Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 29

[p. 101]

Een prettig gestoorde achttiende-eeuwer
Pieter Bakker (1703-1761) en De godsdienst zonder bijgeloof
Ton Jongenelen

De anonieme auteur die in 1752 De godsdienst zonder bygeloof, bevattende het geloof der deïsten publiceerde, was er niet gerust op. Hij kleedde zijn tekst in als een brief van Jan van der Veen uit Londen aan zijn vriend Joost van Hattem in Holland en zelfs deze fictieve Jan van der Veen sprak niet voor zichzelf, maar berichtte over een predikatie van een Engelse godgeleerde aan zijn Hollandse collegae. Door die omzichtige constructie was de schrijver ingedekt tegen mogelijke represailles. Als hij onverhoopt ontmaskerd werd, kon hij zich achter zijn personages verschuilen en met een stalen gezicht beweren dat het niet zijn persoonlijke mening was waaraan men aanstoot nam.

De literaire inkleding was niet zonder reden. De imaginaire dominee verraste zijn toehoorders met een somber relaas van de hervorming in Engeland in de zestiende eeuw: bij de snelle opeenvolging van staatkundige veranderingen was dan weer de ene, dan weer de andere godsdienst in de gunst van het hof.¹ De predikanten van de politiek correcte geloofsrichting dichtten zich onfeilbaarheid toe en vonden in hun modieuze opvattingen voldoende legitimatie voor de vervolging van andersdenkenden. Zo leidde de geloofsstrijd tot moord op moord.

Uiteindelijk bleek dit nodeloos bloedvergieten toch nog ergens goed voor, want het bracht de ‘gauwe verstanden’ tot het ultieme inzicht dat de ware godsdienst slechts uit algemeen aanvaarde geloofswaarheden bestaat. Die conclusie had vergaande implicaties. De predikant betoogde ‘dat 'er niets zoo vals of snood is, of gekken zullen er zig om martelen laten, die haar fantasy, en bygeloof liever als hun leven hebben, als 't haar maar met deftige Godsvrugt ingepreekt is, van Hemelboden, daar zy zig met vast vertrouwen door laaten foppen’.² Voor die misplaatste heldhaftigheid kon hij weinig sympathie opbrengen. Een goed christen zegt gewoon ja en amen en vermijdt de confrontatie met het gezag:

1 [P. Bakker], De godsdienst zonder bygeloof, bevattende het geloof der deïsten, Deventer, J. de Vries, 1752, 7-8. Er is ook een alleen qua titelblad afwijkende editie: Amsterdam, G. van Hattum, 1752. In 1755 verscheen er een iets afwijkende tweede druk.

2 De godsdienst zonder bygeloof, 9.

[p. 102]

‘Hier is 't best wat te voegen na den tyd, te ruiken in wat land wy zyn, niet tegen d'afstortende vloed te zwemmen, 't Humeur van d'Overigheid en 't Paapengezag te peilen, te heulen met Wolven daar wy mede in 't bos zyn; [..] Koppige Martelaars die te groot een keur in fantazyen maakten, begreepent anders, en voeren erger; en ik weet niet wat grooter was, de wreede dwingelandy der Vervolgers, of de Ligtgelovige zotheid veeler gemartelden; want God behoeft geen strop los te maken die men zig zelf om den hals wringd; men zwyge of spreeke op zyn tyd.’³

Dit was schokkend. Geschoolde theologen moeten de opvattingen van hun collega onmiddellijk hebben herkend als ‘nicodemisch’. Dat in de zestiende eeuw door Calvijn geïntroduceerde begrip had in gereformeerde kringen een bij uitstek negatieve klank: Calvijn, die zich kwaad maakte over het gebrek aan openlijke steun, had zich in een reeks brieven gericht tot al die heimelijke medestanders die, net als de nieuwtestamentische Nicodemus, het goede leven dat zij leidden niet wilden riskeren. Wat zou er van het christendom zijn geworden als de eerste christenen net zo veel moed hadden gehad als zijn lafhartige tijdgenoten? Calvijn riep hen op zonder voorbehoud voor hun ware gevoelens uit te komen.

Ondanks die anticalvinistische pointe bleef het teleurstellend stil. Zelfs een vermeerderde editie, met een voorwoord van ene Jonas Tauson die met een brede grijns nog wat zout in de wonde wreef, mocht niet baten.⁴ Tauson noemde de predikanten van de hervormde kerk valse herders. Dat zij niet eens gereageerd hadden op de vorige editie, verklaarde hij uit hun gebrek aan inzet: ‘zy hebben 't sluimeren lief’. Deze provocatie leverde zegge en schrijve twee verbolgen reacties op, waaronder die van een remonstrantse predikant. De doelgroep, de voorgangers van de publieke kerk, onthield zich echter van commentaar.⁵

Pas jaren later bleek dat de anonieme schrijver er inderdaad verstandig aan had gedaan zich zorgvuldig in te dekken, want toen dook De godsdienst zonder bygeloof op in een uiterst merkwaardig strafproces. De beklaagde was Jacob Baroen, een dichter wiens oeuvre grotendeels bestaat uit reeds lang in vergetelheid geraakte anti-orangistische spotverzen. Daarvoor moest hij de tol betalen. Nadat hij uit Amsterdam verbannen was, vestigde hij zich in Ouderkerk aan de Amstel, waar hij op een mooie zondagochtend in november 1758 door de drost van het Hof van Holland uit de kerkbanken werd gelicht. De aanklacht was een initiatief van politieke tegenstanders die niet alleen ideologisch, maar ook financieel gemotiveerd waren, want ze hadden hun zinnen gezet op de premie die in 1754 was uitgeloofd voor het aanbrengen van de auteur van het pamflet met de misleidende titel Het stadhouderschap wettiger gehandhaafd. Omdat de getuigen geen betrouwbare indruk maakten, bleek het echter onmogelijk Baroen veroordeeld te krijgen wegens dat politieke gelegenheidswerk. Wel had men tastbaar bewijs voor zijn medewerking aan De godsdienst

3 A.w., 26.

4 De godsdienst zonder bygeloof. betoogende het geloof der deïsten. Na het origineele hand-schrift van den autheur, vermeerderde, en verbeterde uitgave. Het voorwoord van ‘Jonas Tauson’ is gedateerd 1 augustus 1755. De Amsterdamse kerkenraad signaleerde de uitgave op 22 januari 1756. Een week later besloot men hierover bij de burgemeesters een klacht in te dienen. Aangezien de zaak verder niet meer vermeld wordt, mag worden aangenomen dat de burgemeesters niet ontvankelijk waren voor het verzoek. Gemeentearchief Amsterdam (GAA), arch. 376 nr. 24 fo. 216 [acta kerkenraad, 22 en 29 januari 1756]. Bij gelegenheid van de heruitgave heeft de auteur de tekst opnieuw geredigeerd. Mijn citaten zijn ontleend aan de eerste druk uit 1752.

5 M. van Goch, De geopenbaarde godsdienst zonder bygeloof, of overgodsdienstigheid, in tegenstelling van zeker geschrift, genaamd De godsdienst zonder bygeloof, betoogende het geloof der deïsten, Rotterdam, R. Arrenberg, 1756. De andere reactie was het anonieme De Christelyke godsdienst zonder bygeloof, en tegen het ongeloof verdedigd, Amsterdam, A. van der Kroe, 1759.

[p. 103]

zonder bygeloof. De verdachte maakte er geen halszaak van dit te bekennen: hij verklaarde monter dat dit theologisch onrechtzinnige werkje geschreven was door Pieter Bakker, die hem slechts had ingehuurd om het manuscript persklaar te maken. Desondanks werd Baroen veroordeeld tot zes jaar detentie en levenslange verbanning uit Holland, Zeeland en Utrecht.⁶

6 Voor de zaak-Baroen zie T. Jongenelen, ‘Vuile boeken maken vuile handen. De vervolging van persdelicten omstreeks 1760’, Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis 2 (1995) 77-96. De chantabiliteit van twee getuigen à charge, Johannes Hikke en Gerardus van Hattum, kwam aan het licht tijdens de sodomievervolgingen van de jaren zestig, zie T. Jongenelen ‘De waarneming als constructie. Sodomie en rechtsvervolging in Amsterdam in de achttiende eeuw’, Mededelingen van de stichting Jacob Campo Weyerman 21 (1998) 33-45. Beide artikelen zijn samengevat in ‘Spel rond een pamflettist of rechtspraak tussen de coulissen’, in: A. de Haas (red.), Achter slot en grendel. Schrijvers in Nederlandse gevangenschap 1700-1800, Zutphen 2002, 113-119.

De Hernhutters

De door Baroen genoemde Pieter Bakker (1703-1761) had voor het eerst van zich laten horen in de jaren dertig, toen de kerkelijke gezagsdragers overrompeld werden door het succes van een oecumenische beweging die meestal naar de plaats van herkomst wordt aangeduid als Hernhut. Weliswaar aanvaardde Hernhut de indeling van het christendom in bijzondere kerken, maar aangezien het wezenlijke geloof werd omschreven als een zaak van het hart, waren de aan die institutionele scheidingslijnen ten grondslag liggende leerstellingen voor de Hernhutters in wezen volstrekt onbelangrijk. De kritiek barstte los toen begin 1738 de oprichter, de Duitse graaf Nikolaus Ludwig von Zinzendorf, zich in een gesprek met een predikant liet ontvallen dat de gereformeerde opvatting dat Christus gestorven is voor een klein getal van uitverkorenen naar zijn mening een vervloekte leer was: God wilde nu juist dat álle mensen zalig zouden worden. De kerkenraad van Amsterdam aarzelde niet en formuleerde een Herderlyke en vaderlyke brief waarin de ter zake kundige predikanten de ‘eenvoudige gemoederen’ wezen op het gevaar van zielverdervende dwalingen die onder de verleidelijke schijn van ware godzaligheid de onkundigen verleidden.⁷

De pastorale vermaning leidde tot veel gekrakeel. Zo nam de kerkenraad aanstoot aan veronderstelde mystieke passages in het door de Hernhutters gebruikte gezangenboek. Dat was een onhandige manoeuvre, want de Hernhutters hadden een keuze gemaakt uit bestaande gezangen van gereformeerde, lutherse of doopsgezinde herkomst. School daar nu echt zoveel kwaad in? De schrijver van de Vertaaling van eenige hoogduitsche versen uit het hernhuts gezangboek, met eenige aanmerkingen sneerde dat de opsteller van de Herderlyke brief hier en daar een regel had uitgeknipt, zonder oog voor de context. Hij verweet hem dat hij daarmee onvoorzichtig had geoordeeld over de gevoelens van anderen. Het minst vriendelijk was de slotpassage: daar wenste de vertaler de auteur van de Herderlyke brief ‘dat de Here hem 't kwaade dat ze veroorzaken kan, en de ergernis die ze reeds veele vroomen gegeven heeft, niet toerekene’.⁸

Dit was de aangesprokene, dominee Gerardus Kulenkamp, al te gortig. Zijn woedde ontlaadde zich in een pamflet met de veelzeggende titel De naakt ontdekte enthusiastery.⁹ Vanzelfsprekend mat hij de zielverdervende dwalingen van de

7 Herderlyke en vaderlyke brief [..] tot ontdekkinge van, en waarschouwinge tegen de gevaarlyke dwalingen van die lieden, dewelke onder den naam van Hernhuthers bekend zyn, Amsterdam, A. Wor en de Erve G. onder de Linden, 1738.

8 [P. Bakker], Vertaaling van eenige hoogduitsche versen, uit het hernhuts gezangboek, met eenige aanmerkingen, z.p., 1739, 3, 38-39.

9 G. Kulenkamp, De naakt ontdekte enthusiastery, geest-dryvery, en bedorvene mystikery der zo genaamde herrnhuthers [..] tegen de trouwloze beschuldigingen van zeker naamloos geschrift, hier achter bij gevoegt (2 dln), Amsterdam, A. Wor en Erve G. onder de Linden, 1739-1740.

[p. 104]

Hernhutters breed uit, maar ook de auteur van de Vertaaling moest het ontgelden. Kulenkamp wist het toen nog niet, maar die auteur was de Amsterdamse kousenkoopman Pieter Bakker.¹⁰ Van hem is bekend dat hij belangstelling had voor het reilen en zeilen van de Hernhutse geloofsgemeenschap, want in 1746 publiceerde hij het verslag van twee wandelingen die hij in 1738 had gemaakt naar de zojuist ingewijde Hernhutse leefgemeenschap 's-Heerendijk bij IJsselstein. In dat gedrukte verslag toonde hij zich niet bijster enthousiast - dat ‘nieuwerwets Klooster’ was niets voor hem - maar tegelijkertijd kwam hij tot de geruststellende conclusie dat de kerkelijke ongerustheid niet op feiten berustte: de Hernhutters gedroegen zich wellicht wat vreemd, maar ze waren gezagsgetrouw en er hoefde beslist niet tegen hen te worden opgetreden.¹¹

Voor de uitgave van ‘Twee ontdekkingen’ selecteerde Bakker enkele passages uit zijn eigen aantekeningen over de Hernhutters. Bij vergelijking met het bewaard gebleven handschrift blijkt dat de gedrukte verslagen een fletse afspiegeling zijn van Bakkers ware opvattingen.¹² Om te beginnen beschrijft het handschrift niet twee, maar vier ‘ontdekkingen’, want Bakker deed ook in zijn eigen woonplaats aan participerend journalistiek onderzoek en is vanuit Amsterdam nog een derde keer naar 's-Heerendijk gewandeld. Bovendien getuigt het van meer en vooral scherper geformuleerde mentale reserves dan de uitgave van enkele jaren later. Bij zijn derde en vierde bezoek kreeg het sarcasme de overhand op de welwillendheid.¹³ Bakker kon weinig sympathie opbrengen voor al die malligheid van de Hernhutters. Het was werkelijk al te dol: een gemeente die zich tooide met de naam ‘Moravische broeders’ en daarmee de suggestie opriep van een historische continuïteit met de gelijknamige religieuze beweging die tweehonderd jaar eerder was uitgeroeid. Een geestelijk leider die zich de bisschoppelijke waardigheid had aangemeten en die zijn voornaamste aanhangers opnam in de protserige Orde van het Mosterdzaad. Juichende verhalen over de bekering van de Groenlanders. Bakker barstte in schaterlachen uit. Wat een onzin! Dergelijke pretenties konden de toets der kritiek toch echt niet doorstaan. Het succes liet zich maar op één manier verklaren: de wereld wil bedrogen worden. Dat gaf echter niemand het recht de Hernhutters te vervolgen. Bakker voorspelde dat die poppenkast geen lang leven beschoren zou zijn: dergelijke kwezelarijen eindigden steevast met een broeder die een kind verwekt bij een zuster en dat was het dan wel weer.

Ondanks alle reserves van Bakker leidde diens Vertaaling toch tot een conflict met dominee Kulenkamp. Op 18 juni 1739 werd de kerkenraad op de Vertaaling opmerkzaam gemaakt. Ongetwijfeld was het Kulenkamp die de zaak aankaartte, want hem werd verzocht het boekje te onderzoeken en zijn bevindingen op schrift te stellen.¹⁴ Er was nog wel een klein probleem: enkele maanden eerder hadden de burgemeesters een verbod uitgevaardigd op het publiceren van boeken over kerkelijke zaken. Kulenkamp vervoegde zich bij de burgemeesters en legde de gewraakte

10 Bakker trok zich Kulenkamps kritiek op de Vertaaling persoonlijk aan, dus was hij de auteur. Cf. [P. Bakker], De verlooren arbyd, en 't gemarteld lidmaatschap, of wel des eerwaarden kerkenraads handeling met Pieter Bakker, binnen Amsteldam in 't jaar 1744, ‘Leiden, F. Vryman’, 1746, 52: ‘Hy [Kulenkamp] beloofd, Boeksaal 1739. bl. 738, gene de minste harde uytdrukking teegen de Naamlooze Schryver te gebruyken: en 239, noemd Kulenkamp hem, spottende Lasteraar; 463 lastersieke quaadaardige; die onbeschaamd liegd 437. enz. Over deeze Vergételheid en loopjes klaag ik niet: wat spotten met my was 't al.’

11 Bakker, ‘Twee ontdekkingen’, in: Bakker, De doornige roozenkrans gevlogren van Pieter Bakkers schriften [..] Meest alles door Pieter Bakker beschreven, en op verscheiden tyden en plaatzen, door hem en anderen in druk gegeven, z.p., [1746], 3-41.

12 KB, hs. 75 H 7-8. Dl 1 [75 H 7] bevat het manuscript van de ‘Twee ontdekkingen’; dl 2 [75 H 8] bevat de ongepubliceerde stukken.

13 Op 24 juni 1739 was het Bakker te langen leste gelukt binnen te dringen bij een Hernhutse oefening in Amsterdam. Daarvan deed hij verslag in de ‘derde ontdekking’, KB, hs. 75 H 8, 25-31. Het laatste bezoek aan 's-Heerendijk is beschreven in de ‘Vierde ontdekking. 19 Juli 1739’, in: KB, hs. 75 H 8, 32-40.

14 GAA, arch. 376 nr. 21, fo. 219 [acta kerkenraad, 18 juni 1739].

[p. 105]

Vertaaling ter tafel. Na enig beraad boden de burgemeesters aan dit werkje alsnog te verbieden, waardoor het weerwoord van Kulenkamp overbodig zou worden. Kulenkamp sloeg dit aanbod af en kreeg toestemming tot publicatie van dat o zo fraaie traktaatje De naakt ontdekte enthusiastery.¹⁵

15 A.w., fo. 220-221 [acta kerkenraad, 25 juni 1739] Kulenkamp beweerde dat de burgemeesters bereid waren de gewraakte tekst te verbieden, maar dat hij het aanbod had afgeslagen omdat zij inmiddels al wijd en zijd bekend was. G. Kulenkamp, De naakt ontdekte enthusiastery, dl II, 481-482. Kulenkamp presenteerde het eerste deel in de kerkenraadsvergadering van 6 augustus 1739. Het tweede deel werd geapprobeerd op 25 februari 1740 en door Kulenkamp aangeboden aan de vergadering van 17 maart 1740. GAA, arch. 376 nr. 21, fo. 260 en fo. 265 [acta kerkenraad, 25 februari en 17 maart 1740].

De kerkenraad

Niet alleen de derde en vierde ‘ontdekking’, maar ook de andere nooit uitgegeven stukken zijn de moeite van het lezen meer dan waard. Bakker ging uitvoerig in op de gespannen verhouding tussen de kerken en het ware christendom. Zo was het zijn fundamentele overtuiging dat elke menselijke kennis, inclusief de geloofswaarheden waarop alle kerken zich beroepen, feilbaar is.¹⁶ Dat betekende niet dat alle geloven voor hem gelijk waren. Bakker maakte onderscheid tussen de gereformeerden, luthersen, doopsgezinden en remonstranten, die dicht bij de waarheid stonden, en de overige christenen, die weliswaar dwaalden, maar toch christenen waren.¹⁷ Het leek hem zelfs niet onmogelijk dat Socrates en miljoenen andere heidenen aan het eeuwige geluk deelachtig zouden worden.¹⁸ Tegelijkertijd vond hij dat bij kerkelijke afscheidingen en persoonlijke bekeringen de zekerheid van het geloof te hoog verheven werd. Sektariërs en bekeerlingen waren per definitie geen goede christenen.¹⁹

Dat waren nogal ongebruikelijke opvattingen. Eind jaren dertig achtte Bakker de tijd nog niet rijp om over te gaan tot publicatie. Toch moeten Bakkers denkbeelden zijn stadgenoten niet helemaal onbekend geweest zijn. In het handschrift beschrijft Bakker namelijk hoe hij met lood in de schoenen voor de derde maal naar 's-Heerendijk wandelde. Zouden de Hernhutters er niet het zwijgen toe doen? Ongetwijfeld hadden ze lont geroken, want niet voor niets was hem in Amsterdam de toegang tot hun oefeningen ontzegd. Kennelijk gingen er in de winkel op de Nieuwmarkt niet alleen kousen in alle kleuren en maten, maar ook afwijkende gedachten over de toonbank. Het is niet ondenkbaar dat de belangstellende klant desgewenst volledige inzage kreeg in de onuitgegeven cultuurhistorische beschouwingen van de verkoper. Bakker koos echter pas voor een brutaler medium, de drukpers, toen in september 1743 de uitspraak van de Amsterdamse schepenbank in de zaak Van de Velde hem een hart onder de riem stak. In maart 1741 deden de volgelingen van de in 1717 overleden mandenmaker en autodidactische theoloog Willem Deurhoff een poging diens colleges te drukken. De Amsterdamse overheid besloot in te grijpen, nam de oplage en de drukpers in beslag en maakte een strafzaak aanhangig tegen de initiatiefnemer Jan van de Velde en de gelegenheidsdrukker Christiaan Petersen. In januari 1742 kwamen de gedelegeerde schepenen tot een uitspraak. Van de Velde werd door hen uit het gewest verbannen. Petersen kreeg

16 Bakker, ‘De ziel of 't slot van alles’, 2^e t.m. 4^e stelling, in: KB, hs. 75 H 8, 42. Cf. de 14^e stelling: ‘de H: Schrift is ons Christenen tot Regel, niet des Paus of Gemijntens Uijtlegging, en Waarom niet alle geloofstukken klaarder en naauwer daar in bepaald worden, moet men den H: Geest (niet mij) vragen’. A.w., 42vo.

17 A.w., 41vo. Deze passage is later opgenomen in Bakker, De weegschaal, 21 (zie n. 23).

18 A.w., 57.

19 A.w., 45.

[p. 106]

een boete van drieduizend gulden. Beiden gingen in beroep bij de volle schepenbank. Op 14 mei 1743 werden de partijen gehoord. Tijdens deze zitting hield mr. Herman Noordkerk een gloedvol pleidooi voor de vrijheid van drukpers. In september van dat jaar vernietigden de schepenen het eerdere vonnis.

In antiklerikale kringen reageerde men enthousiast. De Haarlemse vrijdenker Adriaan Spinniker publiceerde een triomfantelijk episch gedicht, De vryheid op den troon gezet door de schepenen der Stad Amsteldam, waarin hij bezong hoe de boze macht (de clerus) nu definitief verslagen was. Ook Bakker kreeg de geest en besloot, nu het gevaar was geweken, met zijn ideeën in de openbaarheid te treden. In Den vrager beantwoord spuwde hij zijn gal op de Zwolse predikant Nicolaas Hartman die stelling had genomen tegen de tendens in vele gemeenten om onderscheid te maken tussen begenadigde en onbegenadigde predikanten.²⁰ Dominee Hartman vroeg zich af of deze praktijk wel door de beugel kon.²¹ Bakkers antwoord hierop was tamelijk sarcastisch. Hij verweet Hartman dat hij in een grijs verleden had geageerd tegen diverse sektariërs. En nu ijverde hij weer voor een verbod op buitenkerkelijke oefeningen. Volgens Bakker had de gelovige het volste recht om zich een oordeel te vormen over een slechte predikant. Hartman en al zijn collegae die zich benadeeld voelden deden er beter aan beter te preken en godvruchtiger te leven - ‘Predik en wandeld zo ernstig, dat u Gemeente niets beters in de Oeffeningen behoeven te zoeken’ - dan zou Hartman niets te klagen hebben.

Hartman bedacht een snode list. In de Boekzaal van mei 1744 liet hij zich ontvallen dat Bakker in een (nog) niet uitgegeven manuscript collega Kulenkamp van repliek diende.²² Uit deze poging van Hartman om Bakker en Kulenkamp tegen elkaar op te stoken blijkt dat toen al in brede kring bekend was dat de twee heren geen vrienden waren. De intrige bleek echter overbodig, want een maand later, in juni 1774, zou Bakker het onheil over zichzelf afroepen. Toen volgde er een tweede boekje, de Weegschaal der gesegdens.²³ Daarin kwalificeerde Bakker het zelfstandig voortbestaan van de vier voornaamste protestantse kerken als volstrekt overbodig. Men moest eens beseffen met hoe weinig geloofspunten Christus en de apostelen zich vergenoegden! Alleen het eigenbelang van de betrokken predikanten verhinderde de hereniging van de gereformeerden, remonstrantse, lutherse en doopsgezinde kerken, want ‘Nimmer wenst een Veerman die door het oversetten over een Rivier bestaat, dat de 2 Oevers malkanderen raken.’²⁴ Deze publicatie zou Bakker fataal worden. In augustus van dat jaar vond de kerkenraad het nodig de Weegschaal aan een nader onderzoek te onderwerpen.²⁵

De eerste zitting vond plaats op 10 september 1744. De aanklacht was vierledig. Niet alleen Bakkers ruime definitie van de christelijke kerk leidde tot bedenkingen. Een ander punt van bezwaar betrof Bakkers oneerbiedige taalgebruik: hij zou zich op schertsende wijze hebben bediend van de Taale Kanaäns. Ook nam men aanstoot aan de suggestie dat er onder de predikanten ‘duivelskinderen’ zouden zijn. En ten-

20 Bakker, Eenige vragen, Amsterdam, H. van Bos, 1744. De tekst is als ‘Den vrager beantwoord en gevraagd’ ook opgenomen in De doornige roozenkrans.

21 N. Hartman, ‘Enige vragen, gelegt ter beoordeeling ende ter beantwoording in de schoot van Neerlands Kerk’, in: Maandelykse uittreksels, of boekzaal der geleerde waerelt 58 (april 1744) 462-464.

22 N. Hartman, ‘Bekentmaaking’, in: Maandelykse uittreksels, of boekzaal der geleerde waerelt 58 (mei 1744), 567-569. Hartman beweerde dat hij een manuscript van Bakker had gezien dat getiteld was ‘Pieter Bakker tegen het Boek, de Naakt ontdekte Enthusiasterye ende Geestdryverye der zogenaamde Herrnhutters’, maar dat Bakker dit niet durfde uit te geven.

23 [P. Bakker], De weegschaal der gesegdens, van den eerwaarden heer Nikolaas Hartman, Jakob Sluyter, en van veel vertelders. Met de roskam voor dwaalgeesten, en twee wysgeeren. Benevens de beoordeeling der tien vermaarde vraagen, Amsterdam, H. van Bos, [1744].

24 [P. Bakker], De weegschaal, 20.

25 GAA, arch. 376 nr. 22, fo. 187-196 [acta kerkenraad, 13 augustus-29 oktober 1744].

[p. 107]

slotte had Bakker zich een onjuist oordeel gevormd over de reikwijdte van de zeventiende-eeuwse plakkaten tegen de ketters geachte Socinianen: hij meende dat de overheid het recht had om vreemdelingen te verbieden onrechtzinnige denkbeelden in te voeren, maar dat burgers in hun vrijheid onverlet moesten blijven. Daarentegen was de kerkenraad van mening dat de wetgeving wel degelijk ook betrekking had op burgers met afwijkende denkbeelden.

De kerkenraad trof het slecht, want Bakker gaf geen krimp, ten dele uit principe, ten dele uit angst dat de predikanten een bekentenis zouden misbruiken voor een klacht bij de wereldlijke overheid over zijn sympathie voor de Socinianen, hetgeen tot zijn verbanning kon leiden.²⁶ De standpunten bleken onverenigbaar. Na vier formele zittingen en nog wat informele gesprekken werd Bakker op 29 oktober 1744 onder kerkelijke censuur gesteld.²⁷

26 Opmerkelijk is dat Bakker niet bang was voor de sancties van de kerkenraad, maar dat hij zich voortdurend zorgen maakte over eventuele klachten van de kerkenraad bij de burgemeesters. [P. Bakker], De verlooren arbyd. 96-98.

27 GAA, arch. 376, fo. 196 [acta kerkenraad, 29 oktober 1744].

Jan Willem Claus van Laar

Bakker schreef de woede van zich af in een minutieus verslag van de kerkenraadsprocedures. Dat verslag was echter tamelijk ontoegankelijk. Daarom besloot boekhandelaar Arendt van Huyssteen de broodschrijver Jan Willem Claus van Laar in te huren. Terwijl Bakker nog aan zijn verslag, De verlooren arbyd, schreef, deed Claus van Laar een poging daaruit een laagdrempelig trekschuitpraatje te destilleren. Dat liep echter spaak. Hoewel hij al grote delen had omgewerkt, gaf Claus van Laar uiteindelijk de opdracht terug omdat hij bij het lezen van de kopij voor het laatste hoofdstuk onaangenaam verrast was door enkele voor hem grievende passages. Tot zijn grote verbazing moest hij enige tijd later constateren dat het door hem geschreven trekschuitpraatje, met enige aanvullingen, alsnog werd uitgegeven als de Zeven gedenkwaarde samenspraaken in 't Middelburger schip.²⁸

Dit akkefietje gaf aanleiding tot een enerverend literair straatgevecht. Eind februari verscheen, op naam van Pieter Bakker, het gedicht De christen-vangst.²⁹ In dit gedicht werd met allerlei kerken en sekten de spot gedreven. Bakker, die een plan de campagne ontwaarde om hem bij alle gezindten gehaat te maken, ging op onderzoek uit. Toen de stroman die De christen-vangst aan de boekhandel had verkocht hem het signalement van zijn opdrachtgever gaf, wist Bakker voldoende.³⁰ Hij diende Claus van Laar van repliek in De christen vangers ontdekt en gevangen.

Claus van Laar antwoordde met een heftig pamflet, Pieter Bakker ontmaskerd, waarin hij Bakker afschilderde als een pedante gek die terecht door de kerkenraad bestraft was en die zich eigenlijk ook voor de wereldlijke rechter zou moeten verantwoorden. Ook beschuldigde hij hem van sodomie, een vergrijp waar de doodstraf op stond.³¹ Nu waren de rapen gaar. Bakker koos voor een originele vorm van bestrijding en bracht zelf een goedkope nadruk op de markt. Blijkbaar was hij tot

28 Zeven gedenkwaarde samenspraaken in 't Middelburger schip [..] Nu 't eerst in samenspraak geschikt, vermeerderd, verbeterd, en in druk gegeeven, door den eerwaarde heer Joannes Guiljelmus Informator, ‘Middelburg, K. Jakobsz.’, 1745.

29 De christen-vangst, berymd door Pieter Bakker in den verlooren arbyd. ‘Leiden, F. Vryman’, [1746].

30 [P. Bakker], De christen vangers ontdekt, Amsterdam, H. van Bos, 1746, 6.

31 J.W. Claus van Laar, Pieter Bakker ontmaskerd, Amsterdam 1746. [Knuttel 17553] 157, 188. Cf. de roofdruk Knuttel 17554, 87 en 104.

[p. 108]

de conclusie gekomen dat in een krachtmeting met een berooide broodschrijver financiële overwegingen zwaarder wogen dan inhoudelijke. Die vermaledijde Claus van Laar zou aan hem geen stuiver verdienen! Hij kreeg zelfs een nog veel lumineuzer idee. Claus van Laar had omstreeks 1740 onder het pseudoniem ‘Lonius’ goed verdiend aan een meerdelige serie over het leven van de veroordeelde oplichter Aron Abrahams. Inmiddels was er weer een joodse crimineel veroordeeld en Claus van Laar had zijn schuldeisers een nieuw kassucces in het vooruitzicht gesteld.³² Helaas werd hem het brood uit de mond gestoten door een vierdelige serie criminele biografieën met daarin te pas en te onpas nog wat losse opmerkingen over Claus van Laar. De identiteit van die broodrover laat zich raden, want nadat Claus van Laar naar de West vertrokken was, schreef Pieter Bakker triomfantelijk dat deze ‘door Bakkers behendigheid bedurven is, dat Hy om niet door Schelmery aan Galg of Rad te raken, na Kurassouw gesonden is’.³³

32 [P. Bakker], Het Judas loon, voor verrader Johan Wilhem Claus van Laar, betaald voor zyn schryven van 't grootste deel der zeven gedenkwaardige samenspraaken, ‘Middelburg, K. Jakobsz.’, 1746 [= Amsterdam, R. Brouwer, 1746].

33 [P. Bakker], De stink-roosen by-een gebonden van Pieter Bakkers tegen-schriften, bestaande volgens de tyd-order der uytgaaven, Harderwijk, J. Wigmans [1746], 26. Voor de verwikkelingen met Claus van Laar zie T. Jongenelen, ‘De volmaakte Hollandse broodschrijver Jan Willem Claus van Laar’, Mededelingen van de stichting Jacob Campo Weyerman 24 (2001) 104-117 en T. Jongenelen, ‘Jan Willem Claus van Laar. Een onverbeterlijk sjoemelaar’, in: A. de Haas (red.), Achter slot en grendel, 113-119.

Bakkers paradijs

Met Het Judas loon, voor verrader Johan Wilhem Claus van Laar had Bakker weliswaar het laatste woord in deze onverkwikkelijke polemiek, maar inmiddels lag zijn eigen reputatie te grabbel en het is niet uit te sluiten dat als gevolg hiervan de kousenverkoop terugliep. Hoe het ook zij, Bakker besloot een stulpje buiten de stad aan te schaffen. Nadat hij in maart een voorlopig koopcontract had getekend, kwam hij op 1 mei 1747 met Anna Divera Kick - bij tijdgenoten bekend om haar turbulente liefdesleven - tot een definitief akkoord over de aankoop van een hofstede in de Watergraafsmeer.³⁴ Twee dagen later, op 3 mei, verkocht hij zijn winkelpand.³⁵

Vanuit de Watergraafsmeer bemoeide hij zich zo nu en dan weer met Amsterdamse zaken. Zo deed in 1753 het gerucht de ronde dat dominee Jacobus Tyken bij een getrouwde vrouw een kind had verwekt. In mei van dat jaar dichtte Bakker een parodie op het Hooglied waarin dominee Tyken zich in lyrisch bewoordingen uitlaat over alle aanlokkelijke aspecten van zijn geliefde. Dat werd twee keer gedrukt als het Lied der liefde door Jacobus Tyken, aan Margaretha Klump toegezongen.³⁶ De Amsterdamse overheid onderzocht de zaak en kwam tot de conclusie dat het gerucht vals was. In 1755 schreef iemand die zich de auteur noemde dat hij het inmiddels betreurde dat zijn schriftuurlijk liedje door een ‘Zee-dyks Kruidekoopertje’ en een ‘Heerlogements Boekwurm’ (lees: Jacob Baroen en boekverkoper Gerard van Hattum) was opgenomen in een bloemlezing van politieke spotdichten, het Dichtkundig praal-tooneel. Dat was niet zijn bedoeling geweest toen hij hun deze tekst te lezen gaf. Juist Kulenkamp, de woordvoerder van de kongsi die uit bittere haat jegens Tyken het gerucht de wereld in had geholpen, zou zich moeten schamen. En passant merkte hij nog eens op dat hij destijds weliswaar tegen Tyken

34 GAA, arch. 337 nr. 160, fo. 302-308 [Watergraafsmeer, transporten, 1 mei 1747]. Bakker betaalde zevenduizend gulden voor zijn hofstede. Overigens breidde Bakker in februari 1749 zijn bezit uit door de aankoop van nog twee kavels. GAA, arch. 337 nr. 160, fo. 370-371 [Watergraafsmeer, transporten, 14 februari 1749].

35 GAA, arch. 5062, nr. 121 [kwijtschelding, 3 mei 1747]. Bakker verkocht zijn winkelpand voor 7250 gulden.

36 A.B.E.H., ‘Opdracht Aan den Wel Eerwaarden Heere Gerardus Kulenkamp’, in: [P. Bakker], Lied der liefde door Jacobus Tyken, aan Margaretha Klump; toegezongen. Aan den wel eerwaarden heere Gerardus Kulenkamp, opgedragen, ‘Schiedam, voor Jacobus zonder zorg in de wankelbare kantsel’, 1755.

[p. 109]

geschreven had, maar dat het zijn voornaamste bedoeling was geweest de immoraliteit van het Oude Testament aan te tonen. Als hedendaagse christenen zo onkuis leefden als die zogenaamde heilige mannen, dan zou dominee Kulenkamp hen ogenblikkelijk bestraffen!³⁷

Uiteindelijk bezorgden deze publicitaire activiteiten Bakker een kwalijke reputatie. Zo diskwalificeerde de Amsterdamse dagboekschrijver Jan de Boer het Lied der liefde als ‘het allergoddelooste geschrift, dat moogelijk oit het licht heeft gezien’. De Boer had ook gehoord wie de dichter was - naar verluidt ‘den Goddeloozen Pieter Bakker, thans woonende op Bakkers Paradys, bij de Maliebaan, in de Meer’.³⁸ Hoewel al die morele verontwaardiging hem geen kwaad kon doen, liep het uiteindelijk toch niet goed af. In juli 1759 blijkt Bakker uit de Watergraafsmeer te zijn vertrokken.³⁹ Op 21 augustus duikt hij op aan de andere kant van de Duitse grens, in de vrije kloosterheerlijkheid Elten.⁴⁰ Dan zwijgen de bronnen, tot 23 april 1761. Toen noteerde een andere Amsterdamse dagboekschrijver dat Pieter Bakker ‘die in vorige tyden seer veel opschudding tegens die gansche kerkenraat alhier, so woordelijk als schriftelijk, gemaakt heeft, toen in de Meer op een buitenplaatsie, dat hy Bakkersparadijs noemde, gewoont heeft en naderhant om het schrijven van een seeker boekje, daar Godslasterlijke taal instondt, gebannen is’ zelfmoord had gepleegd. Hij zou zich in de omgeving van Nijmegen hebben verdronken.⁴¹

Het belangrijkste van deze dagboekaantekening is de veronderstelling dat Bakker verbannen was wegens een niet nader gespecificeerd godslasterlijk boek, waarmee Jacob Bicker Raije ongetwijfeld doelde op De godsdienst zonder bygeloof. Van een formele verbanning is echter niets bekend. Wanneer de schaars voorhanden zijnde gegevens met elkaar in verband worden gebracht, dringt zich echter een vermoeden op. In januari 1759 woonde Bakker nog in de Watergraafsmeer, maar in juli 1759 blijkt hij te zijn vertrokken.⁴² Dat vertrek moet halsoverkop zijn geweest, want Bakker had zijn financiële zaken niet goed geregeld: Bakkers paradijs moest nog worden verkocht en een Watergraafsmeers echtpaar dat hem een lijfrente schuldig was, weigerde te betalen totdat met zekerheid zou zijn vastgesteld dat de gemachtigden daadwerkelijk gerechtigd waren het geld te incasseren.⁴³ Wat deed hem zo panikeren? Ik neem aan dat Bakker de wijk nam omdat hij begrepen had dat zijn naam genoemd was in het proces tegen zijn voormalige corrector Jacob Baroen. Die moest zich verweren tegen de beschuldiging dat hij de schrijver was van De godsdienst zonder bygeloof. Baroen ontkende niet dat hij als corrector bij die uitgave betrokken was geweest, maar voegde daar aan toe dat niet hij, maar Pieter Bakker de tekst geschreven had.⁴⁴ Op grond van dit weerwoord verleende het Hof van Holland op 27 maart 1759 aan de procureur-generaal toestemming om de door Baroen genoemde Pieter Bakker te verhoren.⁴⁵

Helaas is het niet helemaal duidelijk wat er vervolgens is gebeurd. Ongetwijfeld heeft de procureur-generaal contact gezocht met de bestuurders van de Water-

37 ‘Voorbericht van den autheur’ en A.B.E.H., ‘Opdracht aan den wel eerwaarden heere Gerardus Kulenkamp’, in: [P. Bakker], Lied der liefde.

38 KB, hs. 71 A 12 [Jan de Boer, ‘Chronologische Historie’, dl 5], 8 november 1757.

39 Op 3 juli 1759 maande Joannes Burmannus, de koper van dertien morgen weiland om en nabij de hofstede Bakkers Paradijs, de pachtboer Dirk Janze Kroese om de bepalingen van het huurcontract met de vorige eigenaar, Pieter Bakker, stipt na te leven. GAA, arch. 337 nr. 51 [Watergraafsmeer, bodeboek 1749-1759, ongepagineerd].

40 GAA, arch. 337 nr. 161, fo. 505-506 [Watergraafsmeer, transporten, 3 september 1759].

41 Fr. Beijerinck en M.G. de Boer (red.), Het dagboek van Jacob Bicker Raije. Merkwaardige notities over het dagelijks leven in de jaren 1732-1772 (2^e druk; Amsterdam z.j.), 258. De zelfmoord wordt ook vermeld in een Samenspraak tusschen den gereformeerden Justus Vroomlief; en den remonstrant Christiaan Regt-uit, Utrecht, W. Langerak, 1769, 8. De schrijver hekelde het banvonnis over ‘eenen door Sodomiten en Schelmen valschelyk beschuldigden Mensche, dien men voor den Schryver van Godsdienst zonder Bygeloof, zogt te doen doorgaan, welks Maker zich zelven in Kleefsland verdronken, maar welks voornaamsten Verspreider men met eene goede somme Gelds, uit 's Lands Comptoir, begiftigd heeft; met welk loon der Ongerechtigheid dees zich naar 't bekende Voorland der Guiten begeven en 'er zyn Graf gevonden heeft.’ De auteur laat zich raden: nadat Baroen in 1766 in vrijheid gesteld was, zou hij de hem opgelegde verbanning uit Holland, Zeeland en Utrecht niet al te strikt naleven, want de rest van zijn leven woonde hij tamelijk onbekommerd in Maarssen - dus in het hem verboden gewest Utrecht - waar hij eind 1779 overleed. Met de ‘voornaamsten verspreider’ doelde Baroen ongetwijfeld op boekverkoper Van Hattum.

42 In januari 1759 verkocht Bakker dertien morgen grond aan zijn buurman Joannes Burmannus. Hiervoor ontving hij een lijfrente van 820 gulden per jaar. GAA, arch. 337 nr. 161, fo. 472-473 [Watergraafsmeer, transporten, 8 januari 1759].

43 In november 1754 had Bakker twee kavels verkocht aan het echtpaar Cornelis Aerssen Vollevelden en Willemyntje Pieters. Zij betaalden hiervoor een lijfrente van 820 gulden per jaar. GAA, arch. 337 nr. 161, fo. 263 [Watergraafsmeer, transporten, 4 november 1754]. Bakkers gemachtigden Hunnink en Lejaij moesten her echtpaar manen. GAA, arch. 337 nr. 52, fo. 2-3vo [Watergraafsmeer, bodeboek, 30 augustus en 1 september 1759].

44 Nationaal Archief (NA), arch. 3.03.01.01 nr. 5475.25 [Hof van Holland, dossier Jacob Baroen].

45 NA, arch. 3.03.01.01 nr. 313 [Hof van Holland, resolutieboek, 27 maart 1759].

[p. 110]

graafsmeer. Wellicht kondigde hij de komst van de drost aan. Wellicht werd Bakker gewaarschuwd voor het dreigende gevaar - hij woonde niet voor niets naast schepen Burman. In ieder geval overkwam hem niet wat Jacob Baroen was overkomen. Hij maakte zich bijtijds uit de voeten. Of dat uiteindelijk een goede keuze bleek, mag worden betwijfeld, want waarom meende hij juist begin 1761 zich het leven te moeten benemen? Wederom suggereert het chronologisch pas- en meetwerk een wrange conclusie. Toen op 31 juli 1760 het Hof van Holland uitspraak deed, werd het achter gesloten deuren gevoerde proces tegen Baroen voor de buitenwacht transparant. Bakker zal wel hebben vernomen dat De godsdienst zonder bygeloof in dat proces van cruciaal belang was geweest. Mocht hij toen nog niet hebben begrepen wat daarvan de implicaties waren, dan moet het hem enkele weken later alsnog volstrekt duidelijk zijn geworden dat een terugkeer niet meer tot de mogelijkheden behoorde, want op 26 augustus 1760 werd De godsdienst zonder bygeloof te Amsterdam formeel verboden.⁴⁶ En niet alleen het tijdstip van zijn overlijden, begin 1761, doet vermoeden dat Bakkers zelfmoord verband hield met de Haagse verwikkelingen rondom De godsdienst zonder bygeloof. Zelfs aan de plaats van zijn overlijden kan een diepere betekenis worden toegekend, want als Bakker in de omgeving van Elten in de Rijn sprong, moet hij aan de overzijde het grondgebied van de voor hem zo onbereikbaar geworden Republiek hebben gezien.

46 W.C. Knuttel, Verboden boeken, Den Haag 1914, nr. 154: verboden te Amsterdam op 26 augustus 1760. In mijn Van smaad tot erger. Amsterdamse boekverboden 1747-1794, Amsterdam 1998, nr. 76 wordt de verboden titel ten onrechte omschreven als De christelyke godsdienst zonder bygeloof.

Meer dan een kousenkoopman

Met die zelfmoord kwam er een einde aan een leven waarvan tot nog toe geen nadere bijzonderheden bekend waren. Bakker laat weinig los over zichzelf - uit zijn geschriften kan alleen worden opgemaakt dat hij een zuster had en dat hij in zijn jeugd in de Koningstraat woonde - en nader onderzoek is altijd bemoeilijkt door het grote aantal naamgenoten. Zelf heb ik hem in het verleden onbekommerd gelijk gesteld met de Amsterdamse koopman-dichter Pieter Huisinga Bakker (1714-1801). Daar valt wat voor te zeggen: in De godsdienst zonder bygeloof hebben vrijwel alle namen een dubbele bodem. Jan van der Veen (1578-1659) was een vrijzinnige doopsgezinde apotheker-dichter die in zijn gedicht met de beginregel ‘Preeck vry Paus en Cardinael, Met u Ordens altemael’ de vrijheid van meningsuiting opeiste voor alle gezindten, Turken, joden, heidenen en notoire oproerkraaiers als Knipperdolling en Jan van Leyden incluis.⁴⁷ Joost van Hattem verwijst naar de dissidente theoloog Pontiaan van Hattem (1641-1706) en misschien ook naar de uitgever Gerard van Hattum. En Jonas Tauson was een Amsterdammer van Zweedse afkomst die zich omstreeks 1740 verzet had tegen de opvattingen van de Leidse hoogleraar Joan van den Honert over de predestinatie, maar de Amsterdamse lezer kon zich hem misschien ook herinneren als de recentelijk overleden voormalige

47 Aangetroffen in het pamflet t'Samen-spraeck, voor-gestelt van vier Persoonen: Twee Hollanders, Pieter en Klaes. Een Fransman. Een Bovenlander (1672).

[p. 111]

buurman van Pieter Bakker!⁴⁸ Gesterkt door deze voorbeelden zag ik in de uitgever Jacobus de Vries een niet mis te verstane verwijzing naar Pieter Huisinga Bakker, want die was in 1749 getrouwd met Elisabeth Wagenaar, weduwe van Jacob de Vries.

Niet iedereen liet zich overtuigen. Zo merkte Michiel Wielema op dat Pieter Bakker beslist niet mag worden verward met Pieter Huisinga Bakker.⁴⁹ Daarin had hij gelijk. Een terloopse mededeling van Bakker dat hij, als hem de stad werd ontzegd, bij zijn moeder te Breukelen kon gaan wonen, stelde mij alsnog in staat de ware identiteit van die mysterieuze kousenkoopman vast te stellen: in het notarieel archief van Breukelen bevindt zich een uit 1748 daterende machtiging van Elizabeth Vandenverguldenhoeff, weduwe Jan Crauwel, aan haar behuwdzoon Pieter Bakker in de Diemermeer.⁵⁰ Deze door Elizabeth Vandenverguldenhoeff gemachtigde Pieter Bakker was in 1703 geboren als de oudste zoon van de winkelier Daniël Bakker en Anna van der Hagen. In 1734 trouwde hij met de tweeëntwintigjarige Neeltje Crauwel, die twee jaar later zou overlijden.⁵¹ Hij had inderdaad een zuster, want twee jaar na de geboorte van Pieter kreeg het echtpaar Bakker-Van der Hagen nog een dochter, Maria, waarna de moeder overleed. Bovendien blijkt uit een in 1723 opgemaakt testament dat hij op dat moment woonachtig was in de Koningstraat.⁵² Ook de familieachtergrond en de sociaal-economische status krijgen enig reliëf: het was geen arme familie, want bij de dood van hun vader (in 1720) erfden de kinderen Bakker drie huizen. Later verwierven Pieter en Maria nog een huis van hun grootouders. Decennialang zouden Pieter en Maria dit vermogen gezamenlijk beheren, tot het in 1756 werd opgesplitst in twee gelijke porties van ieder 5500 gulden.⁵³ Kortom: Bakker verkocht inderdaad kousen, maar vermoedelijk was hij financieel niet direct afhankelijk van zijn winkelomzet.⁵⁴

Een ander aspect van Bakkers maatschappelijke positie betreft zijn culturele belangstelling. Die kan hem niet worden ontzegd. Hoewel over zijn opleiding niets bekend is, moet Pieter Bakker van jongs af aan veel gelezen hebben. Althans, die indruk wekt het testament waarin hij op twintigjarige leeftijd speciale bepalingen opnam ten aanzien van zijn bibliotheek.⁵⁵ Bakker koesterde ook letterkundige aspiraties. Claus van Laar maakte zinspelingen op een door Pieter Bakker geschreven, maar onuitgegeven roman.⁵⁶ Bovendien moet Bakker al medio jaren dertig bekend zijn geweest als liefhebber van spotdichten, want zijn drempeldicht voor een in 1737 verschenen verzamelbundel van de toen reeds dertig jaar overleden Laurens Bake wordt geflankeerd door die van Jan Balde junior, Bernardus de Bosch en Pieter Langendijk.⁵⁷ Verder zouden zijn liedjes van oudsher een zekere faam hebben genoten. Maria Sas beweerde dat zij het manuscript van De christen-vangst circa 21 à 22 jaar daarvoor, dus omstreeks 1725, van Bakker ontvangen had en dat die er destijds zelfs een populair liedje van had gemaakt.⁵⁸ Daarnaast wordt er in het zesde deel van het Dichtkundig praal-tooneel gezinspeeld op een spotlied op het overspel van

48 Bakker, Het Judas loon, voor verrader Wilhem Claus van Laar, 12-13, noemt Tauson als zijn buurman.

49 M. Wielema, ‘Pieter Bakker’, in: W. van Bunge e.a. (red.), The Dictionary of seventeenth and eighteenth-century Dutch philosophers, Bristol 2003, 42.

50 [P. Bakker], De verlooren arbyd, 30. Het Utrechts Archief, arch. 34-1 nr. 532, acte 150 [notaris Rijk Kasteleijn junior te Breukelen, 17 juli 1748]. Tijdgenoten maakten geen onderscheid tussen de Diemer- en Watergraafsmeer.

51 GAA, T 575 blz. 323 [kerkelijke ondertrouw van Pieter Bakker en Neeltje Crauwel, 14 januari 1734].

52 In 1723, toen zijn zuster Maria in het huwelijk trad, lieten beiden een testament opmaken. Cf. het testament van Maria Bakker, het mutueel testament van Maria Bakker en Jan Hunnink, echtelieden, en het testament van Pieter Bakker, in GAA, NA 7903 nrs. 42, 62 en 65 [notaris Theodorus Brooks, 15 maart, 28 en 29 april 1723].

53 GAA, NA 9244 nr. 183 [notaris Jan Ardinois, 2 april 1756].

54 Een aanwijzing van zijn gegoedheid is dat hij in 1742 de huur van zijn winkel op de Nieuwmarkt opzegde en een nabijgelegen pand kocht. Het huurpand werd door hem bij zijn bezoek aan de Hernhutters aangeduid als het vijfde huis van de Barndesteeg. Bakker, ‘Twee ontdekkingen’, in: De doornige roozenkrans, 8. Op 19 maart 1742 verwierf hij op een veiling voor 7100 gulden het derde huis ten noorden van de Barndesteeg. GAA, arch. 5062 nr. 116 [kwijtschelding, 19 april 1742].

55 GAA, NA 7903 nr. 65 [notaris Theodorus Brooks, 29 april 1723]. Bakker begunstigde twee vrienden met zijn bibliotheek.

56 J.W. Claus van Laar, Pieter Bakker ontmaskerd, 110.

57 Mengel-poëzy van M^r. Laurens Bake, heere van Wulverhorst, ed. L. van Broek. Amsterdam, P. Visser en J. Hartig, 1737.

58 M. Sas, ‘Dissertje, voor Bakker morssig opgedist’, in [P. Bakker], De stink-roosen, 24.

[p. 112]

Daniël Raap met zijn dienstmeid Christina de Haan. Dat liedje zou vervaardigd zijn door een bekende van Daniël Raap ‘die op hem, wegens een ontfutzeld Boekje, gebeeten was’.⁵⁹ Dat moet Pieter Bakker geweest zijn. En toen de kerkenraad hem censureerde luchtte hij vermoedelijk zijn gemoed eerst via een populair medium, want op 16 december 1745 signaleerde de kerkenraad een ergerlijk libel tegen de kerkenraadsbode Grijsaard. Het pamflet werd op straat omgeroepen en bevatte de strofe ‘Zulke moesten zy in de Senjure zetten, dan wist de Kerkenraad wat zy deed: maar nu is daar een onschuldige geplaatst.’⁶⁰

Het beeld van Pieter Bakker krijgt steeds scherpere contouren. De eigenzinnige kousenwinkelier met wie de kerkenraad in conflict kwam, was een geboren Amsterdammer en dus in het bezit van het volledige burgerrecht. Bakker zat redelijk goed bij kas, beschikte over familierelaties en koesterde zelfs culturele aspiraties die hem in het gezelschap van een gerenommeerde dichter als Pieter Langendijk brachten. Hij begint zowaar op een keurige burger te lijken.

59 Dichtkundig praal-tooneel van Neerlands wonderen, dl VI (1754), 122. Christina de Haan moet omstreeks 1743 in Rotterdam een kind van Raap hebben gekregen, maar in de Rotterdamse doopboeken komt zij niet voor onder haar ware naam. Het ontfutseld boek zal wel refereren aan het rechtbankverslag in de zaak Van de Velden-Petersen.

60 GAA, arch. 376 nr. 22, fo. 255 [acta van de kerkenraad, 16 december 1745]. Het citaat in Bakker, Zeven gedenkwaarde samenspraaken, 115. Op 25 januari 1746 werd de boekverkoper Reynier van Ditmar veroordeeld tot driehonderd gulden boete wegens de verkoop op 3 december 1745 van het faamrovende geschrift De onkuyse grijsaard, waaronder zijn naam als drukker stond. GAA, arch. 5061 nr. 174 [rechterlijk archief, schoutenrol, 25 januari 1746]. Het pamflet is helaas niet teruggevonden.

Graafwijk

Toch blijft Bakkers leven met raadsels omgeven. Naast de machtspolitieke verklaring van de dramatische slotakte - een balling die zich realiseert dat het leven voor hem ten einde is - blijft er nog volop ruimte voor speculatieve psychologische duidingen. Bakkers tegenstanders maakten veelvuldig melding van zijn verblijf in het verbeterhuis te Beverwijk.⁶¹ Claus van Laar geeft de gewenste toelichting: toen de ongeschoolde Bakker zich verdiepte in de geschriften van Spinoza en andere vrijdenkers, werden zijn hersens zodanig door fantasieën vervuld, dat hij krankzinnig werd en zich wilde verhangen - hiervan heeft De Graaff in Beverwijk hem genezen.⁶² Na zijn terugkomst uit Beverwijk ontdeed hij zich schielijk van al die voor hem veel te moeilijke boeken.⁶³ Ook andere tegenstanders maakten dergelijke zinspelingen. Dominee Kals stelde Bakker de retorische vraag of hij kennis had aan de doctor in de Beverwijk - zo niet dan zou hij hem daar wel kunnen aanbevelen.⁶⁴

Over die Beverwijkse inrichting is weinig bekend. In 1722 verzocht Hendrik de Graaff de Staten van Holland om toestemming voor het verplegen en opsluiten van psychisch gestoorde patiënten. Vermoedelijk was de aanvraag ingegeven door zijn vrees dat de lokale overheid, in casu de baljuw van Blois, de door hem geopende inrichting zou sluiten. De Staten van Holland wendden zich voor advies tot het Hof van Holland, dat op zijn beurt inlichtingen inwon bij de schepenen van Beverwijk, de baljuw en bij de medische faculteit van de Universiteit van Leiden. De schepenen betoonden zich laaiend enthousiast. De Graaff had hun attestaties laten zien van patiënten die waren genezen en zij twijfelden niet aan de heilzame werking van diens behandelmethode. Het visitatieverslag van de Universiteit van Leiden was

61 De Amsterdamse courant van 3 en 6 oktober 1744 bevat een advertentie van A. Olofsen voor J.G. Kals, ‘Brief aan de H.E. Synodus des Vorst. Gelre, en Graefschap Zutphen... waer by gevoegd is Bakker zyn verzogte Antwoord en Veroordeling, van wien aenstaende Maendag als een Afbeelder der Portraitten uyt zyn voorige verbeeteringsgemak te Beverwyk, iets het ligt zal zien.’ De brief kost een zesthalf, de Afbeelding 2 st.

62 J.W. Claus van Laar, Pieter Bakker ontmaskerd, 110.

63 A.w., 158.

64 J.G. Kals, ‘Aanhangsel agter zyn kort berigt van den leeraar der hervormde tegen Bakker’, in [P. Bakker], De stinkroosen, 20.

[p. 113]

wat kritischer. Het rapport maakte gewag van het volledig ontbreken van de meest elementaire medische vakkennis. De rapporteurs hadden geen inzicht verkregen in de geheime behandelmethode - een of andere zweetkuur die twee tot zes maanden duurde. Toch meende de universiteit dat er een geclausuleerd positief advies kon worden uitgebracht: de geneeswijze kon geen kwaad en de opsluiting van patiënten mocht worden toegelaten mits de verantwoordelijke overheden daarvan in kennis werden gesteld.⁶⁵

De baljuw was echter uitgesproken bitter. Hij stoorde zich aan de hoge kosten die De Graaff in zijn particuliere kliniek in rekening bracht - de behandelend arts was alleen maar op geld uit.⁶⁶ Ook de toediening van een universeel geneesmiddel, dus zonder onderscheid naar het gediagnostiseerde ziektebeeld, kon niet door de beugel. De patiënten wisten na twee of drie dagen niet meer of ze dood of levend waren en De Graaff had in feite meer patiënten vermoord dan genezen! Tenslotte opperde de baljuw nog een bezwaar van zedelijke aard: hij kon zich niet verenigen met de opname van zowel mannen als vrouwen die zich aan elkaar ‘verlustigden’.⁶⁷ Ondanks al deze bezwaren honoreerden de Staten van Holland de aanvraag. De door de Staten geoctrooieerde instelling zou een lang leven beschoren zijn, want het particuliere verpleeghuis bleef onder een reeks van exploitanten functioneren tot eind 1842. Pas bij de vernieuwing van het octrooi in 1807 zou worden opgemerkt dat het op grond van de nieuwe wetgeving eigenlijk niet kon worden toegestaan dat niet-medici een oncontroleerbaar, geheim medicament toedienden. Graafwijk had echter zo'n goede reputatie dat men een oplossing zocht: de medicatie moest voortaan worden toegediend door een bevoegde arts.⁶⁸ In 1842 was er van die reputatie weinig meer over. In een ambtelijk rapport werd geconstateerd dat Graafwijk niet voldeed aan de nieuwe wettelijke eisen. Nog datzelfde jaar sloot de inrichting haar deuren.⁶⁹

Volgens de bepalingen van het octrooi moest de Beverwijkse overheid in kennis worden gesteld van de namen van de patiënten. Voor een gedwongen opname moest ook de Amsterdamse overheid toestemming geven. Aangezien Bakkers naam niet voorkomt in de Amsterdamse toestemmingsregisters, de ‘secrete schepenen minuut registers der geconfineerden’, moet Bakker zelf gekozen hebben voor een verblijf in ‘Huize Graafwijk’. Waarom zou hij dat hebben gedaan? Er zijn voldoende aanwijzingen wat betreft de datering en de aard van de aandoening om een vermoeden te kunnen formuleren. De Amsterdamse kerkenraad maakte in 1744 vergoelijkend gewag van een geloofscrisis. Bakker was daar niet van gediend en antwoordde dat die crisis dateerde van meer dan tien jaar geleden.⁷⁰ Er moet dus omstreeks 1733 iets met hem aan de hand zijn geweest, maar wat? Gelukkig had Bakker heel wat vijanden die geen blad voor de mond namen. De meest veelzeggende opmerkingen waren van Maria Sas (de echtgenote van de later beroemd en berucht geworden orangist Daniël Raap) die net als Bakker het sarcasme niet

65 Advies van de Medische faculteit van de Universiteit van Leiden aan het Hof van Holland, 1722, in KB, hs. 129 J 14 [collectie A. de Hinojosa, dl 30].

66 Inderdaad was de behandeling kostbaar, zie het verzoek van Sophia van Til aan de magistraat van Ouder-Amstel tot toestemming voor overbrenging van haar man van het verbeterhuis in Beverwijk naar het goedkopere pesthuis te Amsterdam. Rijksarchief Noord-Holland, arch. 184 nr. 2511, fo. 53vo-54 [Oud-rechterlijk Archief Ouder-Amstel, rekwesten en appointementen, juli 1742].

67 Jacob Gool van Bosvelt, baljuw van Blois, aan het Hof van Holland, 1722, in KB, hs. 129 J 14 [collectie A. de Hinojosa, dl 30].

68 NA, arch. 3.02.06 nr. 233 [Departementaal Bestuur van Holland, octrooien, 28 mei 1807].

69 Cf. de rapporten uit 1842 in J.H. Schuurmans Stekhoven, Ontwikkeling van het krankzinnigenwezen in Nederland 1813-1914, 's-Gravenhage 1922, 28, 55-56. Volgens C.J. Feith & J.L.C. Schroeder van der Kolk, Geschiedkundig overzigt, 's-Gravenhage 1848, 40, werd Graafwijk in 1842 gesloten.

70 [P. Bakker], De verlooren arbyd, 8-9.

[p. 114]

schuwde. Zij verweet hem dat hij zijn eigen zuster haatte, ‘ik denk alleen om dat zy u aan een Vrouw gerecommandeert heeft, met een goed oogmerk, denk alleen om u andere Zinnebeelden in te prenten, als met de Duivel te schermen. Dog het was Verloren Arbeid, die goede Juffrouw wist niet dat u Natuur geen Vrouwe verdragen kan’. Maria Sas voegde daaraan toe dat zij, mocht Bakker in Beverwijk gaan wonen, graag de behandelend geneesheer in kennis zou stellen van het medisch dossier. Vanzelfsprekend kon Bakker ook bij haar thuis komen - een nadere kennismaking met haar zou hem goed doen - maar gezien zijn suïcidale neigingen zou hij er verstandig aan doen die uitnodiging niet al te lang in beraad te houden.⁷¹

Dergelijke passages geven aanleiding tot interessante gedachten. Welke duivel kan er door een vrouw worden uitgedreven? De associaties rijgen zich aaneen. Ik ben geneigd de geloofscrisis, de seksuele geaardheid en het vrijwillige verblijf in een verbeterhuis met elkaar in verband te brengen: Bakker zocht zijn toevlucht in een dolhuis naar aanleiding van de sodomievervolgingen van 1730 en zijn huwelijk in 1734 laat zich verklaren als een maatschappelijk wenselijk antwoord op alle verdenkingen. En wellicht geldt voor zijn schrijverschap een vergelijkbare redenering. Immers, de oudste teruggevonden publicatie van Bakker dateert uit 1735, dus vermoedelijk van niet al te lang na het verblijf in huize Graafwijk. Vanzelfsprekend ontbreekt het bewijs, maar is Bakker wellicht gaan schrijven omwille van de therapeutische waarde van het schrijverschap?

71 M. Sas, ‘Dissertje, voor Bakker morssig opgedist’, in [P. Bakker], De stink-roosen, 26. Overigens was het huwelijk van Pieter Bakker misschien niet zo slecht als Maria Sas insinueerde, want na het overlijden van zijn echtgenote, in november 1736, onderhield Pieter Bakker nog jarenlang hartelijke betrekkingen met zijn schoonmoeder. Cf. de in n. 50 genoemde acte van notaris Kasteleijn te Breukelen.

De intellectuele traditie

Al deze vragen en gedachten geven de bekendste tekst van Bakker nieuwe, ongekende dimensies. Het is de venijnige mengeling van deïsme en nicodemisme die De godsdienst zonder bygeloof tot een uniek document maakt, maar de dramatische levensloop van de schrijver geeft het een extra cachet. Tegelijkertijd doet het levensverhaal van Bakker enerzijds iets af aan de glans van De godsdienst zonder bygeloof, terwijl het anderzijds de rest van zijn oeuvre doet oplichten, want de tragiek van Pieter Bakker is dat De godsdienst zonder bygeloof moet worden gelezen in samenhang met De verlooren arbyd. In 1744 weigerde Bakker het boetekleed aan te trekken. Op de eerste zitting van de kerkenraad formuleerde hij het zeer bondig: ‘Voor myn weggaan leide ik de Regterhand op myn Weegschaal, zeggende hartig; nooit is de waarheid beter beschreven als hier in, daar blyf ik by, die zaak zal ik verdedigen.’⁷² Van dit standpunt is hij tijdens het proces niet afgeweken. Acht jaar later sloeg hij een deemoediger toon aan: De godsdienst zonder bygeloof is, afgemeten aan de uitdagende bewoordingen van De verlooren arbyd, eigenlijk een spijtbetuiging. Wellicht was het toch beter geweest te huilen met de wolven in het bos. In die zin was er in 1752 sprake van een breuk met het verleden.

72 [P. Bakker], De Verlooren Arbyd, 5.

[p. 115]

Voor het overige bleef Pieter Bakker zichzelf. In De godsdienst zonder bygeloof schreef hij niet alleen wat hij al geruime tijd dacht, maar ook wat hij voor een deel al had geschreven. Illustratief is de door hem uitgegeven Pleitreeden voor Deurhofs Job uit 1746.⁷³ De zittingen in de zaak-Deurhoff waren vrij toegankelijk. Onder het publiek bevond zich Pieter Bakker, die ijverig aantekeningen maakte. Toen twee bekende buurtgenoten, vader en zoon Raap hem uitdaagden het rechtbankverslag ter beschikking te stellen, ging Bakker akkoord, maar toen in september 1745 de Rapen deze tekst, het Pleydooi, publiceerden, liet Bakker alom weten dat zij dit hadden gedaan buiten zijn medeweten.⁷⁴ Bakker was boos, maar hield zich rustig tot hij in 1746, gesterkt door het succes van zijn literaire kruistocht tegen Claus van Laar, besloot het zo succesvolle procédé ook toe te passen op de familie Raap en een eigen, concurrerende versie, de Pleitreeden, op de markt te brengen.⁷⁵

Die Pleitreeden is allesbehalve een exacte weergave van het ter zitting verhandelde. Zo heeft Bakker het pleidooi van mr. Herman Noordkerk aangevuld met onder meer een hoofdstuk over het arianisme. Daarin schrijft hij dat de geschriften van de vroegchristelijke theoloog Arius weliswaar verloren zijn gegaan, maar dat deze destijds ongetwijfeld betoogd had dat de apostelen in hun Evangeliën met geen woord reppen over het christelijke dogma van de Drieëenheid. Bakker onderschreef die mening: ‘eenen God is Gods genoeg, die dit belyd en wel beleeft, is een goed gelovig Burger, latende anderen 3 of 4 Persoonen verdigten, geloven, en aanbidden, en op den eenen God roemen, terwyl zy hem verdeelen’.⁷⁶

Bakkers begeestering voor die onbekende ketter hing samen met zijn afkeer van de publieke, door de overheid bevoorrechte kerk. Als het eerste slachtoffer van de omvorming van het christendom tot staatsgodsdienst stond Arius symbool voor het oorspronkelijke christendom dat aan de machtsaanspraken van de katholieke kerk ten onder was gegaan. Immers, toen in het jaar 312 de Romeinse keizer Constantijn zich tot het christendom had bekeerd, liet het gezag zich ogenblikkelijk voelen. Op een door de keizer samengeroepen concilie conformeerden de bisschoppen zich aan diens voorstel inzake de Drieëenheid en werden de afwijkende opvattingen van Arius veroordeeld. Voor Bakker vormde dit vonnis een bevestiging van zijn opvatting dat religie en macht onverenigbaar zijn: onder dwang van de overheid werden de kerkelijke opvattingen vastgelegd en kregen onbijbelse noties een officiële status.

Het thema van die onverenigbaarheid komt bij Bakker steeds weer terug. In de Pleitreeden liet Bakker mr. Noordkerk betogen dat het geloof dat aan de macht is, de andere gezindheden onderdrukt: ‘Zeg niet, dat dit uw Regtzinnige Vaders ten onregte leeden van de Antichristische Inquisiteurs; want wat is de Regtzinnigheit anders, als de Praedomineerende gezindtheid? Toen zat de Roomsche regtzinnigheid op het kussen, heden zit 'er de uwe op, morgen kan 'er de myne op raaken; en zoude dan telkens die regtzinnigheid het regt erven, om de onderleggende te jaa-

73 [P. Bakker], Pleitreeden voor Deurhofs Job, saakelyk dus uytgesproken, in het replieck door den heer advocaat Hermanus Noordkerk [..] Vermeerderd met twe uytwydingen over de Arrianery en de Eerstgeboorne, benevens het vonnis, en 't verdrag tot afdoening der saak, met andere verschikkingen en byvoegsels, door den toehoorder, en in drukgever Eysbrant Nergens. Hebbende de eerste druk beschaafd, en meest gevolgd in den tweeden druk, met verbétering van wel 300 Fouten. Na de Harlinger druk, van Folkert van der Plaats 1746, Harderwijk, J. Wigmans, 1746.

74 [P. Bakker], Pleydooi over Deurhofs Job, ter wederlegging overgezonden [1745]. De ontstaansgeschiedenis is niet geheel duidelijk. Maria Sas beweerde later dat zij Bakker drie rijksdaalders had betaald voor het afschrijven van het proces. M. Sas, ‘Dissertje, voor Bakker Morssig opgedist’, in [P. Bakker]. De stink-roosen, 25. En al in mei 1743 deed het gerucht de ronde dat Bakker Noordkerks pleidooi zou laten drukken en dat hij daarbij hulp had van vader en zoon Raap. P. Bakker, De verlooren arbyd, 84. Bakker zelf schreef dat vader Abraham Raap hem in september 1743 een kopie van zijn aantekeningen ontfutselde om Bakkers verslag te kunnen vergelijken met dat van zijn zoon Daniël. [P. Bakker], aantekening in hs. achter het UBL-exemplaar van het Pleydooi.

75 De Pleitreeden is de door Bakker verbeterde versie van het Pleydooi: C. Kwanten, Herman Noordkerk (1702-1771). Een onderzoeksverslag (scriptie UvA, Historische Letterkunde, 1985), 100 vond een exemplaar van het Pleydooi [UBL: 999 E 7] met (in het hs. van Bakker) de correcties die zijn opgenomen in de Pleitreeden. De Pleitreeden dateert uit de tweede helft van 1746, zie de brief aan Claus van Laar van 1 juli 1746 en de vermelding op p. 47 van het vertrek van Claus naar Curaçao.

76 [P. Bakker], Pleitreeden, 15-16.

[p. 116]

gen, en te plaagen?’⁷⁷ En in De verlooren arbyd zinspeelde hij op de mogelijkheid dat de Republiek het niet zou bolwerken tegen het oppermachtige Frankrijk. Mocht dit doemscenario werkelijkheid worden, dan zouden Kulenkamp en de zijnen niet schromen om, als minderheid onder een katholiek bewind, zich te beroepen op de argumenten die Bakker tegen hen had gebruikt.⁷⁸

Een ander thema dat Bakker na aan het hart lag, is dat van de gewetens- en persvrijheid. In de Republiek werd de religieuze pluriformiteit geaccepteerd, maar dat was niet het ideaal dat men voor ogen had. Daarom maakte de overheid onderscheid tussen enerzijds de toelaatbare vrijheid van geweten, inclusief de mogelijkheid om in gemeenschap met gelijkgezinden, maar achter gesloten deuren, de eigen levensovertuiging te belijden, en anderzijds de ontoelaatbare verkondiging van afwijkende opvattingen in de openbare ruimte. Bakker maakte dat onderscheid niet. In 1744 plaatste de kerkenraad vraagtekens bij zijn interpretatie van de censuurwetgeving: de Staten van Holland hadden het drukken of invoeren van sociniaanse boeken verboden, maar de kerkenraad bespeurde bij de gedaagde enige onvrede met deze maatregel. Durfde hij te beweren dat de overheid haar bevoegdheden had overschreden?⁷⁹ Bakker schrok: een bekentenis op dit punt maakte hem strafbaar voor de wereldlijke rechter. Het sterkte hem in zijn overtuiging dat hij de kerkenraad niets mocht toegeven.

Toch hadden zijn ondervragers het goed gezien: de Pleitreeden bood Bakker de gelegenheid op dit onderwerp terug te komen. Vermoedelijk had Noordkerk zich ter zitting beperkt tot het argument dat de wetgeving uitsluitend en alleen van toepassing was op vluchtelingen die boeken invoerden of hier lieten drukken en dat de eigen burgers vrij en onverlet bleven. Bakker liet hem echter opmerken dat er geen onderscheid mocht worden gemaakt tussen gewetensvrijheid en de vrijheid van drukpers, omdat het tot het recht van het vrije geweten behoorde om niet uitdrukkelijk verboden gevoelens te verbreiden.⁸⁰ Bovendien gaf Bakker te kennen dat de Nederlandse overheid met de wetgeving van 1653 inderdaad haar rechtsmacht had overschreden: in de jaren dat de Socinianen vervolgd werden, leden de Nederlanders de grootste verliezen ooit tegen de Engelsen, die onder leiding van Oliver Cromwell juist de vrijheid in kerk en staat hadden hersteld, ‘zo dat Gods Zeegen op dit Plakkaat niet daalde’.⁸¹

De geschriften van Bakker maken het mogelijk hem te plaatsen in een intellectuele traditie. Uit het oeuvre blijkt zijn belezenheid: zo merkte hij op dat de Leidse hoogleraar Joan van den Honert beweerde dat Pontiaan van Hattem ‘met Spinoza's kalf ploegt’, maar Bakker had de vier boeken van Van Hattem en de twee van Spinoza gelezen en ontkende dat.⁸² Spinoza en Van Hattem waren echter niet Bakkers voornaamste inspiratiebron. Dat was Willem Deurhoff (1650-1717). Bakker verwijst voortdurend naar de theologische geschriften van deze Amsterdamse col-

77 A.w., 34.

78 [P. Bakker], De verlooren arbyd, 100.

79 A.w., 43.

80 [P. Bakker], Pleitreeden, 36.

81 A.w., 12.

82 Pieter Bakker, ‘De ziel of 't slot van alles’, in: KB, hs. 75 H 8, 49. Overigens was Bakker niet alleen beïnvloed door gedrukte geschriften. Zo had hij naar eigen zeggen de hattemist Hendrik Woutelaars ‘zeer onsmakelyk’ horen oefenen. [P. Bakker], Het Judas loon, 31.

[p. 117]

lega-winkelier en de overeenkomsten zijn dan ook verbluffend. Net als Bakker betoogde Deurhoff dat tal van leerstukken door de geleerden buiten het gezag van de Heilige Schrift om aan de godgeleerdheid waren toegevoegd.⁸³ En ook Deurhoff vond dat de ‘gemoedelijke beleving’ van het christendom verloren was gegaan op het moment dat keizer Constantijn de kerk onder zijn gezag stelde. In de aanvangsfase van de Reformatie herwonnen de protestantse kerken dit oorspronkelijke christendom, maar inmiddels waren zij weer net zo tiranniek als de katholieke kerk tijdens de Inquisitie.⁸⁴ Er is zelfs sprake van biografische overeenkomsten, want ook Deurhoff was door de kerk onder censuur geplaatst en ook hij had daarvan verslag gedaan. Bakker kende die zaak en beriep zich tijdens de kerkenraadsprocedure voortdurend op privileges die destijds wel vergund waren aan Deurhoff, maar hem werden onthouden. Weliswaar putte Bakker zich herhaaldelijk uit in betogen dat hij beslist géén Deurhoviaan was, maar dan ging het steeds weer over voor zowel tijdgenoten als voor historici nauwelijks te bevatten inhoudelijke details. In feite stond Bakker wel degelijk in de intellectuele traditie van Deurhoff. Voor beiden was het onvoldoende te geloven wat professionele zielzorgers voorgeschreven hadden dat men geloven moest. Zij lieten zich leiden door het antiklerikaal getinte ideaal van een theologisch stelsel dat geen plaats meer bood aan de in het verleden door kwaadwillende geestelijke volksmisleiders voor Goddelijke waarheid uitgevente irrationele elementen die het traditionele geloof kenmerkten.⁸⁵

De vraag is of Pieter Bakker alleen stond. Zelf dacht hij van niet en hij wees de preses van de kerkenraad op de bijval die hij dagelijks in ontvangst mocht nemen. Bakker had naar eigen zeggen wel honderd medestanders ontmoet die zijn opvattingen onderschreven. De preses - Kulenkamp - had daar geen boodschap aan en antwoordde met het hem typerende dédain: ‘Hoe, wild gy dan die Mensjes die voor u de Toonbank wat praaten, by de mannen van deze Eerw. Vergadering vergelyken.’⁸⁶ De sympathie van die ‘mensjes’ heeft Bakker niet mogen baten en we zullen wel nooit te weten komen wie die helaas voor Bakker weinig verbale medestanders waren, maar misschien geeft het simpele feit dat Bakker, net als zijn grote voorbeeld Deurhoff, een winkelier was aanleiding tot conclusies van wijdere strekking. Het ging nu eenmaal niet goed met de Amsterdamse economie en je mag aannemen dat de kans op sociale stijging door economische werkzaamheid kleiner was dan die op sociale stijging door goede contacten met de overheid. Resulteerde dat in een calculerend zwijgen, zodat alleen kleine zelfstandigen nog het lef hadden tamelijk onbevangen afwijkende meningen te verkondigen, terwijl de rest van de bevolking uit pecuniaire overwegingen het inmiddels niet meer waagde de hoge heren tegen te spreken? Het is zomaar een gedachte en zeker geen conclusie, maar ach, is het niet zinvoller te eindigen met een prikkelende vraag dan met een saaie (schijn-) zekerheid?

83 W. Deurhoff, Geloofs-onderzoek van den eerw: kerken-raad van Amsteldam, Amsterdam, J. ten Hoorn, 1695.

84 A.w., met name de ‘voor-reeden’.

85 Voor Deurhoff zie A.C. Fix, ‘Willem Deurhoff (1650-1717): merchant and philosopher’, Geschiedenis van de wijsbegeerte in Nederland 1 (1990) 153-164. Over de aanhang is weinig bekend. Cf. M.R. Wielema, ‘Tussen rede en rechtzinnigheid: het wankelmoedig Deurhovisme van enkele Delftse gereformeerden (1738-1740)’, Holland 25 (1993) 24-25.

86 Het citaat van Kulenkamp in [P. Bakker], De verlooren arbyd, 37.