Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 32

[p. 29]

‘To give you a thorough insight shall be the scope of these successive sheets’
Enige nieuwe aanmerkingen over Weyermans Historie des Pausdoms¹
Jac Fuchs

Jacob Campo Weyerman schrijft in zijn werken veelvuldig over zijn bezoeken aan Engeland. Sinds enkele jaren probeer ik aan te tonen dat hij inderdaad Engeland bezocht heeft, maar ook in 2008 is het mij niet gelukt het definitieve bewijs te vinden van een verblijf van Weyerman in Engeland. Bij mijn zoektocht ben ik echter wel over een ander verband tussen Weyerman en Engeland gestruikeld, en over dat verband gaat deze bijdrage.

1 Naar Henry Care, The Weekly Packet (zie n. 8), jrg. 1, nr. 1 (3 december 1678), p. 2. Dit artikel is een aangepaste versie van de observatie die ik hield op de Grondvergadering van 10 januari 2009 in Den Haag, onder de titel ‘“I have been Jayl'd, inform'd against, and Convicted too” - een Engelse broodschrijver uit de zeventiende eeuw’. Ik ben Rietje van Vliet en Jan Bruggeman grote dank verschuldigd voor hun hulp bij het voorbereiden van de observatie.

Protestanten en katholieken

In 1534 had Hendrik viii de Engelse kerken onttrokken aan het pauselijk gezag en in een eigen kerkgenootschap ondergebracht: de Church of England. Engeland werd daarmee een protestantse staat. In de zeventiende eeuw legde het Engelse vorstenhuis echter weer contacten met katholieken: Karel i trouwde met een katholieke prinses, een dochter van de Franse koning. Ook de vrouw van Karel ii was katholiek, en zijn broer, de latere Jacobus II, ging zelfs over naar het katholieke geloof.

De protestanten keken met achterdocht naar de katholieken. Ze waren ervan overtuigd dat de katholieke machten in Europa - Oostenrijk, Spanje, en bovenal Frankrijk - op de onderwerping en bekering van Engeland uit waren en ze vreesden dat Engelse katholieken daaraan mee zouden werken. In 1678 sloeg de vlam in de pan na geruchten over een door jezuïeten beraamde staatsgreep tegen Karel II, die de katholieke Jacobus II en op die manier dus ook de katholieken aan de macht moest brengen: die hetze staat bekend als ‘the Popish Plot’. De aantijgingen leidden tot een golf van antipapisme, maar ook tot verdachtmakingen tegen gematigde protestanten: als je niet in het complot geloofde was je niet recht in de leer.

Henry Care (1646-1688)

Vorig jaar kocht ik de biografie van Henry Care, een Engelse publicist uit de jaren 1670-1688.² Henry Care was van bescheiden komaf. Hij werd in 1646 geboren, waar is onbekend. Ook waar hij zijn opleiding kreeg is onduidelijk, maar hij kende zijn talen - hij beheerste in ieder geval het Frans, Grieks en Latijn. Care begon rond 1670 in Londen een carrière als broodschrijver. Hij schreef niet-politieke publicaties, zoals een boek met voorbeeldbrieven voor vrouwen dat op een Frans voorbeeld gebaseerd was, en ook medisch en historisch werk. De Popish Plot van 1678 was voor hem aanleiding om een weekblad uit te brengen: de Weekly Pacquet - voluit: The Weekly Pacquet of Advice from Rome. Hij nam daarin een fel anti-katholiek standpunt in. Zijn kritiek richtte zich al snel ook op de door de koning aangestelde rechters, die volgens hem niet streng genoeg tegen de katholieken optraden, op de regering en ook op de koning zelf.³

Met zijn Weekly Pacquet werd Henry Care het boegbeeld van de oppositiepers: gevreesd om zijn scherpe pen en bewonderd om zijn stijl en de kracht van zijn argumenten. Zijn Weekly Pacquet bleef bijna vijf jaar verschijnen, veel langer dan andere oppositiebladen. De oppositiepers werd stevig aangepakt, en Henry Care kreeg daarvan zijn deel. Hij

2 Lois Schwoerer, The ingenious Mr. Henry Care, London's first spin doctor (Stroud 2004).

3 Het is hier niet de plaats om in te gaan op alle twistpunten waarover Care een standpunt innam, zoals de competentiestrijd tussen koning en parlement, perscensuur, en de pogingen om te voorkomen dat een katholiek de Engelse troon zou bestijgen. Deze onderwerpen, die voor het begrijpen van leven en werk van Henry Care van belang zijn, komen in het boek van Schwoerer (n. 2) uitgebreid aan de orde.

[p. 30]

uitte met enig recht de klacht: ‘I have not only been daily Libell'd by a whole Kennel of Popish Yelpers, but also forc'd to run the Gantelope of abused Law, been Jayl'd, inform'd against, and Convicted too, tho nothing of the Fact charg'd much less any Criminal matter, prov'd’.⁴

Als pamflettist moet je van een tegenpamflet niet vreemd opkijken, maar Care's tegenstanders gingen inderdaad verder. Het begon met een aantal gerechtelijke verhoren over het auteurschap van de Weekly Pacquet, die in het begin anoniem verscheen, en een voorarrest; vervolgens werd hij aangeklaagd, met opruiïng als voornaamste beschuldiging. In 1680 werd hij door een jury schuldig bevonden, waarop de Weekly Pacquet door de overheid verboden werd, maar een week later al verscheen het blad onder een nieuwe titel (The Anti-Roman Pacquet). Bij de gerechtelijke uitspraak zelf, maanden later, legden de rechters hem echter geen straf op. Care was verder mikpunt van bedreigingen en fysiek geweld.⁵ In 1683 werd de druk hem ál te groot en stopte hij met het blad dat hij na het voor hem gunstige vonnis weer onder de naam Weekly Pacquet had uitgebracht. In 1684 werd Care uit zijn kerkgemeente gezet - formeel omdat hij te weinig kerkte, maar zelf was hij ervan overtuigd dat het een reactie op de door hem ingenomen standpunten was.

4 Care, Weekly Packet, jrg. 3 (1681-1682), halverwege de tweede pagina van ‘The Preface’.

5 Zo werd een nachtelijke aanval op zijn huis door zijn buren afgeslagen: of de aanvallers katholieken waren of regeringsagenten is nooit duidelijk geworden.

The Weekly Pacquet

De Weekly Pacquet is een zeer interessante periodiek, en daarom is een nadere beschrijving ervan hier op haar plaats.

Eén Weekly Pacquet was qua omvang vergelijkbaar met een aflevering van een periodiek van Weyerman: acht pagina's van ongeveer A5-formaat. Bijzonder is dat in elk nummer direct na de kop een kleiner onderkopje is geplaatst dat een korte samenvatting geeft van de inhoud van het nummer. De laatste twee pagina's van elke Weekly Pacquet hebben een eigen titel, ‘the Popish Courant’,⁶ en dienden vooral ter vermaak. In dit bijvoegsel werden in eerste instantie allerlei anecdotes over paaps bijgeloof en paapse blunders afgedrukt, later raakte dit deel van het blad steeds meer op de politiek en de actualiteit gericht.

In de eerste zes pagina's gaf Care de lering: in de Weekly Pacquet probeerde hij, zoals hij dat zelf zegt, de lagere middenklasse een theoretische achtergrond te geven bij allerlei theologische onderwerpen, zodat zij beter tegen katholieke, en met name jezuïtische, praatjes gewapend zou zijn. Hij zette daarbij als een ware ‘Ontleeder der Gebreeken’ het mes in alles wat hij zag als kerkelijk machtsmisbruik en verwerpelijke rituelen. Het ging allemaal over de katholieke kerk, maar het was ongetwijfeld Care's bedoeling dat de zittende High Church zich ook aangesproken zou voelen, en die intentie is daar zeker overgekomen. Care sloot met zijn denkbeelden aan bij de dissenters, een vrij grote groep andersdenkenden die kritisch was over het gezag en de voorschriften van de High Church. De dissenters stelden gewetensvrijheid en eigen verantwoordelijkheid boven onvoorwaardelijke trouw aan de kerkelijke leiding. Het is dan ook heel wel denkbaar dat Care's opvattingen een rol gespeeld hebben bij zijn kerkelijk royement.

De opeenvolgende afleveringen van de Weekly Pacquet vormen een doorlopend verhaal. De rode draad daarin is een historisch overzicht van het papisme, wat te zien is aan de volledige titel van het blad: The Weekly Pacquet of Advice from Rome: or, The History of Popery. Op de titelpagina van de gebundelde eerste jaargang staat Care's programma in meer detail geformuleerd, in bewoordingen die verdacht veel overeenkomst vertonen met de uitgebreide titelpagina van Weyermans Historie des Pausdoms - voldoende reden om de inhoud van de Historie eens naast die van Care's Weekly Pacquet te leggen.

6 Bij twee afleveringen uit de eerste jaargang, de nummers 2 en 22, is de verdeling vijf bladzijden Weekly Pacquet en drie bladzijden ‘Popish Courant’.

[p. 31]

Historie des Pausdoms, deel 1, pagina 371: eerste bladzijde van ‘De hoofdstukken van het tweede deel van de Historie des Pausdoms’ (coll. Jan Bruggeman, Zoetermeer).
The Weekly Pacquet, jaargang 2, nummer 17 (31 oktober 1679), p. 129 (privécollectie). Foto's: Jac Fuchs.

[p. 32]

Weekly Pacquet en Historie des Pausdoms vergeleken

De eerste twee jaargangen van de Weekly Pacquet zijn ongelijk van omvang: respectievelijk 31 en 47 afleveringen.⁷ Vergelijking van deze jaargangen met de eerste twee delen van Weyermans Historie leverde globaal het volgende beeld op:⁸

van Weyermans ‘Opdragt aan den Heer Orsini’ (deel I) heb ik geen verwante tekst in de Weekly Pacquet aangetroffen. Anderzijds lijkt Weyerman niet uit Care's ‘To the Reader’ bij de gebundelde eerste jaargang van de Pacquet geput te hebben.

de eerste drie bladzijden van Weyermans ‘Inleyding aan de Hervormde Jeugd’ (deel I) vertonen sterke gelijkenis met Care's ‘Introduction. To all True English Protestants’ in de Weekly Pacquet, eerste jaargang, nr. 1, p. 1-3. Het slot van deze ‘Inleyding’ vertoont overeenkomsten met het slot van ‘The Preface To the Unbyass'd Protestant Readers’ bij de gebundelde tweede jaargang van de Weekly Pacquet.

voor deel I van de Historie des Pausdoms gebruikte Weyerman de eerste jaargang van de Weekly Pacquet plus de eerste zestien nummers van de tweede jaargang. Hij nam vrijwel alle beschikbare tekst over, zodat ongeveer acht-negende van de hoofdtekst van zijn deel I is ontleend aan de Weekly Pacquet. Opmerkelijk is dat Weyerman in dit deel ook enkele ‘afleveringen’ van de ‘Popish Courant’ in vertaling opnam,^9 en ze daarbij handhaafde op dezelfde plekken in de tekst als waar ze bij Care ook het hoofdverhaal onderbreken.

de merkwaardig ogende inhoudsopgave van deel II van de Historie des Pausdoms, achterin deel I, bestaat uit een vertaling van de onderkopjes van de resterende 31 nummers van de tweede jaargang van de Weekly Pacquet.

voor deel II van zijn Historie gebruikte Weyerman de resterende 31 nummers van de tweede jaargang (nrs. 17-47), maar had zo dus minder brontekst ter beschikking dan hij voor deel I had gehad. Hij heeft nagenoeg de complete tekst van die 31 nummers van de Weekly Pacquet gebruikt, maar kon daarmee slechts ongeveer tweederde van zijn deel II vullen. De rest van dat deel bestaat uit uitweidingen en toevoegingen, zoals de ooit al door Frans Wetzels besproken vagevuur-sprookjes.^10

Voor beide delen van de Historie des Pausdoms geldt bovendien dat de bronverwijzingen vrijwel geheel met die van Care overeenkomen, en dat onderwerpen uit de Weekly Pacquet er in dezelfde volgorde aan de orde komen; Weyerman heeft alleen in het tweede deel vaker uitweidingen en zijsprongen ingevoegd. In een enkel geval geeft Weyerman een andere invulling aan de tekst: zo beargumenteert hij waarom de Historie des Pausdoms als boek wordt uitgebracht en niet als periodiek, juist daar waar Care zijn keuze voor een periodiek verdedigt, en geeft Weyerman aan na twee delen te stoppen, op de plek waar Care juist een derde jaargang in het vooruitzicht stelt.¹¹

Dat Weyerman de Weekly Pacquet-afleveringen vrijwel integraal vertaalde, wijst erop dat de sterk uitdagende stijl van Care hem goed lag: waar Care de argumentatie met een beeldspraak heeft opgesierd vinden we vrijwel altijd hetzelfde beeld bij Weyerman terug, alleen zet Weyerman de tekst soms nog wat zwaarder aan,¹² en in een opsomming heeft hij een enkele keer een element minder¹³ of voegt hij een (eigentijds) element toe.¹⁴ In de Historie des Pausdoms zijn ook allerlei kleinere en grotere toevoegingen te vinden. Zo zijn de gedichtjes (bijvoorbeeld in deel I, pp. 46 en 65) nieuw ten opzichte van de Weekly Pacquet-tekst; gedichtjes uit de Engelse tekst zijn door Weyerman niet vertaald.¹⁵ De kleine toevoegingen met actualiteitswaarde, zoals verwijzingen naar de onlusten in Thorn, zijn eerder al door De Vet aangeduid en besproken.¹⁶

In 1728, drie jaar na de publicatie van de eerste twee delen van de Historie des Pausdoms, bracht Weyerman een derde deel op de markt. Er waren nog drie jaargangen Weekly Pacquet, maar die lijkt hij niet te hebben gebruikt; ik zie althans niet meer dan

7 Care's ‘history of popery’ loopt in de eerste jaargang van de Weekly Pacquet tot het jaar 600, in de tweede tot het jaar 1000, in de derde jaargang (tachtig afleveringen) tot het jaar 1370, en in de vierde tot 1517.

8 Voor het vergelijken van de Weekly Pacquet en de Historie des Pausdoms zijn gebruikt: Jacob Campo Weyerman, Historie des Pausdoms, delen I, II en III (Amsterdam 1725-1728), collectie Jan Bruggeman (voor een enkel detail ook: Koninklijke Bibliotheek 3145 E 1-3); Henry Care, The Weekly Pacquet of Advice from Rome, jaargangen 1-3 (Londen 1678-1681), privébezit. Ik heb de teksten alinea voor alinea vergeleken. Een tabel waarin de overeenkomsten tussen de beide werken zijn vastgelegd is bij mij op te vragen, en van de hand-out met een vergelijkende selectie van citaten uit beide geschriften, bij de Grondvergadering van 2009 uitgedeeld, heb ik ook nog enkele exemplaren beschikbaar.
Op ECCO (Internetsite, toegankelijk voor o.a. jaarpashouders van de Koninklijke Bibliotheek) staat een 18de-eeuwse herdruk van de Weekly Pacquet: Henry Care, The History of Popery: with such alterations of phrase as may be more suitable to the taste of this age; and such additions, 2 delen (Londen 1735-1736). Voor de hier beoogde vergelijking is deze uitgave, zoals de titel al aangeeft, minder geschikt: de tekst is bewerkt, en de ‘Popish Courant’-teksten zijn weggelaten.

9 Te weten uit de Weekly Pacquet, jrg. 1, nrs. 25 en 26, en jrg. 2, nr. 9.

10 Frans Wetzels, ‘De vagevuur-sprookjes van C.C. Vrancx en Jacob Campo Weyerman’, in: Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 17 (1994), p. 71-76. De vagevuur-sprookjes zijn aan een andere, mij onbekende bron ontleend.

11 Weyerman, Historie, resp. I, ‘Inleyding van 't Werk’, en II, p. 370.

12 Voorbeeld: ‘And is not this stuff, think you, incomparable Divinity to edifie old Woman [sic] with, on a long winter-night in the Chimney-corner?’ (Weekly Pacquet, jrg. 1, nr. 8, p. 59) / ‘Wat Zegje Leezers is zo een Sermoen, niet een onvergelykelyke Godgeleerdheyd, om oude tandelooze wyven mee te stichten, op een lange Wintersche Avond, in 't Hoekje van een berookte Schoorsteen?’ (Historie I, p. 44).

13 Voorbeeld: ‘Nay, there is not one of the elder Papists, such as Pighius, Gropper, Bayus, Peresius, Cassander, Hosius, Almain and the rest [...]’ (Weekly Pacquet, jrg. 2, nr. 36, p. 285) / ‘Ja daar is geen Een van de Oudste Papisten, dezulke als Pighius, Gropper, Bayus, Peresius, Cassander, Hosius &c. [...]’ (Historie II, p. 258).

14 Voorbeeld: ‘But in deed to lay any stress on such whimsical Observations, better becomes a Doctor of the Alcoran, or Cabalistical Rabbi, than a serious Christian Historian [...]’ (Weekly Pacquet, jrg. 1, nr. 10, p. 74) / ‘Doch om de Waarheyd te zeggen, wy zeggen, dat het beter voegt aan een Leeraar van den Alkoran, aan een geheymkundig Rabbi, en aan een Maas-Paracelsist, acht te geeven op die wervelzieke Aanmerkingen, dan het een Kristen Historie Schryver past’ (Historie I, p. 56).

15 Een overzicht van alle verschillen te geven is hier niet mogelijk; ik wil volstaan met een overzicht van grotere passages in de Historie, die niet met de Weekly Pacquet in verband te brengen zijn: deel I, pp. 133-141, 151-153, 156-160, 168-175, 190-194, 242-245 en (delen van) 334-338; deel II, pp. 1-18, 75-93, 108-113, (delen van) 150-165, 182-185, 188-211, 219-251, 261-264, (delen van) 272-280, 289-293, 314-318 en (delen van) 351-352.

16 J.J.V.M. de Vet, ‘Over Weyermans Historie des Pausdoms: een verkenning vanuit voorgeborchten’, in: Peter Altena, Willem Hendrikx e.a., Het verlokkend ooft (Amsterdam 1985), p. 101-141.

[p. 33]

enige thematische overeenkomst tussen de derde jaargang van de Weekly Pacquet en deel III van de Historie des Pausdoms.

Bronnen

Uit het voorafgaande zal duidelijk zijn dat aan de Weekly Pacquet en de Historie des Pausdoms grotendeels dezelfde bronnen ten grondslag liggen. Het is niet mijn bedoeling een bronnenanalyse voor beide werken uit te voeren, maar ik wil er toch enkele opmerkingen aan wijden. De belangrijkste is al door De Vet genoemd: het Mysterium Iniquitatis. Hij heeft laten zien dat voor veel van de argumenten en de thematiek in de Historie des Pausdoms geput is uit het Mysterium Iniquitatis seu historia papatus van Philippe de Mornay, sieur du Plessis-Marly (1549-1623). Van woordelijke overname uit het Mysterium is echter geen sprake. De passages in de eerste twee delen van de Historie des Pausdoms waarnaar De Vet in deze context verwijst zijn passages die wel vrijwel letterlijk corresponderen met passages in de Weekly Pacquet. Van woordelijke overname uit het Mysterium is echter geen sprake.

Henry Care verwijst ook, op zeker drie plaatsen, naar dit werk, allereerst in zijn ‘Introduction. To all true English Protestants’: ‘Yet possibly some of you, (especially the Younger or more Mechanick sort) may not have had leisure or opportunity to inspect the whole of that Mystery of Iniquity’.¹⁷ Een verwijzing vinden we ook in nummer 15 van de eerste jaargang.¹⁸ En later noemt hij ook de auteur, wanneer hij verwijst naar ‘Morney's Mysterium iniquitatis, Progres. 27’.¹⁹ Schwoerer noemt dit werk niet, maar vermeldt wel dat Care heeft geput uit bisschop Burnet's History of the English Reformation (in meerdere delen verschenen vanaf 1679) en uit Synopsis Papismi, That Is, A Generall View Of Papistrie: Wherein The Whole Mysterie of Iniquitie, and Summe of Antichristian Doctrine, is set downe (1592) van Andrew Willet. ‘Mystery of Iniquity’ is een begrip dat in de zeventiende eeuw vaker voorkomt in titels van Engelse boeken; zo verscheen van Burnet in 1673 The Mystery of Iniquity Unvailed, een meerdere malen herdrukt werk. De exacte route waarlangs de stof uit het Mysterium Iniquitatis van De Mornay in de Weekly Pacquet en de Historie des Pausdoms is terechtgekomen, is dus nog niet vastgesteld.

Bronnen die Weyerman in zijn voetnoten vermeldt stemmen vrijwel altijd overeen met de door Care in zijn tekst vermelde bronnen. In een enkel geval vermeldt Weyerman een bron voor een stuk tekst dat niet in de Weekly Pacquet voorkomt. Een voorbeeld daarvan is Den Troost der Zielen van Cornelius Vrancx, voor de pagina's 1-18 van deel II van de Historie des Pausdoms.²⁰

17 Weekly Pacquet, jrg. 1, nr. 1, p. 1-2.

18 Weekly Pacquet, jrg. 1, nr. 15, p. 116.

19 Weekly Pacquet, jrg. 2, nr. 37, p. 291. Dezelfde verwijzing bij Weyerman, Historie II, p. 266, maar zonder de naam van de auteur.

20 Zie Wetzels, ‘De vagevuur-sprookjes’ (n. 10).

Conclusie

De eerste twee jaargangen van de Weekly Pacquet van Henry Care blijken dus dé bron waaruit Weyerman geput heeft voor de eerste twee delen van zijn Historie des Pausdoms, en vermoedelijk beschikte Weyerman slechts over die twee jaargangen, en niet over de derde en volgende. Theoretisch bestaat de mogelijkheid dat Care en Weyerman beiden grote passages letterlijk uit een gemeenschappelijke bron overgeschreven hebben, maar gegeven de vorm van het werk van Care - een tijdschrift waarin de hoofdverhaallijn op vaste afstanden wordt onderbroken door niet gerelateerde intermezzi - en constaterend dat een aantal karakteristieke punten van de Weekly Pacquet - zoals de subkopjes en drie teksten van intermezzi - in de Historie des Pausdoms terugkeert, acht ik het niet aannemelijk dat er zo'n gemeenschappelijke bron is.

De wetenschap dat Weyermans Historie des Pausdoms grotendeels een vertaling is van Care kan bijdragen aan een verklaring waarom Weyerman het schrijven van dit werk aankon (een vertaling is sneller uitgevoerd dan een volledig bronnenonderzoek). Ook kan het een verklaring zijn voor de vertraging waarmee deel II van de Historie verscheen (de resterende

[p. 34]

Titelpagina van de gebonden eerste jaargang van Henry Care, The Weekly Pacquet (Londen 1679) (privécollectie). Rechts: Titelpagina van Jacob Campo Weyerman, Historie des Pausdoms, deel 1 (Amsterdam 1725) (coll. Jan Bruggeman, Zoetermeer). Foto's: Jac Fuchs.

beschikbare stof moest met passende uitweidingen op niet al te in het oog springende plaatsen aangevuld worden tot de voor deel II vereiste omvang van 370 pagina's), en tevens een verklaring waarom deel III van de Historie enkele jaren op zich liet wachten. Ook werpt dit alles nieuw licht op de grillige compositie van de Historie des Pausdoms.

De Historie des Pausdoms op herhaling

In 1734 kwam Weyerman nog eenmaal terug op de Historie des Pausdoms, met Eenige scherpe Aanmerkingen,²¹ waarin een brief van een kartuizer monnik en Weyermans antwoord daarop werden afgedrukt. Over het ‘Antwoordt’ van Weyerman heb ik mij het hoofd gebroken, maar ik heb voor die tekst (nog) geen bronnen kunnen vinden. Het ‘Antwoordt’ bevat niettemin een zeer verdachte passage: een ‘korte schets der Jesuieten’. De karakterschets was een veelbeoefend genre in Engeland²² en, zoals eerder gezegd: jezuïeten waren rond 1680 in Engeland het gesprek van de dag en dus onderwerp van vele pamfletten.

De kartuizer brief en Weyermans ‘Antwoordt’ worden gevolgd door twee ‘Godgeleerde en Zeedekundige Betrachtingen’ waarover ik wél iets kan meedelen: dit zijn bewerkte vertalingen van twee ‘Discourses’ die op enig moment na 1647 aan de Resolves van Owen Felltham zijn toegevoegd - Felltham en zijn Resolves zijn dankzij Jan Bruggeman oude bekenden.²³ Beide ‘Discourses’ komen in alle Felltham-drukken vanaf 1661 voor. Van de ‘Discourse upon Eccles. II.11’ heeft Weyerman ongeveer vijfzesde vrijwel letterlijk overgenomen, en die tekst maakt ongeveer tweederde uit van zijn ‘Over Salomon, Pred. kap. 2 vs. 11’; de ‘Discourse upon St. Luke 14.20’ nam Weyerman vrijwel geheel over in ‘Over Lukas kap. 14 vs. 20’, maar zijn tekst is door allerlei uitweidingen ongeveer twee keer zo lang. Ik bezie het hele theologische werk van Weyerman inmiddels met argwaan.²⁴

21 Jakob Campo Weyerman, Eenige scherpe aanmerkingen over de Historie des Pausdoms. Opgestelt by een karthuyzer monnik, en in een brief overgeschikt aan den autheur Jakob Campo Weyerman, en deszelfs andwoort; verzelt door godgeleerde en zeedekundige betrachtingen over den text des Evangelists, Lukas 14. v. 20 en Ecclesiastes 2. v. 11 (Amsterdam 1734).

22 Weyerman heeft enkele karakterschetsen van Ned Ward vertaald, en Care heeft ook meerdere ‘karakters’ op zijn naam staan: hij schreef onder andere The Character Of A Turbulent, Pragmatical Jesuit And Factious Romish Priest, maar die vertoont geen duidelijke verwantschap met Weyermans ‘korte schets’.

23 Owen Felltham, Resolves, divine, morall, politicall (Londen [1623?] en latere edities). Ik heb de drukken bekeken die op de internetsites EEBO en ECCO (n. 8) te raadplegen zijn. Op dit werk werd gewezen door Jan Bruggeman, ‘Het tijdschrift Het Schouwburg der Hartstogten van Jacob Campo Weyerman’, in: Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 30 (2007), p. 146-148.

24 Sterker, ik vraag mij af of Weyerman eigenlijk wel in staat was om zelfstandig een non-fictiewerk van redelijke omvang op te zetten. Was hij misschien alleen maar iemand die bij non-fictieon-derwerpen de commerciële kansen van het uitbrengen van een vertaalde tekst inschatte, en ook daarbij de plank nog wel eens mis sloeg?

[p. 35]

Vragen...

De constatering dat de eerste twee delen van de Historie des Pausdoms grotendeels een vertaling zijn roept allerlei vragen op. Een aantal daarvan heb ik op een rij gezet, maar bij de meeste heb ik geen goed antwoord, en kom ik op zijn best tot veronderstellingen.

Wat blijft er overeind van vorige publicaties over de Historie des Pausdoms?

Op dit punt kan ik u geruststellen. Het belangrijkste artikel hierover is dat van Jan de Vet en dat artikel stáát.²⁵ Hij heeft, zonder het werk van Care te kennen, met bewonderenswaardige trefzekerheid de tekst van Weyerman als in de kern zeventiende-eeuws aangemerkt. De Vet besteedt vooral aandacht aan de actuele passages, die dus wél Weyermans eigen inventie zijn, zoals de verwijzingen naar de onlusten in Thorn. Het artikel bevat bovendien een goede schets van het religieuze klimaat ten tijde van het ontstaan van de Historie des Pausdoms, en een overzicht van Weyermans advertenties en verwijzingen die licht kunnen werpen op de ontstaansgeschiedenis van de Historie. Ik heb dit artikel bij het voorbereiden van mijn observatie met genoegen herlezen en met vrucht gebruikt.

Ten tweede is er het artikel van Frans Wetzels over de vagevuur-sprookjes.²⁶ Deze zijn echter niet aan Care, maar aan een andere bron ontleend, dus daar heb ik geen nieuws over te brengen.

Ten slotte zijn er de twee artikelen van Jan de Vet over Eenige scherpe aanmerkingen. Die artikelen gaan juist over de eerste twee onderdelen van dat werk, terwijl ik hier alleen over beide laatste onderdelen iets nieuws gemeld heb.²⁷

Werpt deze vondst nu een schaduw over het hele theologische oeuvre van Weyerman?

Mijn standpunt heb ik hierboven al gegeven: argwaan is gepast en het lijkt mij inderdaad wenselijk dat het overige theologische werk nader wordt onderzocht op directe ontleningen aan andere auteurs.

Hoe en wanneer kwam Weyerman aan de Weekly Pacquet?

Daarover is moeilijk iets te zeggen. Wel is duidelijk dat er aan het begin van de achttiende eeuw niet zomaar aan een exemplaar te komen was. Schwoerer citeert Daniel Defoe,²⁸ een bewonderaar van Care, die in 1704 meldde dat de Weekly Pacquet een zeldzaamheid geworden was. In 1714 bevond zich echter wel een exemplaar in Nederland, namelijk in de verzameling van Benjamin Furly, zoals blijkt uit de veilingcatalogus van zijn bibliotheek.²⁹ Helaas vermeldt de beschrijving niet hoeveel jaargangen van de Weekly Pacquet dit kavel omvatte.

Weyerman gebruikte in 1725 wel de eerste twee jaargangen van de Weekly Pacquet, maar in 1728 niet de derde. Waarom niet?

Mijn antwoord is dat alles in de opzet en de inhoud van de eerste twee delen van de Historie des Pausdoms erop wijst dat Weyerman alleen over de eerste twee jaargangen van de Weekly Pacquet beschikte, niet over de derde.

Wanneer heeft Weyerman zich gerealiseerd dat een volledige historie er niet in zat? De twee eerste jaargangen van de Weekly Pacquet gaan niet verder dan het jaar 1000.

Ik denk dat Weyerman vanaf het begin van zijn project wist dat hij met twee jaargangen Weekly Pacquet alleen een goede aanzet voor zijn Historie des Pausdoms had, en dat hij er snel achter kwam dat het werk veel omvangrijker zou worden dan hij anderen wilde doen geloven: hij lijkt immers geen enkele poging gedaan te hebben om de tekst van Care in te korten. Ook moet hij ingezien hebben dat het evenwichtig aanvullen van de tekst van de twee jaargangen Weekly Pacquet met recentere kerkgeschiedenis zijn krachten te boven ging. Kortom: mijn indruk is dat Weyerman vrijwel vanaf het begin zijn publiek bedonderd heeft.

25 De Vet, ‘Over Weyermans Historie des Pausdoms’ (n. 16).

26 Wetzels, ‘De vagevuur-sprookjes’ (n. 10).

27 J.J.V.M. de Vet, ‘Weyerman en zijn kartuizer’, Documentatieblad van de Werkgroep Achttiende Eeuw 14 (1982), p. 179-208, en idem, ‘Weyerman en zijn kartuizer’, Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 6 (1983), p. 1-3.

28 Schwoerer, The ingenious Mr. Henry Care (n. 2), p. 289, noot 41.

29 Zie Bibliotheca Furliana (Rotterdam 1714), p. 171, kavel 95. Geraadpleegd exemplaar: Collectie Gemeentearchief Rotterdam, XXV G 27.

[p. 36]

Wist Weyerman wie de auteur van de Weekly Pacquet was?

De Weekly Pacquet verscheen aanvankelijk anoniem, maar de achterkant van de titelpagina bij de gebundelde tweede jaargang toont een Latijns lofdicht op Care. Mij zijn geen verwijzingen naar Henry Care in het overige werk van Weyerman bekend, en dat doet mij vermoeden dat hij niets over Henry Care wist.

Care's publicatie was een periodiek, en zijn stijl lijkt op die van Weyerman. In hoeverre heeft de Weekly Pacquet het werk van Weyerman beïnvloed?

Het beantwoorden van deze vraag laat ik graag aan anderen over, maar mijn vermoeden is dat er buiten de Historie des Pausdoms geen duidelijke invloed van Care op Weyermans werk te vinden zal zijn.

Het antipapisme van de Historie des Pausdoms blijkt nu dat van Care uit het Engeland van rond 1680 te zijn. Anderzijds was het Weyermans vrije keuze deze tekst uit te geven. Hoe groot was zijn antipapisme nu feitelijk?

Ook het beantwoorden van deze vraag laat ik graag aan mij voorbij gaan, maar ik denk dat er geen aanleiding is om de visie van De Vet te herzien.

Wordt de Historie des Pausdoms een minder interessant werk nu het op de Weekly Pacquet gebaseerd blijkt te zijn?

Ik zou zeggen: nee, integendeel. Als de Historie een vertaling is, biedt dat de mogelijkheid de eigen inbreng van Weyerman er beter uit te halen, en geeft het bovendien meer inzicht in hoe hij als vertaler te werk ging.

Ite missa est

Ter afsluiting: al met al heb ik alleen maar een toevalstreffer gescoord. Om het theologisch werk van Weyerman verder op ontleningen aan andere werken te onderzoeken is bekendheid met (Engelse?) theologische teksten van vóór 1730 vereist, en die heb ik niet. Ik hoop dan ook dat iemand zich geroepen voelt deze uitdaging aan te gaan. Ik kan daar niet toe oproepen met de tekst die Care schreef aan het eind van zijn tweede jaargang van de Weekly Pacquet: ‘We shall henceforth, God affording us Life and Liberty, proceed in the Third Volume of this work, to shew you (as the Prophet speaks) yet greater Abominations’.³⁰ Maar ik citeer met genoegen uit Weyermans vertaling achterin deel II van de Historie des Pausdoms: ‘Laat nu een Tweede Schryver [...] een [...] Deel op het Weefgetouw van zyn Bekwaamheyt zetten, want wy hebben de Bron des Pausdoms niet opgesopt met Sponssen. Daar schuylen nog vry zwaarder Gruuwelen als wy hebben ontkleet en ontmaskert’.³¹

30 The Weekly Pacquet, jrg. 2, nr. 47 (28 mei 1680), p. 374.

31 Weyerman, Historie II, p. 370.