dat en doet el ne ghene dinc
650
Dan die lucht, diere in ghinc,
 
Die bedrucket wart met dien,
 
Ende niet wt en mochte vlien,
(405)
Ende verhit haer seluen dan:
 
Ten lesten so comt haer vier an.
Waen dat vier comt in den steen.
655
Ant stael ende anden steen
 
Machmen dit sien allen1 een.
 
Als men stael anden steen slaet,
(410)
So sietmen datter vier wt gaet.
 
Dat vier en comt niet vten stale,
 


illustratie

660
+Noch wt den steen, dat weetmen wale,
 
Maer die lucht, die tusschen tween
 
Also starc es al van een.
(415)
Daer die twee herde dinghe
 
Also horten onderlinghe,
665
Die lucht moet ontsteken dan,
 
Want si niet ontvlien en can.
 
Nemmermeer ontstake die lucht,
(420)
Mochte si ghecrighen vlucht.
Waen dat kaersen branden ende wal-
me comen in die lucht.
 
Aldus in die lucht men siet
670
Kaersen, ende dat en es el niet
 
Dan lucht, diere bernet claer
 
Als of kaersen hinghen daer
(425)
Ende si also vielen neder,
 
Somme herwaert, somme weder.
675
Op paerde, op graue scinen si vallen.
 
Die lude daer of wonder callen.
 
Walme ende brant groot,
(430)
Ende die lucht herde root,
 
Dit heeft men in die lucht ghesien,
680
Ende ander wonder oec ghescien.
Dit exempel bewijst die spera daer
dit ghetal in staet: .xi.
Dit is die reden waer of dat vier comt in die lucht.
 


illustratie

681
+Waer of dat dit comet al,
 
Ic v hier nv segghen sal.
(435)
Als comet ene droghe lucht,
 
Ent se een ander met groter drucht
685
Iaghet ende bedrucket dan,
 
Ende si niet ontvlien en can,
 
So ontsteect si ende bernet clare.
(440)
Ghescepen na die vorme hare
 
Es die lucht lanc ende ront;
690
Ene kaerse scijnt te diere stont,
 
Also dicke ende also breet,
 
Ghelike den walme, god weet.
(445)
Want wi sien dat onse vier
 
Neemt sceppenesse hier
695
Na dien dat sien1 die saken,
 
Daer wi onse vier of maken.
Gaet toter spera daer dit ghetal in staet:
.xij. dats exempel
Vanden sterren die v dunken scieten.
 
Es die lucht lanc ende smal,
(450)
Ende ieghens ene sterre al
 
Coemt, so scijnt dat die sterre
700
Dat vier scoet, sonderlinghe verre.
 
Nochtans esser alle wile
 
Tusschen menich dusent milen,
(455)
Want het beneden der mane es,
 


illustratie

704
+Als ic v vroet maecte des.
705
illustratie Als des yet gheuallet op den dach,
 
Die sonne doet, dat men nemach
 
Dese dinghen niet ghesien,
(460)
Dat si dus in die lucht ghescien.
Gaet toter spera daer dit ghetal in staet: .xiij.
Vanden nacht ridderen, ende van anderen
duuelen, die in die lucht maken vier.
 
Dvuelen, die sijn in die lucht,
710
Ende den mensche dicke doen vrucht.
 
Die connen oec wel maken vier,
 
Dat ons walme duncket hier
(465)
Dat si scieten onderlinghe.
 
Men seillustratieter of vele dinghen.
715
Nacht ridders, so heten si,
 
Ende sijn duuele, dat segghe ic di,
 
Haghetissen, ende varende vrouwen,
(470)
Godelinghe[wichte] oec, en trouwen,
 
Cobboude, nickers, aluen, maren[nacht merien],
720
Die hem tsmorghens openbaren,
 
Ende connen wel halen vier.
 
Nacht merien heten wise hier.
(475)
illustratie Minne1, dit sien duuelen alle,
 
Die ons gherne brochten te valle.
725
Die duuel peillustratienst nacht ende dach,
 
Hoe hi ons verlistighen mach,
 


illustratie

727
+Ende vten gheloue bringhen,
(480)
Ende proeft ons met menighen dinghen.
 
God die moeten so weder staen,
730
Dat hi ons niet en moete vaen.
 
Tot mire materie wil ic keren,
 
Ende v vanden blixeme leren.
[Waer af]1 dat donre ende blixem comt.
(485)
Wildi weten wanen dat coemt,
 
Datmen donre ende blixem2 noemt?
735
Het es oec mede ene lucht,
 
Die ontsteket bi groter drucht.
 
Wasem vter aerden slaet,
(490)
Die altoes climt ende op gaet.
 
Die ene wasem den anderen iaecht,
740
Ende op toter luchten draecht.
 
Die luchte si dan důer breket,
 
Ende met fortsen ontwee steket.
 
Als die lucht dan emmer moet
(495)
Sceden, dat die wasem doet,
745
Int sceden si dan luillustratiet gheeft.
 
Donreslach het name heeft.
 
Ende om dat dan die lucht
(500)
Bi crafte moet hebben vlucht,
 
Ontsteect si thant ende wort vier,
750
Dat wi blixem heten hier.
 
Dus es die slach eer al daer,
 


illustratie

752
+Ende die lucht ontsteect daer naer.
Welc wi eerst sien van desen tween.
(505)
Nochtans so sien wi tfier voren,
 
Eer wi den slach moghen horen.
755
Onse horen, dat comt bi dien,
 
Es niet so scerp als onse sien:
 
Wi sien vorder dan wi horen,
(510)
Beyde achter ende voren.
 
+ So die luchte drogher was,
760
Die blissem es de roder das.
 
+ Waer dat die blixem vallet so,
 
Hi vallet toten gronde toe.
(515)
Daer en mach gheen dinc wederstaen,
 
Hoe starc het is, tmoet ontwee gaen.
765
Want kepers si ontwee brac,
 
Ende gheen arch en hadde tac;
 
Swaerde, die waren inden scoen,
(520)
Heuet si oec ontkeren doen.
 
Nochtans en hadde gheen arch die scede.
770
Si doet den mensche dicke lede,
 
Ende veruaernisse groet,
 
Ende slaten dicke ter doot.
Wat die liede slaet, so die blixem, so die donre.
(525)
Die donreslach doet gheen ongheual,
 
Maer die blixem doetet al.
 


illustratie

775
+Scoen litteken1 si mede brenct,
 
+ Want het es altoes besengt,
 
Daer dusdanighe dinc ghesciet.
(530)
illustratie Ende dicwile men oec siet,
 
Dattet voervoets daer mede waeillustratiet,
780
Ende die wint oec sere draeillustratiet,
 
So dat die wint wel werpt ontwee
 
Starke molen, ende doet hem wee.
(535)
Alst aldus blixemet dan,
 
So ne es wijf nochte man,
785
Hi en wort herde seer vervaert,
 
Ende en dar niet sien opwaert.
 
Tusschen ons ende der manen, siet,
(540)
Dese dinc altemael ghesciet.
Van den duuelen, die in die lucht sien ende in
onwedere quaet doen bi goods ghehenghenisse.
 
Nv sien, tusschen ons ende die mane,
790
In die lucht, duuele, als ic wane.
 
Si weten wel al die nature,
 
Ende si connen alle scrifture.
(545)
Als si die lucht verstoert dus sien,
 
Ende dit wonder al ghescien,
795
Entie liede hem seer ontsien,
 
illustratie So menghen si hem mettien,
 
Ende varen in die blixem met,
(550)
Om dat si quaet moghen doen te bet.
 


illustratie

799
+Want die viant es bereet,
800
Alst die mensche niet en weet,
 
Hem te brenghen te vallen.
 
Dies bescerme god ons allen!
Wanen donre comt na anderen boeken.
(555)
Vanden blixem heb ic v gheseillustratiet,
 
Na mijnre machte, die waerheillustratiet.
805
illustratie Maer in boeken ic noch vinde,
 
Dat donre coemt van vier winde,
 
Daer si te gader comen al.
(560)
+ Dits loghen, als ic v toghen sal.
 
Donre ende blixem dicke draeillustratiet,
810
Dat een loef an bomen niet en waeillustratiet.
 
Waer die wint sake van desen,
 
+ So sout meest inden winter wesen.
(565)
Maer hier ieghens, wi alle sien
 
Inden zomer dit meest ghescien,
815
Want het es dan smout weder,
 
In die lucht hoech ende neder,
 
+ Maer het waeillustratiet gherne naer,
(570)
Want die wint hi wasset daer.
Waen dat wint comt ende waer of hi wast.
 
In sinen boeken Aristotiles
 


illustratie

820
+Seit, dat wint el niet en es
 
Dan droghe wasom, die op slaet,
 
Ende in die lucht dan gaet.
(575)
Als een droghe wasom dan
 
Enen anderen wasom comet an,
825
Die iaecht den anderen ende steect:
 
Dats die wint, diere of breect.
 
Want wint, dat1 en es el niet,
(580)
+ Dan dene iaecht ende dander vliet.
Hoe dat die reghen stilt den wint.
 
Hier bi moechdi dan merken wel,
830
Alst seer waeillustratiet, ende tweder es fel,
 
Dat vele droghes wasoms daer
 
Es, daer wint of volghet naer.
(585)
Coemt daer op dan een reghen,
 
Die wint es varinghe gheleghen,
835
Die droghe wasom wort dan nat,
 
Ende die wint moet vallen om dat.
Wat2 haghel, snee ende reghen comt.
 
Dat seillustratiet oec Aristotiles,
(590)
Dat haghel, snee ende reghen es
 
Wasem, die vten aertrike
840
Opslaet elker daghelike,
 
Somme droghe, somme nat,
 
Som cout, som heet, ende om dat
 


illustratie

843(595)
++So ist van menigher naturen.
 
Dat daer of wasset tallen vren,
845
Som licht, som zwaer,
 
Nature heeftet1 daer of maer.
 
Daer gaet oec toe der sonnen hitte,
(600)
Na dien dat si werct an ditte.
 
illustratie Exempel wilic v gheuen hier.
850
Set enen pot op dat vier:
 
Die wasem diere wt slaet
 
An dat decsel het daer gaet;
(605)
Die wasem gadert al an dat;
 
Als hi dan es zwaer ende nat,
855
So moet hi emmer vallen neder;
 
Nochtan climter ander weder.
 
Tfier gheeft oec wasem2 ende roec,
(610)
Die emmer climmet opwaert oec.
 
Daer elc niet hogher climmen moet,
860
Daer wasset bitter ende soet.
 
+ Na dien dat die wasem es,
 
So waster dinc of, sijt seker des.
(615)
illustratie Aldus so wast, noch min, noch meer,
 
In die lucht haghel, reghen ende snee.
865
Want vtor aerden altoes gaet
 
Wasom, die vast opwaert slaet.
 
illustratie Die sonne trect oec wasom an,
 


illustratie

868(620)
+Die si verteren niet en can.
 
An die lucht hi hanghende blijft,
870
Als Aristotiles bescrijft.
 
Daer of haghel, reghen ende snee
 
Wast, ende ander dinc oec meer.
Waer bi die sonne meer scijnt: int
oest of int west, dan int suyt.
(625)
Nv wil ic v segghen saen,
 
Als ghi die sonne int oest siet staen,
875
Of int west, so scijnt die stede
 
Meerre, dan si int suillustratiet dede.
 
Die weke[of natte] wasom dat al doet,
(630)
+ Daer men die sonne doer sien moet.
 
Want die wasom is daer nat;
880
Die sonne1 trecten an om dat.
 
illustratie Ende die dinc, diemen moet sien
 
Důer tnatte, scijnt meerre in dien
(635)
+ Dan si altoes van haer2 seluen es.
 
Die waerheillustratiet moechdi proeuen des:
885
illustratie Een penninc die leillustratiet in de gront,
 
Hi scijnt meerre talre stont
 
Dan als hi daer buten leillustratiet.
(640)
Hi bi so proefdi die waerheillustratiet.
Texempel hier of bewijst die spe-
ra, daer dit ghetal in staet: .xiiij.
 


illustratie

889
+Het gheuiel op enen dach,
890
Datmen te gader veel sonnen sach.
 
Dat was al bi dien, god weet,
 
Als ic v nv hebbe gheseillustratiet.
(645)
illustratie Doet water in enich[menich] vat,
 
Ende in die sonne so set dat:
895
Die sonne suldi in elc vat sien.
 
Also mochtet wel ghesciet,
 
Dat vele wacheden hinghen
(650)
Voer die sonne ende ghinghen:
 
Also menich wacheillustratiet, als daer hinc,
900
Also menich sceen der sonnen rinc.
Gaet toter spera, daer in staet: .xv.
Daer vindi hier of exempel.
Waer of die reghenboghe comt.
 
Den reghenboghe, die men siet
 
In die lucht, en es el niet
(655)
Dan wolken, in menigher manieren,
 
Daer die sonne op scijnt sciere.
905
Want die reghenboghe gaet
 
Recht ieghen daer die sonne staet:
 
illustratie Is si oest, so staet si west.
(660)
Dit is dinc, die niet en mest,
 
Want die raeillustratiee vander sonnen
910
Moeter ieghen comen gheronnen.
 
illustratie Vier verwen so gheeft ons dit:
 
Roet, groen, ghelu ende wit.
 


illustratie

913(665)
+Na dien dat die wolken sijn,
 
Ontfaet hi verwen ant sonnen scijn.
915
illustratie Te gader reghenboghe twee
 
Mach men sien, ende niet meer.
 
Aristotiles setter mee toe;
(670)
In dietsche1 en mach men niet segghen hoe.
Texempel bewijst hier of die spera,
daer .xvi. in staet.
Waen die ommerinc comt, die omtrent die mane gaet.
 
Wildi oec weten die dinc,
920
Wanen dat coemt die ommerinc,
 
Die scijnt of hi om die mane
 
Sulke tijt plaghe te gane?
(675)
Hi scijnt herde groot ende wijt,
 
Mar ouer waer, des seker sijt,
925
Dat hi beneden der manen es,
 
Al en duncket v niet des.
 
Want die lucht es herdeclaer,
(680)
Bouen bi der manen daer.
 
illustratie Weet ghi wat dan es die rinc?
930
Wac wasem, die al daer op ghinc,
 
Ende daer te gader cleuet,
 
Ende den ronden cirkel gheuet.
(685)
Het en es niet dan grote wachede[of nathede],
 
Die daer hanghet op die stede.
 


illustratie

935
+illustratie Alle dinghen, bi naturen,
 
Trecken teenre gheliker figuren,
 
Ende vander manen oec dat scijn
(690)
Doet, dat die wacheit ront moet sijn.
 
Want die mane is selue ront,
940
Ende bi naturen talre stont
 
So maect elke dinc na hare
 
Ghelike, dats wel openbare.
(695)
+ Der manen scijn mocht sijn so heet,
 
Het teerde die wacheyt al ghereet.
Gaet ter figuren, daer xvij in staet.
Wat teillustratieken men neemt int breken
van desen ringhe, ende waen die wint comt.
945
Als wert te niete desen rinc,
 
Die sceen dat hi om die mane ghinc,
 
Dats teken dat wesen sal,
(700)
Euen varinghe ouer al,
 
+ In die lucht soete weder,
950
Beillustratiede hoech ende neder.
 
illustratie Als men an deen side breken siet,
 
Ende an dander side niet,
(705)
Dar waert dat hi dan breken beghint,
 
Van danen so sal comen die wint.
955
Als dus breket te menigher stat,
 
So weet die scipman wale dat
 
Dat tempeest wort in die zee,
 


illustratie

958(710)
+Ende en dar daer niet ontbeillustratieden meer.
Texempel hier of van deser materi bewi-
sen .ij. circulen of speren die beyde .xviij. in hebben.
Vander figuren diemen in der mane
siet staen, diemen louderec hiet.
 
Nv wil ic v vroet maken voert,
960
So ic best mach, in corte woert,
 
Wat dat es, dat pleecht te stane
 
Recht in midden vander mane,
(715)
Dat men in dietsche heet loudegheer.
 
Onthout dit wel vorwaert meer.
965
illustratie Die mane is tot eenre stede
 
Slecht ende effen mede,
 
* In anderen steden so es si ru
(720)
Ende onneffen, dat segghe ic v,
 
Als dinc, die roestich is ghedaen,
970
Met donkeren aderen beuaen.
 
Datter effen es ende slecht,
 
Vander sonnen ontfaet dat lecht,
(725)
Ende tander blijft donker al.
 
Exempel ic v toghen sal:
975
illustratie Neemt een glas, dat es beuaen
 
Met adere, diere dore gaen,
 
Ende met striemen, in sulker stede
(730)
Onneffen en doncker mede.
 
illustratie Voer v oghen hout dat glas:
 


illustratie

980
+Ouer al, daert effen was,
 
Daer doer suldi sien licht,
 
Scoen, claer, ende slicht.
(735)
Ende daert die donker aderen heeft,
 
Ghene claerheillustratiet het1 daer en gheeft.
985
Aldus is die mane beuaen
 
Met donkeren striemen, diere in staen,
 
Die gheen licht moghen ontfaen.
(740)
Haer nature es so ghedaen.
Gaet toter spera, die dit ghetal in
heeft: .xix.
Vanden circulen daer die .xij. tekene in staen.
 
Nv heb ic v al vercallet,
990
Dat in die luchte gheuallet.
 
Nu wil ic ten firmamente gaen,
 
Daer alle die sterren in staen.
(745)
illustratie Leert hier ene scone dinc.
 
Ant firmament so es een rinc,
995
Diet firmament al omme vaet.
 
Die ene side noertwaert slaet,
 
Dander zide draecht zuillustratietwaert.
(750)
Scrifture dit al openbaert.
 
In .xij. delen desen cirkel
1000
Deelt men effen ende wel:
 
Elc deel heet een tekijn,
 
Dies ghi noch vroeder sult sijn.
 


illustratie

1003(755)
+Die .vij. planeten haren ganc,
 
Somme cort, somme lanc,
1005
Lopen omme dese tekine,
 
Elc na der maniere[naturen] sine,
 
Als ic v hebbe doen verstaen
(760)
Hoe si tfirmament omme gaen.
 
illustratie Elke creature, die leeft,
1010
Haer nature si hier of heeft.
 
illustratie Tide corte ende langhe
 
Verwandelen bi desen ganghe.
Gaet toter spera, daer xx in staet.
Daer vindi besceillustratiet hier of.
Dit is die kennesse vanden eersten teken.
(765)
Terste tekijn heet Aries:
 
Dats een ram, sijt seker des.
1015
Aldus noemt die scrifture hier
 
Elc tekijn na een dier.
 
Daer om en ist niet ghedaen,
(770)
Dat diere an tfirmament illustratieet staen,
 
Maer die tijt heeft sijn nature
1020
Na dien dieren, alle vren,
 
illustratie Als die sonne daer in gaet,
 
Dats recht daer onder, dat verstaet.
(775)
illustratie Na half maerte so comt saen
 
Die sonne inden ram ghegaen.
 


illustratie

1025
+Die ram hi es starc voren,
 
Achter heeft hi die craft verloren.
 
Also es die sonne dan,
(780)
Want haer cracht, die wast haer an.
 
Si heeft ghehadt clene cracht
1030
Inden winter ende macht.
 
illustratie Die lenten ende threchte jaer
 
+ Na astronomien gaen in daer.
(785)
Die werelt was oec op die tijt
 
Ghemaket, des seker sijt.
1035
illustratie Euen nacht eist daer ommetrent:
 
Die kalendier doet v bekent.
Vanden anderen teken.
 
Tander teken dat heet een stier,
(790)
Want dan die hetten meret hier,
 
Om dat die stier es sterker vele
1040
Dan die ram, so seyd men wele.
 
Men gaet dan eren berch ende dal
 
Metten stieren ouer al.
(795)
illustratie Na half april gaet in den stier
 
Die sonne naden kalendier.
Vanden derden teken.
1045
Dat derde tekijn heet twilinc:
 
Dat es twiuoudighe dinc.
 
Dubbel is dan der sonnen cracht
(800)
Ieghen dat heeft si ghewracht.
 


illustratie

1049
+illustratie Na half meye die sonne gaet
1050
Inden twilinc, dat verstaet.
 
 
 
Dat vierde tekijn, dat is waer,
 
Heet crabbe, want als die sonne daer
(805)
Comt, si niet meer climmen can
 
+ Ende moet nederwaerts gaen dan,
1055
Ghelijc dat die crabbe doet,
 
Die achterwaerts set haren voet.
 
illustratie Die somer na astronomie
(810)
Gaet daer wt, ghelouets millustratiee.
 
Die daghe gaen daer corten dan,
1060
Ende die nachte langhen meer an.
 
Na half wedemaent[Iunius], dat verstaet,
 
Die sonne in die crabbe gaet.
Vanden vijften teken.
(815)
Dat vijfte tekijn heet lybaert:
 
Die heeft enen fellen aert.
1065
Heet es hi bouen alle diere,
 
Ende fel ende onghehiere.
 
illustratie Also ist mede vander sonnen.
(820)
Als si daer in comt gheronnen,
 
Die tijt wort droghe ende heet,
1070
Ende doet menighen mensche leet.
 
Laten, ende nemen pusoene,
 
Es al quaet dan te doene.
 


illustratie

1073(825)
+Ghelijc dattet water wallet
 
Ouer tfier, also gheuallet
1075
+ Dat tsmenschen bloet wallet dan,
 
Van hetten, die hem comet an.
Waer of die honde daghe comen.
 
Het is dan in die hontdaghen.
(830)
Daer willic v nv oec1 of saghen.
 
illustratie In desen tekine lybaert
1080
Staet een sterre, diet al verclaert,
 
Ende die sterre heet hont.
 
Seer pijnlic is si talre stont.
(835)
illustratie Suillustratietwaert si som wile staet,
 
Ende pijnt seer, ende slaet.
1085
illustratie Als die sonne is daer bi,
 
Voren of achter, dan segghen wi,
 
Dattet in die hont daghen es dan.
(840)
.xl. daghe hebben si an.
 
illustratie Opten seuenden dach in hoeillustratiemaent
1090
Gaen si in, dat men wel waent.
 
Ghelike dat die verwoede hont
 
Es ghevenijnt2 in alre stont,
(845)
Also pijnlic es dan die tijt.
 
Bider scrifturen weten wijt.
1095
illustratie Na half hoeymaent[Iulius] dan so vaert
 


illustratie

1096
+Die sonne inden lillustratiebaert.
Dat seste teken.
 
Dat seste teken dat heet maghet:
(850)
Ondrachtich, die niet en draghet,
 
Vol van gestadicheden,
1100
Ende oec van ripen seden.
 
illustratie Also es rechte die tijt dan,
 
Want die vrucht wast niet meer an,
(855)
Maer si gaet ripen alle tijt.
 
illustratie Dits na half oest, des seker sijt.
Vanden seuenden teken.
1105
Dat seuende dats die waghe scale.
 
Want men weet dan altoes wale,
 
+ Dat die dach es euen lanc
(860)
Ieghens den nacht in den ganc.
 
Die herfst hi gaet oec dan inne,
1110
Na der astronomien sinne.
 
illustratie Na half spelemaent[september] es dit al,
 
Dat het dus gheuallen sal.
Vanden achtenden teken.
(865)
Dat achtende teken hiet scorpioen.
 
Verstaen wil ic v hier dat doen.
1115
Metten staerte venijn het gheeft:
 
Die tijt oec die nature heeft,
 


illustratie

1117
+Want int ende vanden daghen
(870)
Wertet cout dan alle slaghen.
 
Die coude is dan der naturen
1120
Groot venijn tot alre vren.
 
illustratie Na half die maent tsinte bauen mis
 
Die sonne inden scorpioen is.
Vanden neghenden teken.
(875)
Dat neghende teken heet sagittarijs:
 
In dietsche een scutter dat is.
1125
Die sciet ons vore des winters coude,
 
Met haghel, met snee, also houde.
 
illustratie Na alre heylighen misse half maent
(880)
Gater die sonne in, als men waent.
Vanden tienden teken.
 
Dat tiende teken hiet capricornus:
1130
Dats een dier, ende heet aldus.
 
Achter serpent, ende voer een gheet
 
Esset, datment wale weet.
(885)
Als hi die gheet heten sal,
 
Heft hi sijn hoeft op al.
1135
illustratie Also doet die sonne dan,
 
Want si gaet vast climmen voert an.
 
Maer achterwaerts haer felle staert
(890)
Van couden elken mensche daert.
 
illustratie Die winter neemt daer sijn beghin,
 


illustratie

1140
+Ende gaet na astronomie daer in.
 
Het is daer oec die cortste dach.
 
Daer bi datmen wel sien mach,
(895)
Dat die daghe gaen langhen1 daer.
 
illustratie half slachmaent[december], dat es waer,
1145
Die sonne gaet in capricornus voert.
Vanden elften teken.
 
Dat elfte teken is, nv hoert,
 
Aquarius, dats in dietsche woert
(900)
Gote, want si ten watre behoert.
 
illustratie Als die sonne comet in dat,
1150
Het reghent dan ende es nat.
 
illustratie Na half loumaent[Ianuarius] so gaet dus
 
Die sonne in aquarius.
Vanden twaleften teken.
(905)
Dat twalefste teken visch es,
 
Ghi moghet mi2 ghelouen des,
1155
Dat si cout sien ende wac.
 
Die tijt doet oec groet onghemac
 
Den lieden, van reghen ende van coude,
(910)
Ende anders pine menichfoude.
 
Na half zelle die zonne gaet
1160
In die vissche, dat verstaet.
Hoe ziecheit wast inden menschen, als
die tijt niet ghetempert en is, daer si
se in ontfaen, ende hoet die mensch ter dorder
tijt becoept.
 


illustratie

1161
+Nv heb ic v gheseillustratiet al,
 
Hoe dat die tijt worden sal
(915)
Van alden jare bi naturen,
 
Als mi leren die scrifturen.
1165
illustratie Ende als dus niet ne wort die tijt,
 
Als ghi hier voren gheleert sijt,
 
Ende het contrari werket al,
(920)
Als ic v nv toghen sal,
 
Grote ziecheden comen dan
1170
Inden dorden tijt daer an.
 
illustratie Exempel gheue ic v, om dat
 
Ghijt onthouden sult te bat.
Vander naturen des winters.
(925)
Die winter, die wesen soude
 
Herde nat ende herde coude,
1175
illustratie Es hi droghe ende heet,
 
So wassen ziecheden ghereet,
 
+ Die men inden zomer heeft.
(930)
Die doot her oec dicke gheeft,
 
Beyde menschen ende beesten,
1180
Ia, den minsten ende den meesten.
Hoe die lenten sculdich is te sijn bi naturen.
 
Lentijn hi es heet ende wac;
 
Doet hi anders, dats onghemac.
(935)
Want es hi droghe ende cout,
 


illustratie

1184
+So wassen ziecten menichfout,
1185
+ Die inden herfst comen voert
 
Ende maken grote moert.
Van des zomers nature.
 
Die zomer es droghe ende heet;
(940)
Dede hi anders, dat waer ons leet.
 
Want waer hi cout ende wac,
1190
Ziecheillustratiet ende onghemac
 
Quaem ons, als ghi hebt ghehoert.
 
Te winter souden si comen voert.
Van des herfst nature.
(945)
Die herfst es droghe ende cout;
 
Datmen wel sien mach int wout.
1195
illustratie Als hi es wac ende heet,
 
Ziecheden wassen dan ghereet,
 
Die inden lenten openbaren.
(950)
Menighen doen si dan veruaren.
Waer bi een zomer cout is ende die winter heet.
 
Nv heb ic v ghemaket cont,
1200
Hoe tjaer wedert alle stont;
 
illustratie Nu moechdi mi vraghen des,
 
Waer bi een somer cout es,
(955)
Ende een winter som wile heet.
 
Dit es contrarie, god weet.
 


illustratie

1205
+illustratie Die .vij. planeten doen dit al,
 
Als ic v nv toghen sal.
 
illustratie Saturnus es bi naturen
(960)
Droghe ende cout tallen vren;
 
illustratie Die mane ende Venus
1210
Sien cout ende wac aldus;
 
Maers entie sonne, als ic weet,
 
Sien beyde droghe ende heet;
(965)
illustratie Iupiter es heet ende nat;
 
illustratie Marcurius ghetempert van al dat.
Waer bi dat die tijt wort contrari.
1215
Als een planete comt gheronnen
 
In een teken, metter sonnen,
 
Die tijt neemt sijn nature
(970)
Vanden planeten, talre vre.
 
illustratie Exempel wil ic dat ghi wet,
1220
So moechdijt onthouden te bet.
 
Quansijs die sonne ende Saturnus
 
Comen in die crabbe dus.
(975)
Dats daer die somer in sal gaen,
 
Als ic v hebbe doen verstaen.
1225
Met rechte sout dan wesen heet,
 
illustratie Maer Saturnus, als ict best weet,
 
Die herde droghe is ende cout,
(980)
Doet, dat bi siere ghewout
 


illustratie

1229
+Die tijt es dan beuaen met coude,
1230
Meer, dan hi te rechte soude.
 
illustratie Esser die maen oec1 bi, of Venus,
 
Te meer couden esser dan dus.
(985)
Ouer al moet men vroet sijn des,
 
Als die sonne in een teken es,
1235
+ Esser enighe planete bi,
 
Den tijt daer na so hebben wi.
 
Die winter, die met rechte soude
(990)
Sijn beuaen met groter coude,
 
Comt Maers der sonnen yewer an,
1240
+ Heten winter so heb wi dan.
 
Also langhe, als si te gader gaen,
 
So es die tijt also ghedaen.
Gaet tot dien
twe circulen, daer xxj ende xxij in staen. Si horen
beyde op dese materi.
Waer bi dat een recht fisiker emmer astronomie connen moet.
(995)
Omdat ghene planete stille staet,
 
Mer elc haren ganc hene gaet,
1245
Daer bi so moet al na desen
 
Planeten die tijt diuerse wesen.
 
illustratie Hier bi en soude gheen meester sijn,
(1000)
Wilde hi wesen goet phisicijn,
 
Hi en soude van astronomien leren.
1250
So mocht hi vrouwen ende heren
 
Seker cureren, ende ghenesen.
 
Ander sins en macht niet wesen.
 


illustratie

+Welc dat een goet fisiker es.
1253(1005)
Maer dat is een phisicijn goet,
 
Die van astronomien es vroet,
1255
Die dese tide can versien,
 
Wat vanden planeten sal ghescien,
 
Weder cout of weder heet,
(1010)
Ende hi sijn liede dan ghereet
 
Wel daer na can altoes houden
1260
Ieghens hetten, ieghens couden.
 
illustratie Ende als hem ziecheyt comet an,
 
Wat planete regneert dan,
(1015)
Daer bi so mach hi weten al
 
Of hi ghenesen of steruen sal.
1265
illustratie Sal hi hem oec gheuen pusoene,
 
So staet hem wel oec dit te doene:
 
Dat hi die wile wel versie,
(1020)
Wat planeten, ende wie
 
Hi es, ende regneert dan.
1270
Doet hijt, so es hi een vroet man.
 
Want wi dicke hebben ghesien,
 
Dat wel een goet phisicien,
(1025)
Als hi tot sinen sieken quam,
 
Die ziecheit hi herde wel vernam;
1275
Des gheens nature kende hi mede,
 
Ende vander ziecheillustratiet oec die stede;
 


illustratie

1277
+Gherecht pusoen hijr hem ieghen gaf:
(1030)
Nochtan en batet niet een caf.
 
Maer den zieken hi verseerde
1280
Ende sijn ziecheillustratiet hi oec meerde.
 
illustratie Dit mach wonderen seer v allen,
 
Hoe dese dinc dus mach gheuallen.
(1035)
illustratie Het dolen goede meesters dicken;
 
Dit comt al bi desen sticken:
1285
Dat si niet ne connen merken,
 
Wat die planeten sullen werken.
Die craft van elker planete.
 
Hier of laet ic die tale bliuen,
(1040)
Ende wil v noch voert scriuen
 
Vanden planeten hare cracht,
1290
Hare doecht, ende hare macht.
 
illustratie Jupiter ende Venus sijn goet,
 
Ende alle dinc, die elc doet;
(1045)
illustratie Maers ende Saturnus sijn quaet,
 
Ende also es al haer daet;
1295
illustratie Marcurius, die sonne entie mane
 
Sijn hier of tmiddel, dat ic wane.
Hoe elc mensche neemt sijn nature ende
sijnre gheboerte van eenre planete.
 
Hier moghedi grote wijsheillustratiet horen:
(1050)
Als een kint wert gheboren,
 
Die planete, die dan oest op gaet,
 


illustratie

1300
+Weder si goet es ofte quaet,
 
+ Dat kint heeft sijn nature
 
Na die planete alle vre,
(1055)
Ende trecter emmer naer.
 
illustratie Maer weet dat seker ouer waer,
1305
Dat dit die nature wel ontleert1
 
+ Bi dinghen, daer men toe keert.
 
Hier bi so moechdi weten wel
(1060)
Dat loghene sijn, ende niet el,
 
+ Als een mensche stelen gaet,
1310
Ende men hanghet, als men vaet,
 
Dat die lude segghen dan:
 
Het es hem gheboren an;
(1065)
Waer hi besloten in een mure,
 
Hi moste doen sijn nature.
1315
illustratie Dits loghen, ende teghens tgheloue al,
 
Also als ic v toghen sal.
 
Hier wort gheboren een kint quansijs,
(1070)
Int lant daer gheen water en is,
 
Ende sijn gheboernesse dat doet
1320
Dattet int water verdrencken moet:
 
illustratie Hoe salt verdrencken, segghet mi,
 
Want daer en is gheen water bi!
(1075)
Waert also, als die liede callen,
 


illustratie

1324
+So most emmer also gheuallen:
1325
Al sout ouer .m. milen gaen,
 
Het soude lopen verdrenken saen.
 
illustratie Het sijn loghelike woert.
(1080)
Die fine waerheillustratiet hier nv hoert:
 
Als een kint wort gheboren,
1330
Ende brenghet met hem voren
 
Dattet sal drenken of verhanghen,
 
Alsulker doet macht wel ontghanghen;
(1085)
Mer dats aldus te verstane,
 
Dattet ter dieft eer trecket ane,
1335
In dien dattet hadde die stade,
 
Dant tot anderen dinghen dade.
 
Ghinct oec met dieften omme meer,
(1090)
Het worde verhanghen veel de eer
 
Dan een ander dief soude.
1340
Men mochtet sien, diet merken woude.
 
illustratie Want het leeft sulc .xl. jaer,
 
Ende is een hoeft dieft ouerwaer,
(1095)
Ende steelt al dat hi te stelen siet;
 
Nochtans en hangt men ten eersten niet.
1345
Een ander comt, ende sal stelen gaen,
 
Ende wort ten eersten gheuaen.
 
illustratie Een vecht wel als een deghen,
 


illustratie

1348(1100)
+Nochtan wort hi niet versleghen;
 
Een ander in sire eerster1 betali
1350
Wert versleghen, sonder fali.
Gaet toter spera, daer .xxiij. in staet.
Hoe een mensch ghern trect na sijnre nature.
 
Aldus ist, als ghi moecht horen,
 
Daer een mensche mede wert gheboren,
(1105)
Daer toe draecht hem sijn nature,
 
Ende hi begheertet talre vre.
1355
Ontwennen mach hijs hem nochtan,
 
In dien dat hire niet comet an.
 
Maer het wort hem herde sure,
(1110)
Leert hi yet ieghens sijn nature.
 
Ende leert hi dat hem nature gheeft,
1360
Groten spoet hi daer toe heeft.
Exempel van twien kinderen, hoe si
wel sijn versceillustratieden van naturen,
van des hem nochtans nature gheeft.
 
Doet twee kinder ter scolen gaen,
 
Dat een sal wel leren ende verstaen;
(1115)
Dat ander, al sloechment ter doot,
 
Het en leerde cleen, noch groot.
1365
illustratie Trect men dan vander scole,
 
Daert of sere was in dole,
 
Ende men hem lere een ander stic,
 


illustratie

1368(1120)
+Het salt wel leren, dat weddic,
 
Draechter sijn nature an.
1370
illustratie Neemt dat ander kint oec dan,
 
Dat daer wel ter scolen ghinc,
 
Ende men leer hem die selue dinc,
(1125)
+ Het blijft sauentire van desen,
 
Ende tander salre meester of wesen.
1375
illustratie Hier bi so moechdi verstaen,
 
Nature, die men dus heeft ontfaen,
 
Dat si den mensche ghereder gheeft
(1130)
Teenre dinc spoed, dan diese niet en heeft.
 
Daer bi so ne gheuallet niet
1380
Dattet emmer also ghesciet.
 
illustratie Daer om so moechdi hier merken an,
 
Die eens kints nature wiste dan,
(1135)
Waerse goet, deedse hem leren,
 
Waer si quaet, deder hem of keren.
Hoe den viant den mensche doet quaet
doen ende hoe hijt dan wijt sijnre naturen.
1385
Die viant weet alle nature,
 
Ende is bi ons alle vre.
 
Den mensche doet hi dicke sneuen
(1140)
Ende iammerlijc verliesen tleuen.
 
illustratie God onse here ghehenghet dicken,
 


illustratie

1390
+Dat gheuallen dese sticken.
 
In sinen handen esset al,
 
Ionc ende out, groet ende smal.
(1145)
illustratie Menich bi sijnre naturen soude
 
Qualiken termen al sijn oude,
1395
Ten waer datten god daer wt keert,
 
Eer sine quaetheillustratiet wort ghemeert.
 
illustratie Menich verhaest sijn doet dicke
(1150)
Ieghens nature bi enighen sticke.
Hoe die daghe vander weke haer na-
men eerst hadden vanden planeten.
 
Hier of laet ic dese woert,
1400
Ende wil v segghen voert.
 
Om dat die heillustratieden lieden saghen
 
Eens jaers, die astronomie plaghen,
(1155)
Dat vanden planeten talre vre
 
Elke dinc ham haer nature,
1405
illustratie Doe seyden si, het waren gode,
 
Ende helden van hem ghebode,
 
Ende maecten elken een outaer,
(1160)
Ende anebedense daer.
 
illustratie Ooec die daghe vander weke
1410
Hieten si na hem waerlike:
 


illustratie

1411
+illustratie Na die sonne hiet si sondach ane,
 
illustratie Enten manendach na die mane,
(1165)
illustratie Na Maers den dinxsdach hieten si dus,
 
illustratie Den woensdach na Mercurius,
1415
illustratie Den donredach na Iupiterre,
 
Om dat hijt donren dede verre,
 
illustratie Na Venus noemden si den vridach,
(1170)
Om datmen dan te vrien1 plach,
 
illustratie Den saterdach na Saturnus.
1420
Dese name gauen si hem dus
 
Om dat sise ouer gode hilden,
 
Ende hem daer om eer doen wilden.
(1175)
illustratie Mer Iheronimus ende Beda,
 
Die sint langhe waren daer na,
1425
Verkeerden alle dese namen,
 
+ Die van den heyden voertijts quamen.
Hoe die daghen waren uerwandelt haer namen.
 
Den sonnendach hieten si endeleke
(1180)
Den eersten dach vander weke;
 
illustratie Den anderen hieten si manendach.
1430
In die kerken men oec dies plach.
 
Also salmen tellen voert an,
 


illustratie

1432
+Tot datmen den saterdach comt an.
(1185)
illustratie Die weke en es verwandelt niet,
 
Want saterdach ruste bediet:
1435
illustratie Doe god die werelt hadde ghewracht
 
Met sire godliker cracht,
 
Doe ruste hi opten saterdach;
(1190)
Hi ruste oec tsaterdaghes, daer hi lach
 
Int graf, ende om dese saken
1440
Wilden si hem ghenen andre namen maken.
 
illustratie Hier wil ic nv dit laten staen,
 
Ende wil v voert segghen gaen,
(1195)
Hoe sonne1 ende mane veruaren.
 
Dat sal ic v al openbaren,
1445
Ende daer toe noch ander dinghen,
 
Ende tachterste vander aertbeuinghe.
Hoe dat die mane taent ende veruaert.
 
Die wil weten, hoe die mane
(1200)
Veruaert, hi sie dit teken ane:
 
Die mane ghene claerheillustratiet heeft,
1450
Sonder die haer die sonne gheeft.
 
Haerre gheen niet stille2 en staet3.
 
illustratie Als die mane an die sonne ontfaet,
(1205)
Haren wech si vaste gaet dan,
 


illustratie

1454
+Ende emmer clarende meer an,
1455
Tusschen dien, dat si comt gheronnen,
 
Rechte daer ieghen der sonnen;
 
+ Dan isse vol ter seluer tijt.
(1210)
Verstaet dit, dat ghijs wel seker sijt.
 
illustratie Als daerde tusschen dese twee
1460
Es dan recht, min noch mee,
 
So1 bedecket aertrike dan
 
Die sonne, dat si niet bescinen can
(1215)
Die mane; dus moet si gaen,
 
Met groter donckerheillustratiet beuaen,
1465
In die scade van aertrike,
 
Tent si wt comt ende blike.
 
Daer sijn steden int firmament,
(1220)
Daer die mane moet sijn omtrent,
 
+ Of daer in, dats recht daer onder;
1470
Drake heten si, hebts gheen wonder.
 
Si moeter bi[in] sijn, als si veruaren,
 
Often gheuallet niet, ontwaren.
(1225)
Anders gheuelt in elc manescijn,
 
En waret oec niet, ten mocht niet sijn.
1475
illustratie Als die mane aldus veruaert,
 
Als ic v hebbe gheopenbaert,
 
So ist ghemeen2 ouer al aertrike,
(1230)
Dat si veruaert ende niet en blike.
 


illustratie

1479
+illustratie Mer vander sonnen ist also niet,
1480
Als ghi suit horen hoet ghesciet.
 
Som tijt veruaert die mane al gheheel,
 
Ende som tijt oec mer een deel:
(1235)
+ Also vele als dan aertrike
 
Bedecket,1 veruaert si sekerlike.
Gaet toter spera, daer .xxiiij. in staet.
Daer vindi texempel
Vander zonne, hoe si taent ende veruaert.
1485
Die wil weten hoe veruaert
 
Die sonne, hi sie harewaert.
 
Als die mane is donker al,
(1240)
Ende si an die sonne ontfaen sal,
 
illustratie Tusschen aertrijc ende der sonnen
1490
Comt dan die mane gheronnen,
 
Die herde donker es dan
 
Went dat haer claerheillustratiet comet an.
(1245)
illustratie Der sonnen claerheillustratiet decket so,
 
Dat si ons niet en comet toe.
1495
Dan wordet donker sekerlike
 
In dat deel van aertrike,
 
Daer die sonne gaf den dach,
(1250)
Als ic v hier segghen mach.
 
illustratie Daer die sonne haer licht gheuet,
 


illustratie

1500
+Den sconen dach men daer heuet;
 
Ende daer niet scijnt der sonnen cracht,
 
Daer so moetet dan wesen nacht.
(1255)
illustratie Want die sonne al aertrike
 
Omme lopet, sekerlike,
1505
In .xx. wilen ende viere
 
Metten firmamente sciere,
 
Ende darwaert dat si comet toe,
(1260)
Te daghen het beghint daer vroe,
 
Ende hoe si meer comet an,
1510
Te meer beghinnet te lichten an,
 
illustratie Ende den ghenen die si ontgaet,
 
Dien wordet dan nacht, dat verstaet.
(1265)
Dus, so ist emmer erghent1 dach,
 
Als men hier nv verstaen mach.
1515
illustratie Ende int contrari esset nacht:
 
Dit comt al bider sonnen cracht
 
Datmen dus den dach heuet,
(1270)
Bider sonnen, diene gheuet.
 
illustratie Als die mane dan comt ghegaen
1520
Ende sal an die sonne ontfaen,
 
So bedect si die sonne dan,
 
Dat si niet bescinen can
(1275)
Te vollen, als si nv daer dede.
 


illustratie

1524
+Het wort seer donker te dier stede,
1525
Ende wonderlijc ghedaen,
 
Went dat die sonne es ontgaen,
 
Ende si daer claerheillustratiet gheuen mach,
(1280)
Ende weder maken dach.
 
illustratie Steden oec ant firmament oec staen,
1530
Daer die sonne moet ieghens gaen,
 
+ Of si en mach niet veruaren.
 
Anders so gheuiele twaren
(1285)
Dat selue in elc manenscijn.
 
Maer dat en mach daer om niet sijn.
1535
illustratie Vanden steden seyde ic v wel saen,
 
Mer ghi en souts niet verstaen:
 
Astronomie, die is so zwaer,
(1290)
Die vanden steden spreket daer;
 
illustratie Men mach oec niet wel leken lieden
1540
In dietsche ghene dinc bedieden:
 
Men machse tasten metten dume,
 
Nochtans sellent sijt uerstaen cume!
(1295)
illustratie Nu heb ic v gheopenbaert,
 
Hoe dat die sonne veruaert.
1545
Al es dat sake, dat dit ghesciet,
 
Die sonne wort selue donker niet,
 
Mer si bliuet euen claer,
 


illustratie

1548(1300)
+Als ic v hier toghe openbaer.
 
illustratie Stonde hier ene kaerse nv,
1550
Die mi lichte ende v,
 
Ende dan yet vore quame,
 
Dat ons dat scone licht bename,
(1305)
+ So bleue nochtan die kaerse daer,
 
Elwaer lichtende, dat es waer.
1555
illustratie Aldus ist mede vander sonnen,
 
Daer ic dit of hebbe begonnen.
 
Die sonne, die[si] lichte oillustratiet,
(1310)
+ Ende si en verdonkerde noillustratiet
 
Selue, meer dan een werf:
1560
Dat was, doe god ant cruce sterf.
 
Haer licht verloes si al doe,
 
Ende wert puillustratier donker toe,
(1315)
Bi mirakel, niet bi naturen.
 
Als mi toghen die scrifturen,
1565
Dat tot Athenen stont sent Denijs,
 
Die van sterren was herde wijs,
 
Die sonne hi veruaren sach,
(1320)
Ende verdonkeren den dach.
 
Hi wist wel dat niet en mochte sijn,
1570
illustratie Want der manen manescijn
 
En was mer viertien daghe out.
 
Des hadde hem wonder menichfout.
 


illustratie

1573(1325)
illustratie+Doe sprac hi: ‘god der naturen
 
Ghedoecht nv tot deser vren
1575
+ Sinen onwille, of al aertrike
 
Wert nv te stoert sekerlike.’
 
Dit was ene ware tale;
(1330)
+ Nochtan en kende hi gode niet wale,
 
Wanten Paulus sint bekeerde,
1580
Ende tgheloue hem leerde.
 
illustratie Nu heb ic v gheopenbaert,
 
Als die sonne hier veruaert,
(1335)
Dat si nochtan elwaer gheeft
 
Claerheillustratiet, daer men den dach of heeft.
1585
illustratie Ende dat comt al bi haren gane,
 
Ende dat mense dwers siet ane.
Gaet toter spera dat dit ghetal in
heeft: .xxv. Daer vindi texempel hoe die sonne uervaert.
 
Hier bi so moechdi weten dan,
(1340)
Dat Ghent ende Rome niet sien an
 
Alleens die sonne op1 ene wile,
1590
Want daer is tusschen menighe mile.
 
illustratie Ende het niet euens2 eens dach
 
Te Rome ende te Ghent, want men mach
(1345)
Den dach hier in een stede versien
 
Ende si gaen ieghens onse knillustratieen.
 


illustratie

1595
+Die grote hoecheillustratiet dit al gheeft,
 
Die Rome bouen Ghent heeft.
 
Want Rome so hoghe es
(1350)
Bouen Ghent, sijt seker des,
 
illustratie Stonden si tsamen in ene stede,
1600
Ende Roem1 hadde die hoechede
 
Diet heuet bouen Ghent nv,
 
Niemene, dat seg ic v,
(1355)
Soude opwaert dorren sien,
 
Want Rome soude dunken dien,
1605
+ Dattet in die lucht hinghe
 
Ende toten hemele ghinghe.
 
illustratie Aldus moechdi micken voert,
(1360)
Wildi anders enighe poert
 
Bet neder weten ieghen Ghent,
1610
Dat selue wort v hier bekent.
 
illustratie Dat comt bedi, dat si v cont,
 
Dat aertrike is al ront.
(1365)
Al ronde dinc en mach niet staen,
 
+ Teen en moet bouen den anderen gaen.
Texempel van deser materi, dat soect
in die spera daer .xxvi. in staet.
1615
Dvs segghic dan dat elc lantscap staet
 
Bouen tander, ende gaet
 


illustratie

1617
+Emmer climmende opwaert.
(1370)
illustratie Want die hadde goede vaert,
 
Hi soude al omme gaen aertrike
1620
+ In vijf jaren sekerlike,
 
Ende in .xviij. ende twee hondert
 
Daghen, ic waen v dit wondert,
(1375)
.x. milen ouer die dachuaerde,
 
Wil hi te voet, wil hi te paerde.
1625
+ In dien dat1 gheen wederstoet
 
Hem en lette, cleen noch groet,
 
illustratie Tot sinen derden haluen jare
(1380)
.C. daghen ende neghen daer nare,
 
So soude hi comen daer ghegaen,
1630
Dat sine voete souden staen
 
Recht ieghen der gheenre voete,
 
Als of hi soude doen ghemoete
(1385)
Ter stede, daer hi vte teerst
 
Begonde te gaen alre eerst.
1635
Ende in also langhen tiden
 
Soude hi gaen an dander side,
 
Ende comen ter seluer stede in,
(1390)
Daer hi wt ghinc, noch meer, noch min.
 
illustratie Hier bi so sijt seker des,
1640
Dat ghene ander werelt es.
 


illustratie

1641
+Die liede wanen dat hier onder
 
Een werelt es, ende hebbens wonder.
(1395)
Het es ene werelt al,
 
Onder, bouen, berch ende dal.
1645
Daer in sien menighe manieren
 
Van menschen ende van dieren.
Die spera, daer .xxvij. in staet, be-
wijst texempel hier of.
 
Wat lude hier onder ons wonen,
(1400)
Wi gheweten niet en connen,
 
Want also wel segghen si,
1650
Dat onder haer voeten sien wi,
 
Als wijt van hem lieden segghen
 
Om dat wi voet ieghens voet legghen.
(1405)
Also wel hebben si tfirmament
 
Bouen hem, alst ons is omtrent.
1655
illustratie Ende alst hem is middernacht,
 
So hebben wi meest der zonnen cracht.
 
Ende dan ist1 onse middach recht,
(1410)
Ende hem contrari echt.
 
Dit doet dat aertrike is ront,
1660
Als ic v hebbe ghemaket cont,
 
Want scrifture ons dat seghet.
 


illustratie

1662
+Ghelike dat die doder leghet
(1415)
Recht int midden vanden witten,
 
+ Metten scalen diere an sitten,
1665
Also scrijfmen dat is aertrike
 
Recht in midden sekerlike
 
Vanden firmanente al omme,
(1420)
Euen recht ende euen cromme,
 
Ende hanct in hem seluen al,
1670
Also als ic v toghen sal:
 
illustratie Ghi weet wel hoe dat die zeylsteen
 
Die naelde an hem trect, al van een;
(1425)
Also trect oec dat firmament
 
Tot hem aertrike al omtrent.
1675
Dus moetet1 in midden stille staen:
 
Het en mach vallen, noch vergaen.
Die spera, daer .xxviij. in staet, bewijst
hier of besceillustratiet.
Hoe menighe mile aertrijc heeft ommegancs.
 
Wildi nv weten teenre somne,
(1430)
Hoe menighe mile heeft al omne
 
Aertrike gaens, ic segghet v.
1680
Hoert hier die pure waerheillustratiet nv:
 
illustratie Mile .xx. dusentich
 
Ende vier hondert doe toe licht,
(1435)
Ende .xxix. milen daer an.
 


illustratie

1684
+Den ommeganc so hebstu dan.
Gaet toter spera, daer .xxix. in staet.
Daer vindi dit exempel
Hoe dicke dat aertrike es.
1685
Die dicte van al aertrike
 
Hoert hier oec mede sekerlike:
 
.vi. dusent milen ende vijfhondert.
(1440)
Ic wane, v dit sere wondert.
 
illustratie Tholomeus ende Affricaen
1690
Doen onse al dese dinc verstaen.
 
Si maecten die astronomie,
 
Ende consten alle philosophie;
(1445)
Bi reden proefden si hare woert,
 
Ende al dat ghi hier hebt ghehoert,
1695
So wat dat si oec consten meest,
 
Hadden si van den heyligen gheest.
 
illustratie Het wonderde1 v licht in tghedochte
(1450)
Hoe datmen dit weten mochte:
 
Het is te proeuen herde goet,
1700
Die illustratieet van deser dinc sijn vroet.
Gaet ter spera, daer xxx in staet. Die bewijstet,
Tot welker stede die helle staet.
 
Nv wil ic v doen ghewach
 
Waer die helle wesen mach.
(1455)
Bi scrifturen so proefment wel,
1704
Dat si en is niewer el
 


illustratie

1705
+Dan int middel van aertrike,
 
Dats in centro, sekerlike.
 
God moet ons verden van hare,
(1460)
Amen segt, ende hoert hier nare.
Gaet toter spera, die xxxi in heeft,
die toecht besceillustratiet hier of.
 
Nv heb ic v allen doen bekent
1710
Wat gheuallet tusschen tfirmament
 
Ende hier neder in aertrike.
 
illustratie Nu wil ic v segghen sekerlike
 
Al dat behoert der aerden toe,
(1465)
Waen dattet al comet ende hoe.
1715
illustratie Die aertbeuinghe seg ic voren.
 
Bidt voer den dichter, diet horen.
Waer of wolken ende mist comt.
 
Wasem es menigherhande,
(1470)
Die comt van water ende van lande,
 
Droghe, nat, cout ende heet,
1720
Ende opwaert climt si al ghereet.
 
In die lucht wasser of wolken breillustratiet,
 
Als ic v hier voer hebbe gheseillustratiet.
(1475)
illustratie Die lucht soude altoes sijn claer
 
Enne1 dede die wasen die hanghet daer.
1725
Daer of wolken ende mist comt,
 


illustratie

1726
+Als dene op den anderen dromt.
 
illustratie Alrehande wasem1 latic bliuen
(1480)
Ende wil van den droghen scriuen.
Die droghe wasem, waen hi comt ende hoe.
 
Die wasem is van twie manieren:
1730
Dene climt opwaert herde sciere,
 
Daer of so wasset dicke groot wint;
 
Dander manier sine climmet twint,
(1485)
Mer si slaet in daerde neder,
 
+ Ende loept ghens ende weder.
1735
Holachtich es aertrike binnen,
 
Die wasem loept dan in tallen vinnen[gaten].
 
Slubbrich2 wort hi dan daer in saen,
(1490)
Om dat hi niet weder wt mach gaen,
 
Ende blijft in daerde so gheuaen.
1740
illustratie Exempel suldi hier of verstaen.
 
Als men deech in den ouen leillustratiet,
 
Droghe wasem gater in ghereillustratiet,
(1495)
illustratie Slubbrich wort hi dan daer inne,
 
Want hine mach niet wt, als ict kinne,
1745
Ende emmer gaets daer toe in mee
 
Ende drinc3 so, dattet breect ontwee.
 
Maer men gatet teersten bouen,
(1500)
Eer dat ment doet inden ouen,
 


illustratie

1749
+El sout werpen grote clouen.
1750
Vraghets, so moechdijs ghelouen.
Hoe dat elke dinc heeft clene gatelkine.
 
Het mach v wonderen in uwen sin,
 
Hoe comt dat die wasem comt daer in.
(1505)
Elke dinc heeft gate subtile,
 
Daer1 wasem in gaet elke wile.
1755
illustratie Exempel sie wi al in een,
 
Want water gaet wel doer den steen;
 
Doer hele huillustratiet comt oec wel zweet
(1510)
Wt ghedronghen al ghereet.
Hoe dat aertrike is vol hole.
 
Die wasem, die in aertrike
1760
Neder slaet elke daghelike,
 
Aertrike sijn al vol holen,
 
Daer loept hi in met grote scolen.
(1515)
illustratie Deen wasem iaecht den anden2 daer,
 
Daer of wort groot wint, dats waer.
1765
Want wint, dat3 en es el niet,
 
Dan dene iaecht ende dander vliet.
Gaet toter spera, die xxxij in heeft.
Daer vindi texempel.
Scoen exempel hoe dat wasem wert wint.
 


illustratie

1767
+In enen blaesbalch moech wijt sien.
(1520)
Die wasem, die men trect in dien,
 
Als men den blaesbalch doet toe,
1770
Die wasem, diere in ghinc doe,
 
Hi moet bi crachte vte gaen.
 
Die een iaecht den anderen voren saen.
(1525)
Daer deen den anderen dus wech dromt,
 
Dat is wint diere of comt.
1775
illustratie Aldus doe ic v verstaen.
 
Die wasem, die in die hole gaen,
 
Ende deen iaecht ende dander vliet,
(1530)
So worden si wint ende el niet.
 
illustratie Die wint, als ghi hebt ghehoert,
1780
Loep in die hole der aerden voert.
 
Die aerde verroert bouen ende beeft,
 
+ Om dat si den wint binnen heeft,
(1535)
Diese also dueren rent
 
In alle die hole ommetrent.
1785
Die aerde gaet op ende neder,
 
Om dat bet [..]1 hi loept2 haer ende weder.
 
Waer die aerde dan es dinne,
(1540)
Daer breect si ende vallet inne,
 
Ende maect daer een diepe dal
1790
Ende enen herden groten wal.
 


illustratie

1791
+Groot wint ende starc daer wt dan vaert,
 
Ende gaet climmende opwaert.
(1545)
Stoeder oec dorp of enich poert,
 
Daer dit gheuiel, dat ghi hier hoert,
1795
+ Het most algader daer versinken.
 
Want liede sien, dies noch ghedinken,
 
Daer dese dinc is gheuallen.
(1550)
God bescerme hier of ons allen.
 
illustratie Die aerbeuinghe si ent meest
1800
In die zee ende maect daer tempeest.
 
Dat doet die wint, die daer so liep
 
In die aerde, al is die zee diep.
(1555)
Die aerde si es daer wel dinne,
 
+ Bi dien breect si daer dicke inne.
1805
Groet storm wast daer of alle stont.
 
Die viske die zwemmen opten gront,
 
+ Si vlien op ende doen niel el.
(1560)
Dan so weet die scipman wel,
 
Als hi die vreemde vissche siet,
1810
Dattet stormen sel ende hi vliet.
 
Die storm es quaet alle stonde,
 
+ Die comt beneden vten gronde.
(1565)
Die scepe1 verderuer in dicke:
 
Dat comt bi dustanighe sticke.
 


illustratie

+Wat Aristotiles hier of seillustratiet.
1815
Dit seillustratieter of Aristotiles,
 
Dat aertbeuinghe meest es
 
+ Tsnachts, om dat dan der sonnen
(1570)
Scijn daer of elwaer is gheronnen.
 
Want die sonne soude verteren
1820
Den wasem wel en verweren,
 
Ten waer dats te veel in ghinghe,
 
So quamer wel of aertbeuinghe.
(1575)
Maer die moest in die dagheraet
 
Wesen, of auonts, dat verstaet.
Tot wat steden aerbeuinghe meest valt.
1825
Aristotiles seit oec dit mede,
 
Dat aertbeuinghe ghern es tier stede,
 
Daer die zee altoes bi rent,
(1580)
Want die aerde heeft daer omtrent
 
Cauernen, heten si in latijn,
1830
Dat willen in dietsche holen sijn.
 
illustratie + Sulc lantscep is daer aertbeuinghe
 
Elke weke is, sonderlinghe.
In wat tiden aerbeuinghe meest valt.
(1585)
In den herfst ende in die lentijn
 
Alre meest aertbeuinghe sijn,
1835
Om dat dan meer reghent ende waeillustratiet
 


illustratie

1836
+Ende die wint sere draeillustratiet.
 
illustratie Te winter ende te somer met
(1590)
Gheuallen si selden, dat wet,
 
Want grote hetten ende coude
1840
Benemen den wint also houde.
 
Alst sere vriest, so ne waeillustratietet twint:
 
In daerde en mach dan sijn geen wint.
Wat dinghen of gheluillustratiet datter comt
voer die aertbeuinghe.
(1595)
Voer die aertbeuinghe comt een gheluut,
 
Dats die wint, die waer gaern wt.
1845
Ene grote soghinghe
 
Hoert men voer die aertbeuinghe,
 
Dat is wint ende el niet,
(1600)
Dene iaecht ende dander vliet,
 
illustratie Die daer in daerde was besloten,
1850
Vaerter doer met groten roten.
 
Daer hi dan te comen beghint,
 
Die zoghinghe gheeft daer dan dien wint.
Waer bi die sonne nader aertbeuin-
ghe rijst met wolken.
(1605)
Als die sonne na die aertbeuinghe
 
Rijst, so vallen dese dinghe,
1855
Dat si met dicken wolken es beuaen,
 
illustratie Want, daer die aertbeuinghe breect saen,
 


illustratie

1857
+Daer slaet wt wint ende wasem grof,
(1610)
Daer die1 sonne heeft wolken of.
Waer bi aertbeuinghe gheualt som-
tijt als die sonne veruaert of taent.
 
Somtijt als die sonne veruaert,
1860
Aertbeuinghe dan openbaert,
 
Om dat die hetten vander sonnen
 
Ter aerden toe niet comt gheronnen.
(1615)
illustratie Want die mane esser tusschen dan
 
Ende doet dat die sonne niet ne can
1865
Verteren den wasem ende den wint,
 
Daer die aertbeuinghe of beghint.
 
illustratie En dede die mane, si soude oplecken,
(1620)
+ Ende tot haer in die luchte trecken.
 
Mer nv moet hi in die aerde slaen,
1870
Daer hi also in blijft gheuaen.
Hoe langhe dat die aertbeuinghe duret.
 
Aertbeuinghe gheduret dicke
 
.xx. daghe tot enen sticke2,
(1625)
Ende somtijt een jaer, dits waerheillustratiet.
 
Aristotiles het oec mede seillustratiet.
Vanden .xvi. winden. wanen si comen
ende hoe si heten.
1875
Om dat ic veel hebbe ghecallet
 


illustratie

1876
+Wat vanden winde gheuallet,
 
Daer om wil ic v leren al,
(1630)
Hoemen elken wint heten sal.
 
Van danen dat hi gheronnen coemt,
1880
Den wint men altoes daer na noemt.
 
illustratie Aertrike heeft vier enden,
 
Als wijt in der scriften vinden:
(1635)
Oest, west, zuillustratiet ende noert.
 
In vieren deeltmen dese woert.
1885
illustratie .xvi. enden so heeftmen daer,
 
Die winden hebber1 haer namen naer.
 
Hare namen ende hoe si staen
1888(1640)
Siet hier in ene figure saen.
Gaet toter spera, die dit ghetal in
heeft: .xxxiij.
 


illustratie
Fig. 12.


 


illustratie

+Te soeken paeschen inden kalendier
na toude ghetal vander mane, dat
in alden kalendiere staet, want paesken
wasser na gheset, al ist nv uerlopen.
161
Te vinden paesken die wil sijn vroet,
 
Weti hoe hijt beghinnen moet?
 
Soeke in maerte nonas snime,
 
Daer na, waer die mane is prime.
165(1645)
Viertien nacht so telle daer na,
 
Die naeste sonnendach, dat versta,
 
+ Es paesdach. Ende scrickeliaer,
 
Dat segic v al ouer waer,
(1650)
So selmen tellen .xv. daghe,
170
Dit en es oec ghene saghe.
 
Gheualt oec die achterste dach
 
Der rekeninghe op dien sonnendach,
 
Dan so seltu met haeste
 
Nemen, diere comet naeste.
175(1655)
Daer na vijf weken ende twee
176
Ist pinxster dach, min noch meer.
Om te weten den aduent.
79
Die wil weten den aduent1,
80
Hoer hier na, hi worts bekent.
 


illustratie

81
+Sinte Andries dach hi besie,
(1660)
Den naesten sonnendach, dat is die
 
Achter of voren doet verstaen,
 
Daer die aduent in sal gaen.
85
Gheualt die dach oec sinte Andries
 
Des sonnendaghes, twiuelt niet dies,
(1665)
Die aduent sal daer gaen in.
 
Onthout dit vast in uwen sin.
Te weten scrickeliaer.
 
Die wil weten scrickeliaer
90
Onthoude dit, ende hoerre naer.
 
Als men Incarnacio
(1670)
In vieren mach delen, so
 
Dat effen is, so es en twaren
 
Scrickeliaer. Dats in vier iaren,
95
Want telken vier jaeren es
96
Scrickeliaer, des sijt ghewes.
Te weten hoe out die mane wort
tander iaer op desen dach of op terde
jaer.
193(1675)
Wildi1 der manen outheden
 
Vanden iaren die sijn leden
195
Weten op enighe tijt,
 
Die outheillustratiet, dier ghi seker sijt,
 
Doeter neghentien daghe toe,
 


illustratie

198(1680)
+Als ic v hier toghe hoe.
 
Ghi hebbet dan die outhede
200
Die si des anders jaers tier stede
 
Hadde, ende also dicke als ghi
 
Neghentien doet daer bi[daertoe],
(1685)
Van also menighen iaren hebdi
 
Die outhede, ghelouets mi,
205
Van1 dien iaren die sien leden,
 
Rechte tote deser steden.
 
Maer dat emmer wel verstaet,
(1690)
Als het bouen dertighen gaet,
 
Dortich salmen laten gaen
210
Ende tander daer bouen ane vaen.
 
Somme tijt misset enen dach,
 
Dat es niet dicke, dat letten mach.
 
 
(1695)
Wildi weten in v ghedachte,
 
Hoe menighe wile alle nachte
215
Die mane scinet, haer outhede
 
Suldi tellen daer ter stede.
 
In dien dat si es int wassen,
(1700)
Driewerf so veel selmer toe passen.
 
Dan so salmen dat ghetal
220
Te gader delen in viuen al.
 


illustratie

221
+Also menighe viue alst heeft an,
 
So menighe wile licht si dan.
(1705)
Ende1 also menighe een, als daer
 
Ouer die viuen comen naer,
225
Also menich poillustratient scijnt si
 
Ouer die wilen, ghelouets mi.
 
Ende vijf poynten altoes sijn
(1710)
+ Ene wile int manenscijn.
 
Als ghi dit micket vander manen,
230
Ende si es in haer wanen,
 
So seldi hare outhede
 
Altoes micken voervoets mede.
(1715)
Ende dat van dorteghen is min,
 
Suldi micken in uwen sin.
235
Drie warf also vele dan
 
Seldijr mede toe doen an,
 
Ende delent in viuen voert,
(1720)
Als ghi int wassen hebt ghehoert.
 
Dus moechdi weten alle nachte,
240
Sonder besien, in v ghedachte,
 
Oec waer dat ghi siet ouer al,
 
Hoe langhe die mane scinen sal.
(1725)
illustratie Exempel wil ic v bescreuen
 
Hier van desen beyden gheuen.
 


illustratie

245
+Wanneer die mane is acht daghe out,
 
So meert noch1 dat ghetal drieuout:
 
Twee ende dertich so hebdi dan,
 
Die ses viuen hebben an,
(1730)
Ende maken ses wilen daer.
250
Die twee, die daer ouersien naer,
 
Een halue wile, luttel min,
 
Als ic v leerde, brenghen si in.
(1735)
Als si heeft twientwintich daghe an,
 
So is si in haer breken dan.
255
Hier op staet v wel te siene:
 
Van dortighen ghebreecter tiene.
 
Tot dien tienen doet drieweruen toe
(1740)
So vele, als ic v leerde hoe.
 
Dan so hebdi veertich daer,
260
Die deelt voert2 in viuen naer,
 
So hebdi die wilen saen.
 
Nu moet ghi dit al wel verstaen.
(1745)
illustratie Die mane ten vijftienden daghe
 
Gaet si breken alle slaghe.
 
 
265
Als die mane int suden staet,
 
Die zee dan vloeyen gaet,
 


illustratie

267
+illustratie Ende als si staet oest of west,
(1750)
Der ebben ghi dan niet en mest.
 
Tweewarf elker daghelike
270
illustratie Gheuallet dit in aertrike.
Te weten, hoe out die mane is, als ghi
se weet op enen dach, tander jaer op dien
seluen dach of opt terde jaer.
177
Qvansijs ghi weet nv die mane
 
Hoe out si is van dien ontfane,
(1755)
Wildise also weten al
180
Hoe out si tander jaer wesen sal
 
Op desen seluen dach hier,
 
Sonder te sien in kalendier,
 
illustratie Elf daghe doeter toe an.
(1760)
Tander jaer hebdise dan.
185
illustratie Also menighe elue, als ghi
 
Daer toe doet, dat seg ic vri,
 
Haer outhede also menich jaer
 
Hebdi op dien dach daer.
(1765)
illustratie Maer dat moeti verstaen,
190
Als het bouen xxx sal gaen,
 
illustratie Dortich men wech wer1 pen sal,
(1768)
Ende houden an tander ghetal.

Vorige Volgende

Over het gehele werk

auteurs