Logo DBNL
Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 31 (2008)

Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 31

(2008)– [tijdschrift] Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Met Vrijheidshoedje!
Een gravure van Reinier Vinkeles bij De Hollandsche natie van J.F. Helmers.1
Amber Delhaye

Inleiding

 
'k Wil thans, ô Vaderland! mijn hulde U doen erlangen!
 
Versma mijn onmagt niet, mijn nederige zangen!
 
Der vaadren deugden zal ik schildren; hun verstand,
 
Hun nooit bezweken trouw voor 't heilig Vaderland

Bovenstaande, naar nationalisme zwemende, dichtregels komen uit De Hollandsche natie, een lang dichtwerk in zes zangen geschreven door Jan Frederik Helmers (1767-1813).2 Helmers had vanaf 1802 aan zijn tekst gewerkt,3 maar tot een uitgave kwam het pas in 1812. Dat was niet zonder reden. Waar De Hollandsche natie misschien eerst (rond 1802 en daarna) moest dienen als ‘slechts’ een werk ter verheerlijking van het eigen volk uit pure vaderlandsliefde van de kant van Helmers, kreeg het al snel een ander tintje toen Napoleon op 9 juli 1810 Nederland bij zijn keizerrijk inlijfde. Een groot gedeelte van het gedicht kon nu worden begrepen als een verwijzing naar de specifieke situatie waarin de Nederlanders zich bevonden en het lijkt niet onaannemelijk dat veel passages in De Hollandsche natie ook daadwerkelijk bedoeld waren als een opzettelijke aanval op de Franse overheersing. Wellicht heeft Helmers in zijn, door de komst van de Fransen nog sterker ontstoken vrijheidsdrift, gedeelten van zijn gedicht bewust explicieter toegepast op de actuele situatie om zo in 1812 tot een eerste publicatie van De Hollandsche natie te komen.

In zijn werk maakt Helmers dankbaar gebruik van de in de achttiende eeuw in zwang zijnde Bataafse mythe. De Bataven, de eerste bewoners van het Nederlandse grondgebied, werden gedurende de hele Verlichting geassocieerd met uiterst moderne ideeën over staatsinrichting en democratie. Het is niet voor niets dat de patriotse ‘partij-ideoloog’ Joan Derk van der Capellen tot den Pol in het pamflet Aan het volk van Nederland zich meerdere malen op hen beriep.4 Ook voor Helmers dienen de verre voorouders van de Hollandse natie als vroegste voorbeeld van een onafhankelijk en democratisch volk. En aldus verwijzend naar de Bataafse c.q. Hollandse vrijheidsliefde deelt Helmers een aantal rake klappen uit aan het Franse bewind.

Vreemd genoeg komt De Hollandsche natie, ondanks deze goed uitgedeelde klappen, in de eerste instantie toch gewoon door de censuur.5 Het duurt echter niet lang voor de anti-Franse boodschap wordt opgemerkt door de aangevallen partij. Die verordonneert dan een verbeterblad ter vervanging van pagina 56 waar volgens de Fransen de meest schadelijke passage in stond. Helmers is dan al aan een natuurlijke dood overleden, men zegt met de politie aan de voordeur, en kan niet meer ter verantwoording worden geroepen.6

De provocerende inhoud van De Hollandsche natie maakte de slapende hond dus alsnog wakker. De tweede druk verschijnt dan ook pas in 1814 als Napoleon definitief verslagen lijkt en Willem I tot soeverein vorst is uitgeroepen. Dat de Franse censuur niet eerder (vooraf) ingreep, heeft naast het simpelweg falen van het systeem wellicht ook te maken met de vorm van De Hollandsche natie. Nergens worden de Fransen als bezetters letterlijk genoemd. De lezer moest volgens de regels van het literaire spel zelf zijn conclusies trekken en op de juiste plek de juiste interpretatie doen gelden. Een taak overigens die voor de tijdgenoot geen bijzonder moeilijke zal zijn geweest.

Inhoud

De Hollandsche natie is opgebouwd uit een voorrede, een voorzang getiteld: ‘Lof van het eiland der Batavieren’, en zes zangen met de volgende titels waarin allerlei Nederlandse helden bezongen

worden: ‘zedelijkheid’, ‘heldenmoed ter land’, ‘heldenmoed ter zee’, ‘zeevaart’, ‘de wetenschappen’ en ‘de schone kunsten’. In deze zangen wordt heel veel gezegd maar het meest sprekende is wel de voorzang omdat hierin meteen de bedoeling van de hele Hollandsche natie helder wordt. In de voorzang namelijk doet Helmers een sterk beroep op de eerder genoemde Bataafse achtergrond van Nederland. En het is vervolgens via de bekende Bataafse ideologie en mentaliteit dat hij een kader schept voor alle nog volgende zangen:

 
Wij, trotsch op de eer der Batavieren,
 
Wij blijven dezen grond vercieren,
 
En 't vaderlijk gebeent' wordt nooit der Roomren buit.7

Met andere woorden: Nederland laat zich niet overheersen, op welk gebied dan ook (de zeevaart, op het land of in de kunst en wetenschappen). Niet door de Romeinen, niet door de Spanjaarden en impliciet dus ook niet, zeker niet, door de Fransen.

 

De dappere Bataven (zij kwamen als enigen in opstand tegen de Romeinen) staan hier model voor de ware Nederlander: die zou net zoals de vroegste bewoners van Nederlands grondgebied de eigen rechten moeten verdedigen. De Romeinen worden binnen deze lijn van argumentatie dus gezien als overheersers maar dit is zeker niet het hele verhaal. Want Helmers heeft wel degelijk bewondering voor de klassieke beschaving en de grote Romeinse en Griekse denkers en poëten. Deze beschaving had immers, net zoals de Bataafse beschaving, een in hoge mate democratische regeringsvorm.

De Bataafse én de Romeinse beschaving strekten dus tot voorbeeld voor de achttiende-eeuwer en stelden hem in staat om een eigen moderne cultuur en identiteit te vormen. En dit is precies de reden waarom Helmers deze voorbeelden gebruikt in De Hollandsche natie. Hij bezingt verschillende, volgens hem typisch Nederlandse, verlichte denkbeelden over onder andere verdraagzaamheid, (godsdienst)vrijheid en tolerantie om het nationale karakter, het eigene van de cultuur van het Nederlandse volk te benadrukken.8 Dit alles zet hij in scherp contrast met de barre situatie waar de Nederlanders dan in zitten.

 
ô Gij, Verdraagzaamheid, alom vervolgd, verdreven,
 
Die overal niets zaagt dan een geopend graf,
 
't Was Neêrlands volk, dat u het eerst een wijkplaats gaf,
 
Gij, droeve balling, vloodt, gedrukt door duizend zorgen,
 
(Door duivlen in het kleed van priesteren verborgen,
 
Ter houtmijt heen gesleurd) met sidderende tred;
 
Maar Neêrland wenkte U toe; gij kwaamt, en wordt gered.9

Dat De Hollandsche natie in wezen een lofzang is op de het ware Nederlanderschap, wordt duidelijk uit de passage op pagina 56, de befaamde passage waar de Fransen zich, niet onterecht, druk over maakten. Hierin heeft de held Vondel een visioen dat duidelijk vertrouwen, herstel en overwinning van de vrijheid uitademt:

 
Verheft U, helden! rijst! omwolkt uw hoofd niet langer!
 
De lach herleev' in 't oog, de rust keere in uw ziel.
 
Ja Neêrlands grootheid zonk; uw werk, uw schepping viel;
 
Maar 'k zie een nieuwe zon rijst uit de onstuime wateren!
 
Zij schiet haar stralen af op Neêrland! donders klateren,
 
En bliksems schieten neer! de welvaart wordt hersteld;
 
De gouden korenaar golft op het jeugdig veld!
 
De handel komt! De vrede keert: de goude stralen
 
Der nieuwgeboren zon bezielen veld en dalen!
 
Ja, de afgemartelde aard' schept adem, en 't heelal,
 
Herkent weêr Nederland, gelouterd door zijn' val.10

Helmers wil zijn tijdgenoten met zijn gedicht een hart onder de riem steken, ze manen tot verzet tegen de Franse overheersing om weer verder te gaan met de opbouw van Nederland zoals Nederland zou moeten zijn.

Reinier Vinkeles: een indruk

Helmers' verzetsepos waarin de trotse geschiedenis van de Hollandse natie wordt tentoongespreid, is door Reinier Vinkeles (1741-1816) voorzien van een prachtige gravure die de inhoud van De Hollandsche natie krachtig samenvat. Vinkeles is een in zijn tijd zeer gewaardeerd en gewild graveur.11 Naast zijn gravure in De Hollandsche natie heeft hij zo ongeveer 2500 andere gravures op zijn naam staan. Vinkeles werkte voor een keur aan opdrachtgevers, onder wie Johannes Barueth, Johannes Florentius Martinet, Hieronymus van Alphen, Lucretia Wilhelmina van Merken, Rhijnvis Feith, Agatha Deken, Adriaan Loosjes Pz., Petronella Moens, Willem Bilderdijk en niet te vergeten Helmers.12 Daarnaast heeft Vinkeles een aanzienlijke hoeveelheid illustraties van personen gemaakt. Om lukraak enkele van deze personen te noemen: naast historische figuren als Alexander de Grote, stadhouder Willem I, Philips II, Kenau Hasselaar, Jacob Cats, van Oldenbarnevelt (vader en zoons), Hugo de Groot, Joost van den Vondel, Elisabeth Maria Post, Michiel de Ruyter, Jan van Brakel en Herman Boerhaave beeldde hij ook een bonte stoet tijdgenoten af, onder wie Joan Derk van der Capellen tot den Pol, Jacobus Bellamy, de hertog van Brunswijk, Frederik Adolf van der Marck, Johan Arnold Zoutman, Petrus Camper, Cornelis Loots, Cornelis van Lennep en Rutger Jan Schimmelpenninck. Het is een hele lijst met uiteenlopende namen: van geleerden tot poëten, van vaderlandse helden tot vorsten.

Opvallend is verder Vinkeles' medewerking aan verschillende en vaak omvangrijke geschiedkundige werken, wat wellicht op een persoonlijke voorliefde kan duiden, zoals: De geschiedenis van de agttiende eeuw,13 Historie der waereld,14 Vaderlandsche historie,15 Geschiedenissen der Vereenigde Nederlanden,16 en het Vaderlandsch woordenboek.17 Maar ook werken als Tafereelen van de staatsomwenteling in Frankrijk (1794-1809)18, het toneelspel Egmont van Goethe en losse prenten zoals die onder de titel: Volks-feest in den haag, den 19den Meij 1798, ter gelegenheid van de aanneeming der Staatsregeling door het Bataafsche volk19 behoren tot zijn repertoire. Carlien Jung stelt al aan de hand van Vinkeles' boekenbezit vast dat hij ‘een achttiende eeuwse man [is]: breed geïnteresseerd en nieuwsgierig naar alle nieuwe ontwikkelingen’.20 Iets wat ook blijkt uit Vinkeles' aannemen van opdrachten. Maar deze brede belangstelling heeft ook een consequentie voor de interpretatie van zijn diverse oeuvre: dat lijkt niet gekleurd te zijn door een bepaalde overtuiging of specifieke achttiende-eeuwse levensbeschouwing.

Als er aan de hand van dit alles iets over Vinkeles' maatschappelijke of politieke houding gezegd kan worden is het dat hij zich zeer interesseert voor de geschiedenis, maar als graveur toch ook steeds de actualiteit opzoekt. Vinkeles kan het beste een verslaggever van zijn tijd genoemd worden. Zo verschaft hij in 1772 beeldmateriaal voor een publicatie van Johannes Barueth, een zeer orthodox, orangistisch predikant.21 Hij voorziet hij de Bataafse omwentelingen van visueel materiaal22 om ettelijke decennia later De regeeringsvorm der Vereenigde Nederlanden, na de verheffing van Prins Willem Fredrik van Oranje-Nassau tot souvereinen vorst te illustreren.23 Hij lijkt een man te zijn die mee laveert met de tijd zoals het geval was met zo veel van zijn tijdgenoten die zich op de overgang van het stadhoudertijdperk naar Bataafse Republiek, naar Franse overheersing en uiteindelijk naar monarchie bevonden. Nederland zat in een stroomversnelling en de opdrachten waren navenant.

De gravure: vrijheid boven alles

Op basis van de informatie onder aan de gravure mag worden aangenomen dat Vinkeles voor het grootste gedeelte zelf de inhoud van de gravure bij De Hollandsche natie heeft bepaald. Hier staat immers: R. Vinkeles inv del sculp. Wat zoveel betekent als: Vinkeles heeft de idee gehad (invenit), hij heeft de schets gemaakt (delineavit), en hij heeft hem vervolgens gegraveerd (sculpsit).

In de eerste druk, die uitkwam toen Helmers nog leefde en die hij ongetwijfeld zelf onder ogen heeft gehad, staat de gravure direct na de voorzang getiteld: ‘Lof van het eiland der Batavieren’. In de tweede druk staat de gravure direct na het titelblad van de eerste zang. De vraag is nu natuurlijk wat deze, mijns inziens, onnodige verschuiving heeft veroorzaakt? Het antwoord helaas schuldig



illustratie
R. Vinkeles' prent in: J.F. Helmers, De Hollandsche natie, naast p. xviii.


blijvend wil ik wel opmerken dat de gravure het beste tot zijn recht komt direct na de voorzang: de versie die Helmers zelf nog heeft geredigeerd. Zoals eerder opgemerkt heeft de voorzang de belangrijke functie van het kader stellen, duidelijk maken hoe de rest van de zangen moeten worden gelezen. De gravure heeft in feite dezelfde functie: deze stelt de rest van de tekst meteen in een bepaald licht. Wanneer de lezer de afbeelding ziet met daarop prijkend de Nederlandse vrijheidsmaagd met een speer in de hand waarop het vrijheidshoedje schittert is hem duidelijk hoe hij de tekst moet interpreteren. Hij weet nu dat met de Spanjaarden in De Hollandsche natie eigenlijk de Fransen worden bedoeld en dat vrijheid boven alles gaat.

 

Wat is er allemaal te zien op de gravure? Allereerst geeft de afbeelding de kijker de indruk dat hij binnenkijkt bij een oerklassiek tafereel: de gebogen gewelven, de aanzet van de koepel, de zuilen, cassettes en nissen met standbeelden, dit moet haast wel het Pantheon zijn. En dan staat daar opeens in het midden, te pronken op een voetstuk, de Hollandse Vrijheidsmaagd: de meest Nederlandse dame die er te bedenken is.

Toch is het niet verwonderlijk dat ze daar staat. De Nederlandse maagd vervult een belangrijke rol in de strijd om de vrijheid. Nadat Helmers al een keer heeft gesproken over de verheven Nederlandse maagd die op ‘de zuil des roems staat’,24 wijdt hij aan het begin van de vierde zang zelfs enkele pagina's aan haar. Hij noemt haar de ‘schuts der aard’25 die wordt ‘verdeedigd door haar leeuw’.26 Deze vrouw is ‘het ideaal van 't eedle, en 't ware, en 't schoon’. Iedereen (dus iedereen buiten de ware Nederlanders) ‘schijnt voor 't juk gevormd, en zij alleen is vrij’.27 De Nederlandse maagd symboliseert en ondersteunt dus het Bataafse gedachtegoed van De Hollandsche natie dat Nederland een vrij land is en moet zijn, niet overheerst kan en mag worden. Dat de Vrijheidsmaagd zich in zo'n klassieke omgeving, het Pantheon, bevindt is niet vreemd: zij is immers een dame van epos-achtige afmetingen. Bovendien demonstreert dit in één blijk Helmers' bewondering voor het Bataafse gedachtegoed én de Romeinse beschaving als inspiratie voor de eigen cultuur.

De Vrijheidsmaagd werd van oudsher, vaak in combinatie met de leeuw, gebruikt als algemeen symbool voor het vrije Nederland.28 Eind achttiende eeuw fungeert zij echter tevens als beschermvrouwe van de patriotten. In de gravure houdt zij niet voor niets een speer in de hand met daarop het dan alom bekende vrijheidshoedje. Eind achttiende eeuw was deze hoed het symbool bij uitstek van de vrijheidsgezinde achttiende-eeuwer in de strijd om de onafhankelijkheid.29 Vinkeles was zich daar terdege van bewust. Hij had die strijdbare Nederlandse maagd al eerder afgebeeld, compleet met leeuw en omhooggehouden vrijheidshoed, in 1781 in De zeetriumph der Bataafsche vrijheid.30



illustratie
De Nederlandse Maagd met speer en daarop de vrijheidshoed, aan haar voeten de Nederlandse leeuw en in haar linkerhand het rijkswapen.
(Bron: De zeetriumph der Bataafsche vrijheid, op Doggersbank, bevochten den 5den van oogstmaand 1781, Amsterdam, 1782, gravure van Reinier Vinkeles.)


In de gravure in De Hollandsche natie staat de hoed voor de verlichte vrijheidsdrang zoals Helmers die voelde toen hij zijn dichtwerk schreef over vaderlandse helden en de door hem verafschuwde Fransen. Nederland moest weer vrij zijn, vrij van overheersers, vrij zoals de Bataven waren, die niet bang waren een knots te gebruiken om hun rechten te verdedigen.31 De vrijheidshoed en de Nederlandse vrijheidsmaagd zijn zogezegd de muren en het dak op het fundament van De Hollandsche natie dat het Bataafse ideaal heet.

De verdere aankleding van de Vrijheidsmaagd is opmerkelijk. Vanzelfsprekend is ze uitgedost in losse kleding, want als strijdbare dame moet zij makkelijk zittende, niet knellende kleding dragen als ze gedwongen is haar speer te gebruiken.32 Minder traditioneel is het borstsieraad dat ze draagt, met het embleem van de leeuw met een opgeheven zwaard en pijlen. De leeuw en het schild met de zeven pijlen, dat de Vrouwe Vrijheid in haar linkerhand houdt (symbool van de zeven gewesten verenigd in de Unie van Utrecht) staan traditiegetrouw symbool voor het glorieuze en machtige Nederland. Het borstsieraad plaatst de Maagd echter ook in een bijbelse context en lijkt erop te duiden dat ze de functie van hogepriesteres vervult. In het Oude Testament krijgt de hogepriester van Mozes de ‘borstlap des gerichts’ met daarin de Urim en Thummim opgeborgen, een mysterieus soort orakel.33 Alleen de hogepriester mocht deze borstlap die met gouden kettingen aan zijn schouders was gehangen dragen.34 In De Hollandsche natie krijgt ‘de maagd van Nederland’ door de ‘aartspriester’ de lauwerkrans op de ‘elpen schedel’ gedrukt.35 Is zij nu voor Vinkeles de Bataafse hogepriesteres geworden? Met het licht van de waarheid (Hebr. Urim = licht) en het zegevierende recht (Hebr. Thummim = recht) verborgen in het sieraad op haar buik?

De religieuze zinspeling is onmiskenbaar, maar de figuren op de achtergrond zijn ontleend aan de klassieke geschiedenis, niet aan de bijbel. Het moge duidelijk zijn dat Helmers en Vinkeles er niet voor schromen meerdere registers tegelijk te bespelen. In zijn tekst richt Helmers zich niet alleen op de oud-Bataafse tijd om de kracht van Holland te tonen en zijn standpunt over te brengen. Ook de Gouden Eeuw dient voor hem als voorbeeld van hoe Nederland eens was (vóór de Franse overheersing) en weer kan worden. Zeventiende-eeuwse helden worden alom geroemd (de Ruyter, Vondel, Cats, Tasman) en het is in dit verband dat Vinkeles op de achtergrond in de meest rechtse nis de ‘god des handels’36 Hermes afbeeldt.37 De handel heeft Nederland immers ‘welvaart, vlijt en kunst’38 gebracht en heeft van een in het zompig moeras bedolven Holland een welvaartsstaat gemaakt. Die geest, de geest van Hermes, heeft het volk weer opnieuw nodig om weer onafhankelijk en vrij te kunnen zijn.

In de nis naast Hermes staat een vrouw met een lauwerkrans in haar rechterhand. Op haar hoofd lijkt ze een kroon te dragen. Dit kan erop kan duiden dat ‘Akademi’ is afgebeeld. Zij staat voor het ‘schrander en geslepen oordeel’, haar gouden kroon voor het zuiveren en polijsten van kennis. Met

haar lauwerkrans worden grote poëten gekranst en bovenaan de hiërarchie staat de heldendichter (Helmers?).39

Helemaal links staat een soldaat in Romeinse wapenuitrusting met een knots in de ene hand en iets wat lijkt op een handwerktuig om mee te slaan in de andere hand. Vanwege de knots doet deze krijgsman denken aan Claudius Civilis: het ‘opperhoofd’ van de Bataven, de belichaming en symbolisering voor alles waarvoor dit aloude volk staat. Hij is een burger maar afgebeeld in dit bijzondere rijtje; met andere woorden: hij is onsterfelijk. Een andere interpretatie is dat de krijgsman Hercules is. Onder de Bataven bestond een Hercules (Megasanus) cultus waarbij Hercules werd vereerd als een Romeinse halfgod en gezien werd als de vader van hun vroegste stamvader.40 Zijn moeder was Bataafs en zo werd Hercules gezien als een mengeling van Romeins (beschaafd) en Bataafs (daadkrachtig). Met Hercules konden de Bataven moeiteloos naar hun dapperheid en tegelijkertijd naar het bondgenootschap met de Romeinen verwijzen.

De vrouw op de voorgrond brengt de kijker in eerste instantie waarschijnlijk in verwarring. Want wie wordt hier nu eigenlijk afgebeeld? Zij lijkt een mengeling te zijn van verschillende muzen én eveneens een personificatie van de dichtkunst. De dichtkunst wordt altijd afgebeeld als een vrouw met een kroon van lauwerkransen en een lier. Ze laat haar borsten zien (in dit geval één borst) en draagt een met sterren bezaaid kleed. Dit kleed verwijst naar de goddelijkheid van poëten van wie werd gedacht dat ze hemels geïnspireerd waren. Helmers hoopt met de dichtkunst zijn werk en helden onsterfelijk te maken zoals vrouwe Dichtkunst de mens onsterfelijk maakt en beschermt tegen de ‘rampen des tijts’ (voor Helmers de Franse overheersing).41 En dus spreekt Helmers over de dichtkunst als zijn geleidegeest die hem de kracht geeft te dichten over alle grootse vaderlandse helden en om als een van de ‘ingewijden’ het ‘Tempelhof’ te betreden; een heilige plek waar de echte dichtkunstenaars proeven van ‘het heilig nat’.42 Buiten de personificatie van de dichtkunst kunnen ook twee muzen worden gezien in de dame. Enerzijds is dit Klio, de muze van de historiën. Zij is met laurier bekranst en draagt een boek of schrijfrol.43 En anderzijds is dit Kalliope, onder andere de muze van het heldendicht.44 Daarmee geeft deze gemengelde muze-dame iets opmerkelijks van De Hollandsche natie weer: dat is de vermenging van de dichtkunst (via Kalliope en vrouwe Dichtkunst) met de geschiedenis (via Klio).

Conclusie

Hoe het ook zij: Reinier Vinkeles' gravure laat in één oogopslag zien waar De Hollandsche natie nog zes zangen over zal ‘zingen’: het Nederlandse volk moet de Bataafse daadkracht hervinden, de welvaart hervatten en samen met de Nederlandse vrijheidsmaagd als een leeuw strijden om de vrijheid terug te krijgen, al dan niet met een vrijheidshoedje op. Hiertoe heeft Helmers zijn heldendicht geschreven over de geschiedenis van de Hollandse natie en hij wacht er alleen nog op de lauwerkrans aangereikt te krijgen van ‘Akademi’.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

auteurs


Over dit hoofdstuk/artikel

titels


auteurs