Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 18

[p. 89]

De schele droes op drift
Jan van Hoogstraten aan IJssel, Waal en Maas (Deel II)^*
Elly Groenenboom-Draai

Het karakter van Jan van Hoogstraten zoals zich dat tot dusver heeft afgetekend, lijkt niet uit te munten in adeldom. De Dullaert-affaire had een smet op zijn blazoen geworpen en ook als commies lijkt hij weinig geliefd geweest te zijn, al zijn er geen aanwijzingen voor exceptionelemisdragingen. Dat zijn houding tegenover zijn echtgenote te wensen overliet, vermoedde u al, maar ook na hun breuk gedroeg hij zich niet als een gentleman, althans niet every inch. Na zijn vertrek naar Gouda in 1697 was Geertruy te Dordrecht blijven wonen, waar zij ook in 1704 nog verbleef.^1. Dat de feitelijke beëindiging van het huwelijk haar gezien de verstandhouding met Jan emotioneel goeddeed, ligt in de lijn van de verwachting, maar materieel was zij er niet op vooruitgegaan. Wat was namelijk het geval? Op 12 december 1699 had de Dordtse magistraat haar officiële echtgenoot de verplichting opgelegd haar jaarlijks te ondersteunen met een ‘vrijgeld’ van f 72,-. Blijkbaar weigerde Jan hardnekkig daaraan te voldoen, want drieënhalf jaar later heeft hij nog geen cent betaald en is zijn schuld opgelopen tot een bedrag van f 252,-. Uiteindelijk zoekt zijn (ex-)vrouw haar heil bij de Goudse schepenen. Bij gebrek aan middelen verzoekt zij ‘Gratis ende pro Deo te mogen werden gedient’, hetgeen haar bij een besluit van 31 oktober 1704, ondertekend met ‘A. de Grande’, wordt toegestaan.^2. Enkele dagen later, op 5 november, sluit ze met Van Hoogstraten ‘seker accord’, waarin wordt bepaald dat hij haar f 90,- zal betalen. Op 6 november machtigt ze een zaakgelastigde deze som te vorderen. Of Jan de rest van de schuld dan heeft voldaan, blijft onduidelijk. Wel blijkt uit de akte dat ze onder verwijzing naar het ‘accord’ van 12 december 1699 opnieuw Jans betaling van f 36,- per half jaar opeist.^3.

* Deel I van dit artikel verscheen in Med. JCW 18 (1995) afl. 2, p. 57-71. Op pag. 60 is abusievelijk vermeld dat Van Hoogstratens zoontje Jan op ‘31 oktober 1788’ te Woudrichem werd gedoopt. Vanzelfsprekend moet - zoals ook uit de context duidelijk zal zijn - het jaartal ‘1688’ zijn.

1. Gemeentearchief Gouda: Requestboek 1695-1707: O.A. 202, fol. 395 en O.N.A. 543, fol. 247.

2. GA Gouda: Requestboek 1695-1707, O.A. 202, fol. 395. In het GA Dordrecht heb ik over de scheiding niets gevonden. Volgens De Jong 1985, p. 45 was Mr. Adriaan de Grande (1682-1763) secretaris te Gouda van 1705 tot 1726. Niettemin ondertekent hij in 1704 de toestemming, verleend aan Geertruy van der Hagen. Opmerkelijk is dat de naam van Adriaan de Grande, zij het niet frequent, sinds het tweede deel van 1714 toch opduikt in Van Hoogstratens Mengel-Poëzy. (Zie: De Jong 1985, p. 201).

3. Volgens een akte van notaris, tevens procureur, Andries Timmer. Zie: GA Gouda: O.N.A. 543, fol. 247. Ook hierin wordt gesteld dat Geertruy, getrouwd met Jan van Hoogstraten, ‘Wettelijk [is] gescheiden in huyshoudinge, bed, tafel en goederen’.

Van Hoogstratens minnares

Het zal u nauwelijks verrassen dat Geertruy niet de enige vrouw in Van Hoogstratens leven was en bepaald ook niet de voornaamste, al was hij wellicht niet zo'n rokkenjager als algemeen verondersteld wordt. Wanneer zijn levensgezellin is ‘Overleden den 29. van Wintermaand, 1719’, plengt zijn vriend J. Regius hete ‘Lyktranen Over het verscheyden van JUFFR:*** Onder den Naam van EURIDICE’. Daarmee kon hij niet Geertruy bedoelen, die immers al enige maanden eerder het tijdelijke met het eeuwige had verwisseld. De overledene moest dus een niet-officiële vrouw zijn, en vandaar ook dat Regius heel subtiel en alleen voor ingewijden begrijpelijk constateert dat op aarde ‘Egt of onegt twee verliefde Zielen paard’.^4.

Als tamelijk regulier troostargument brengt hij in zijn vers naar voren dat Euridices dood haar lijden heeft beëindigd. De zinnen die daarop volgen, zijn echter allerminst regulier: ‘Geen vuile laster zal haar deugd nu meer belagen,/ Nog Logensmeder, die, op 's Huichlaars wuifen stout,/ In de vergadering der boozen hem onthout,/ Haar eer ontluisteren, of haar vernoeging rooven./ Zy is, door hare doot, de vale Nyt te boven.’

4. Van Hoogstraten 1726, p. 116-122 (cursivering van mij). Vgl. het pamflet Beschouwing van den nieuwen Hermes, Aan den Heere ***. Rotterdam [z.n.] 20 november 1720, bijgebonden in De Rotterdamsche Hermes, ex. van het GA Rotterdam: P 75* (hierna: Beschouwing), p. 4 waar tevens wordt beweerd dat Van Hoogstraten ‘in den voorleden jare weduwman geworden’ is.

[p. 90]

En zijn conclusie luidt: ‘U [= J.v.H.] past het egter haar geleden leet te wreeken:/ Schoon zy dat adderen gebroet gerust ontweken,/ Daar af noyt eys u deed.’^5.

Het zou interessant zijn te weten op wat voor laster Regius hier doelt. Al in of vóór het jaar 1714 noemt Jan van Hoogstraten zijn minnares ‘Bezitster van myn ongeschonde min!/ (Waar op de Nyt geen kragt heeft of vermogen)’, en roept hij uitdagend uit: ‘Een zoete liefde [...] Beheerst myn woning. Dat vry de afgunst hare kaken/ Hier tegens openspalk, en uitvaar dol van zin/ 'K leef in de liefde van myne ISIS myn vriendin.’^6. Het lijkt er dus op, dat de eer van Jans beminde al langer in het geding was. Droeg ook Weyerman daaraan zijn steentje bij toen hij - zinspelend op Van Hoogstratens reeds in 1701 verschenen Spiegel der allerschoonste Courtisanen dezes tyds - beweerde dat Jan was behangen met ‘een gedeelte vrouwelyke Conterfeitseltjes [...] waarvan het voornaamste door een' Gordiaanschen Knoop aan zyn hart scheen vastgestrikt’, maar in werkelijkheid ‘door 't mes van Overspel, om een slecht Bespiedersplaatsje te bezitten, overmidden was gekorven’?^7.

Eveneens in zijn Rotterdamsche Hermes maakte hij Van Hoogstraten uit voor ‘een Koekoek by huwelyk’ en in het - mogelijk ook door Weyerman geschreven - pamflet Ontleeding van een eerloos zangertje, verscheiden den XXIV der loumaant MDCCXXI wordt vilein gesproken van zijn ‘gehoornde kruin’. Wie had Van Hoogstraten van die horens voorzien? Geertruy? Of ‘Euridice’? Weliswaar wees de auteur van het kort daarop uitgekomen pamflet Beschouwing van den nieuwen Hermes (misschien Van Hoogstraten zelf) Weyermans beschuldiging verontwaardigd en beslist van de hand als ‘laster en logenblaam’,^8. maar dat laat onverlet dat Jans liefdeleven een bron van inspiratie voor satirici vormde.

De geschiedenis van vóór hun huwelijk en scheiding doet niet vermoeden dat Van Hoogstratens wereld met de dood van Geertruy in mei 1719 was ingestort. Zijn ongedateerde weeklachten ‘Op het graf’ van zijn gestorven beminde moeten dus doelen op degene die door Regius als Euridice was bezongen. Vertwijfeld typeert hij haar als ‘Myn welstant, hope, en zoet vertrouwen,/ Der Kindren stut; om welkers deugd/ (Myn hart ontrooft) de Min der Vrouwen/ My walgt als 's werrelts ydle vreugt’.^9. Die kwalificatie wekt de indruk dat Jan ook bij deze vrouw kinderen had, aangezien het voor de hand ligt dat Geertruy die van háár bij zich had gehouden, temeer daar haar alimentatie was toegewezen, en een vrouw die niet dikwijls zelf kreeg.^10. Ook Regius spreekt in zijn lijkzang van een ‘gelieft gezin’ dat door Euridice verlaten is en geeft Jan de raad: ‘Bezorg uw Kinderen’.^11. Mochten die inderdaad uit deze verbintenis zijn voortgekomen, dan werden ze, voor zover ik heb kunnen nagaan, niet geëcht. Bij Jans overlijden in 1736 laat hij officieel slechts drie (meerderjarige) kinderen na, waarmee Hester, François en Samuel bedoeld moeten zijn, en ook in zijn testament vermeldt hij geen andere nakomelingen dan deze drie.^12. Inmiddels was Jan enige maanden na de dood van zijn geliefde nog gedompeld in diepe rouw. In het ‘Op het Graf’ volgende vers ‘Gure Maert’ getuigt hij: ‘Zoo roofde 't moordziek jaar van negentien/ In bange lugt, myn wens, zoo waard ontzien,/ En hoogste roemen./ Te jammer van dat waarde pand berooft,/ Dat uitgeblust myn levenlust verdooft.’^13.

In een vers ‘Aan Venus’ betreurt Van Hoogstraten het verlies van een zekere ‘Izis’. Hetzelfde geldt voor zijn ‘Laatste zugt over ISIS’, waarin hij klaagt: ‘De vreugt en wellust myner dagen/ Legt van de Doot ter neergeslagen,/ En rust in 't Kerkengraf te

5. Van Hoogstraten 1726, p. 121.

6. Van Hoogstraten 1714 I, resp. p. 163 en p. 126.

7. RH 16, 7 nov. 1720, p. 70. Vgl. tevens het pamflet Misverstant, bijgebonden in RH, ex. GA Rotterdam: P 75* (hierna: M), p. 7, waar Weyerman ervan beschuldigd wordt dat hij ‘iemands Egtgenoote onteert [heeft] na hare doot’. Eerder heb ik verondersteld dat Van Hoogstraten zijn ambt als commies aan Geertruy van der Hagen te danken zou hebben (zie Groenenboom 1994, p. 218); het moet echter ook niet uitgesloten geacht worden dat de familie van zijn latere partner daar een rol in speelde.
Tussen de twee uitgaven van de Spiegel, in 1701 en 1710, zat nog een derde editie. Cf. Schotel 1851, p. 47. Voor meer over Van Hoogstratens Spiegel zie Groenenboom 1994, p. 207. Zoals aldaar vermeld op p. 302 vond ik onder de drietalige titel Le Miroir des plus Belles Covrtisanes de ce temps. Spiegel der Alderschoonste Cortisanen deses tyts. Spiegel der Allerschónsten covrtisanen diser zeyt. Gedruckt voor den Autheur (Gebr. ex.: KBH: 343 J 8) een editie van 1631, zonder auteursnaam. Daarvan was al een eerdere editie (in 1630) te Gouda verschenen. Cf. tevens het pamflet Aanmerkingen over den opgeworpen Hermes, en zynen tegenstrever. Aan den Hr. ***., bijgebonden in RH (ex. GA Rotterdam: P 75*), p. 6, waarin de Spiegel wordt omschreven als ‘eenige vaarzen zyner jeugt, en nu lang in het vergeetboek’.

8. RH 45, 29 mei 1721, p. 304; Ontleeding, p.1 (bijgebonden in RH, ex. GA Rotterdam: P 75*); Beschouwing p. 5.

9. Van Hoogstraten 1726, p. 122. Cf. Van Hoogstraten 1714 I, p. 163, waar hij deze vrouw typeert als de ‘Stut van myn huis, en lastig huisgezin’ en Beschouwing p. 4, waarin van Jan van Hoogstraten wordt beweerd dat hij na dood van zijn vrouw ‘in stille eenzaamheit zig aan het Moraal overgegeven heeft’.

10. Haks 1985, p. 200.

11. Van Hoogstraten 1726, resp. p. 117 en 120.

12. Resp. overleden in 1740, 1760 en 1759. GA Rotterdam: DTB, Begraafboek van de Gereformeerde kerk te Rotterdam. GA Rotterdam: O.N.A. 2480, fol. 231.

13. Van Hoogstraten 1726, p. 52-53. Cf. tevens de verzen op p. 20-29 (‘'T nut der eenzaemheit aan Levenwekker in zyne buitenrust’); 55 (‘Herdenken’) en 77-80 (‘Voldoening Aan den Heere H. Jungius Op zyn Beroep enz, na Hulst’).

[p. 91]

Tiel,/ Daar my dat waarde pand ontviel.’ Daarmee staat vast dat Isis en Euridice één en dezelfde zijn. In die richting wijst ook het niet gedateerde vers ‘Lantvermaak’, waarin Van Hoogstraten de mysterieuze Isis poogt op te beuren in de narigheid om het vertrek van Gouda naar Tiel: ‘Laat ons, ô ISIS! hier [= aan de Waal] gezeten/ 't ondankbre vaderlant vergeten/ En 't hart ophalen in het groen!’^14. Isis lijkt hem dus gevolgd te zijn naar Tiel, hoewel mogelijk niet direct, want in een brief van 20 juli 1718 aan zijn vroegere Goudse vrienden Cincq en Westerhovius beklaagt Jan zich erover ‘Van geen Bedgenoote, of hartvrindin [te zijn] getroost’.^15.

Als met de Isis uit Van Hoogstratens verzen steeds dezelfde bedoeld wordt, dan dateert hun verhouding minstens van de zomer van 1701, het jaar waarin ook de door Weyerman gelaakte Spiegel der allerschoonste Courtisanen uitkwam. In zijn gedicht ‘In het Valkenberg’,^16. ondertekend met ‘July 1701’ heeft Van Hoogstraten het al geestdriftig over zijn ‘vrolyke Isis’. Zij verkeert dan echter niet in zijn nabijheid. In dezelfde maand, ‘July 1701’, ter afsluiting van zijn bespiegelingen ‘In de Plantasi by het speelhuis’, constateert Jan namelijk niet zonder droefheid: ‘Niets van dat schoon kan my in de Eenzaamheit bekoren./ Want daar ik Isis niet mag by my zien, en hooren/ Moet ik, van hare min berooft, van min vergaan.’ Dat hij het flink van haar te pakken had, blijkt uit de herhaling - in dezelfde maand - van zijn klacht ‘Versteken [te zijn] van de zon van uw bemind gezigt’, die ditmaal wordt geuit ‘In het Liesbos aan Isis’. Zowel in dit gedicht als in ‘Aan Isis. Op haar minnenyt’ beklaagt hij zich over zijn door de zon verschoten gelaatskleur, die vermoedelijk samenhangt met zijn bezigheden in of in de buurt van Breda.^17.

In elk geval vanaf ‘Juny 1701’ bivakkeerde Van Hoogstraten aldaar. Volgens het pamflet Ontleeding woonde hij er ‘na by de poort van het vermakelyk Haagje’.^18. Zoals bekend had hij in de zomer van 1701 omgang met de mentor van Jacob Zeeus, Pieter Nuyts, officier der vrijheid van Etten, Leur en Sprundel en tevens dichter en leermeester van Zeeus.^19. In datzelfde jaar of later moet Weyerman hem hebben leren kennen via Nuyts of via de drukker van het anoniem verschenen, maar aan Van Hoogstraten toegeschreven blijspel De Verliefde Kok, stadsdrukker Tessers, met wie ook Weyerman bekend was.^20. In die tijd moet de verstandhouding tussen Jan van Hoogstraten en Weyerman nog hartelijk geweest te zijn. Dát en hóe zij in later jaren, in elk geval vanaf 1720, met elkaar op voet van oorlog kwamen te staan, heb ik elders beschreven.^40. Volgens het tegen Weyerman gerichte pamflet Beschouwing van den nieuwen Hermes van november 1720 leerde Jan van Hoogstraten Weyerman in beter dagen het schrijversmétier en zelfs bedacht hij zijn latere vijand met (een tweetal) lofdichten bij diens ‘Klugtspel’ Democritus en Heraclitus Brabantsche Voyage (1705?).^21. Hoelang Van Hoogstraten in Breda is gebleven, is niet precies bekend. Vanaf 1702 tot 1712 kwam te Gouda, bij Lucas Kloppenburg, werk van hem uit,^22. maar over zijn woonplaats zegt dat natuurlijk niets. Zeker is, dat hij op 2 oktober 1704 terug was aan de IJssel: het poorterboek uit dat jaar vermeldt dat hij als nieuwe burger van Gouda op die datum ‘syn commissie van het Ed.Mog. collegie ter admiraliteyt op de Maze geexhibeert’ (dus een benoemingsbrief getoond) heeft.^23.

In een brief ‘Aan Isis’ zinspeelt Van Hoogstraten op zijn activiteiten te Breda. Al of niet uit overtuiging houdt hij zich op in wat hij omschrijft als ‘'t gewoel van Ruiter, en Soldaten’ en als een ‘verblyf, daar Mars in 't harnas ryd’. Een voetnoot bij ditzelfde

14. Van Hoogstraten 1726, p. 41-45 en 125; Van Hoogstraten 1720, p. 184.

15. ‘Brief aan de Heeren G.C. en A.H.W.’ Van Hoogstraten 1720, p. 164 vv.

16. Het was niet de enige maal dat ‘het Valkenberg’ Jan van Hoogstraten tot bespiegelingen bracht. Vgl. ‘Gedagten in het Valkenberg, en andere Lustplaatzen te Breda’, gedateerd ‘Juny 1701’ en ‘Op het schielyk opengaan der Lelien in het Valkenberg’, gedateerd ‘6 July 1701’. Deze verzen zijn opgenomen resp. op p. 1 en 2 van Klinkdigten, Op verscheyde stoffen, bijgebonden in Spiegel Der vermaardste courtisanen [...]. Tot Gouda, By Lukas Kloppenburg, 1710. (Gebr. ex.: Stadslibrye Gouda: 512 F 69). Hierna: Van Hoogstraten 1710 II.

17. Van Hoogstraten 1710 II, p. 3-6. Vgl. Van Hoogstraten 1714 II, p. 145, waar hij onder de titel ‘Aan Venus’ spreekt van ‘myn vrindinne, Myn Isis’. Cf. Schotel 1851, p. 45; Van der Aa, p. 362 en NNBW VIII, kol. 835.
Jan van Hoogstraten komt noch voor in het Oudnotarieel archief van de gemeente Breda, noch in de vestbrieven van de stadsbestuurders en het Poorterboek.

18. Van Hoogstraten 1716, p. 154; Ontleeding, p. 4.

19. In Van Hoogstraten 1714 I twee aan Nuyts gerichte gedichten: ‘Dankoffer Aan den Heere Pr: Nuyts voor zyn Ed^s: gedigten’ (p. 84-87) en ‘Dank Aan den Heere Pieter Nuits, voor zyn Ed: Achtste Hekeldogt uit Juvenalis, met een vers my toegezonden.’ (p. 90-91). Volgens een opgave van F. Wetzels werd Nuyts bezongen door Pieter Bernagie, Katharina Lescailje, Joan Pluimer en Jacob Zeeus.

20. Door Weyerman ook genoemd in Konstsch. III, (Weyerman 1729-1769, p. 277), nl. als ‘Sieur Tesschers, den geweezen Stadsdrukker van Breda’. Deze moet identiek zijn met Cornelis Tesser, stadsdrukker van 1704-ca. 1713, die genoemd wordt in de Tuchtheer 11 van 12 sept. 1729. Zie: J. Campo Weyerman, Den Vrolyke Tuchtheer (1729). Ed. A.J. Hanou. Amsterdam 1978. (hierna: Weyerman 1978), dl. 2, p. 312 noot 1 (bij p. 82). Gegevens over Tesser zijn ontleend aan P. Altena, ‘De Rotterdamsche Hermes in het land der kikvorsen’. In: Med. JCW 5 (1982), p. 461-466 (Hierna: Altena 1982: I), p. 464 noot 3. (O.m. gegevens van Frans Wetzels: ‘Cornelis Tessers, stadsdrukker, boekverkoper, boekbinder, gehuwd met Johanna Elisabeth Visschers, woonde in 1708 aan de noordzijde van de Veemarktstraat. De akten dateren uit 1703, 1708, 1709; de laatste uit 1713 (sept., plaats: 's-Gravenhage). Vlg. A. Hallema, ‘Drukkers en uitgevers te Breda tot de aanvang der 19de eeuw’. In: Jaarboek [...] De Oranjeboom III (1950), p. 102-104 was Tesser(s) al boekhandelaar sedert 1692 (magistraatsresolutie). In 1702 heette hij boekhandelaar en boekdrukker). Rond 1701-1707 was Tessers zeer actief in Breda; 1713 verhuisde hij naar 's-Gravenhage. Zijn naam komt voor in het trouwboek en in het Oudnotarieel archief van Breda, evenals in de vestbrieven (i.v.m. zijn aanstelling als stadsdrukker) (informatie F. Wetzels).

40. GA Gouda: het (Nederduits gereformeerde) Trouwboek St. Janskerk (DTB 20 A, fol. 155) geeft 11 aug. op als trouwdatum van ‘Jan Does, Weduwnaar van Rotterdam, en Hester van Hoogstraten, J:D: [jongedochter] van Gouda’. Van wíe Jan weduwnaar was, is volgens het Trouwboek der Gereformeerde Gemeente te Rotterdam onbekend. In het Doopregister der Gereformeerde Gemeente wordt bij de doop van hun dochters (in 1716 en 1718) en die van hun zoon Adriaen de Koestraat als adres opgegeven.

21. Groenenboom 1994, p. 205-223; Beschouwing, p. 2; Van Hoogstraten 1716, p. 124-125: Aan den Digter van Demokryts en Heraklyts Blyspel; p. 126-127: Op Demokritus en Heraklitus Brabantsche Voyage, Door ****. (Zie: Altena 1982: I, p. 464 noot 4). Van Hoogstraten vergelijkt Weyerman dan nog met Bredero en Focquenbroch. N.B. Jan van Hoogstraten was o.m. in 1704 in Breda, aldus Jos Leenes in: ‘Een dronken tor in Rotterdam, of wie zijn neus schendt...: Weyerman en Jan van Hoogstraten’. In: Med. JCW 10 (1987), p. 57-61 (hierna: Leenes 1987). Volgens Leenes verscheen in 1704 van de hand van Jan van Hoogstraten te Breda, ‘by Cornelis Tessers, Stads Drukker en boekverkooper in de Veemart-straat’ het Zegevuur over 's lands glorieuse veldtriomfen aen den Donauw, door den onverwinnelyken held, en hartog van Marlboroug, geschreven door J.V.H. Dat begint met een opdracht aan de graaf van Portland en de magistraat van Breda.

22. Bv. Het ontydig en Beklaaglyk Overlyden van [...] Willem III, koning van Engelant [...] Overleden 19. van Lentemaand 1702 (KBH: Pamflet 14685 A) in 1702; Minnezangen, kusjes, drinkliederen [enz.], 3e druk (KBH: 3180 F 10) in 1708; Zegepraal der Goddelyke Liefde [enz.] (KBH: 1350 G 61) in 1709 en Eneas of Ondergang van Troje, Treurspel (KBH: 448 J 150) in 1710. In 1712 publiceerde Arnold Houbraken zonder medeweten van de schrijver bij Pieter Boeteman de eerste druk van Van Hoogstratens De Kruisheld, of het leven van den grooten Apostel Paulus, leeraar der Heidenen, In VII. Boeken begrepen, en in datzelfde jaar kwam ook een tweede, nu door Van Hoogstraten geautoriseerde, druk uit bij Lucas Kloppenburg te Gouda, ditmaal met platen van J. Wandelman. Overigens wordt in Van Hoogstraten 1714 II op p. 193-194 (N.B. Na p. 224 begint in het door mij gebruikte exemplaar een nieuwe nummering, te beginnen bij p. 193) uitgevaren ‘Tegen de Lasteraars, Woelende om de werrelt te doen gelooven, dat het boek van Paulus leven, niet in het ligt zoude komen.’

23. GA Gouda: Goudse Index poorters en borgen (poorterboeken 1561-1808), deel A: ‘Namen van nieuwe poorters’, p. 84.

[p. 92]

vers onthult tevens dat Isis dan woonachtig is te ‘s Gravenhage’. In het gedicht ‘In het Valkenberg, Isis aan haren minnaar’ wordt Jans ziel door een zekere ‘J.v.K.’ getypeerd als ‘zoo fier als opgetogen,/ Om in 't beleg, zoo 't kwam, naar eer te staan’.^24. Blijkbaar lag Van Hoogstraten onder de wapenen, paraat en op zijn post, en daarmee zeer gescheiden van een angstige Isis, die, ‘hoorende van kryg staag nieuw gerugt,’/ vanuit het verre Den Haag ‘vast om uw afzyn zugt.’ In zijn ‘Antwoort aan Isis’ rept ook Jan van ‘'t geweld [dat ons] van Vrankryk dreygt, en Spanje.’^25. In ‘July 1701’ bezingt hij niet zonder treurigheid ‘het verwoesten der Fruythoven en korelanden’ die het hadden moeten afleggen tegen de aanleg ‘der Linie Buyten de Bospoort’. De Republiek stelde zich teweer tegen de Franse bezetting en Jan was bereid - of gedwongen - het vaderland te dienen.

Het pamflet Ontleeding van een eerloos Zangertje uitte heel wat minder vertrouwen in Jans heldendom dan Isis, alias ‘J.v.K.’, had gedaan. Weliswaar had Vrouwe Fortuna hem volgens de Ontleeding ‘gedestineert om stout, ja onversaagt in wapenen te zyn’, maar helaas had ze geen kans gezien hem de bijbehorende ‘couragie mê te deelen, wat de onfortuinlijke Jan ‘meer stokslagen dan schouderstrikken’ had doen dragen. Door die ‘geweldige stokslagen (die hij, zoo ex officio als anders, ontfangen hadt)’ waren zelfs zijn ‘Sleutelbeenen [...] vermorzelt’, zodat ‘alles maar door een weinig verplettert vlees en een taaije huit wiert gesupporteert’. Erg viriel klonk het allemaal niet, maar gelukkig voor hem dacht zijn minnares daar anders over.^26.

Een huwelijk met Isis/Euridice zat er, althans tot Geertruys dood, evenwel niet in. Tussen Jan en haar kwam het, mogelijk om godsdienstige redenen, nimmer tot een officiële echtscheiding: bij zijn overlijden in 1736 wordt hij aangeduid als weduwnaar van ‘Geertruij van de Hage’ en dat sloot hertrouwen met een ander gewoonlijk uit.^27. Van Hoogstraten onderhield dus vele jaren een buitenechtelijke relatie met zijn Isis. Toch wordt hij in februari 1721 in het pamflet Ontleeding van een eerloos Zangertje voor ‘Bigamus’ uitgemaakt. Zinspelend op de gebeurtenissen in respectievelijk mei en december 1719 verklaart het pamflet echter: ‘Doch na de doot van de eerste Kat [vermoedelijk Geertruy]/ Wert hy door Leliaan in 't huwelyksnet gevat’. Waren er toch huwelijksplannen met Geertruys rivale geweest? De toevoeging ‘Maar nu de blinde Lukgodes/ Uw [= Jans] vryheit door de doot van deze rosse Hes/ Weer heeft geschonken [...]’ doet dat eveneens vermoeden, omdat Isis/Euridice inderdaad kort na Geertruy gestorven was. En daarmee lijken Isis, Euridice, Leliaan en de ‘rosse Hes’ samen te vallen.^28.

De Ontleeding schildert Van Hoogstratens minnares inmiddels af als een ‘dronke LELIANE’, ‘omcingelt [...] met jonge Viervreeters, Burgerjonkertjes, en de galante Officieren van de Engelsche Garde, die alle, als weelderige hengsten, uit die algemeene rosse kribbe van uw [= Jans] Byzit drank en voeder haalden.’ Als deze Leliane inderdaad dezelfde is als Isis, zal dit het soort uitlatingen zijn, waarop Van Hoogstratens vriend Regius doelde, toen hij na de dood van Jans partner verzuchtte: ‘Geen vuile laster zal haar deugd nu meer belagen’.

Wie was nu de vrouw die zo lang schuilging achter litteraire en mythologische namen en wier ware naam bij mijn weten noch door Van Hoogstraten zelf, noch door zijn voor- en tegenstanders ooit aan de drukpers werd toevertrouwd?

24. Van Hoogstraten 1710 II, p. 8. In het GA van Den Haag heb ik geen bevestiging gevonden van Ida van Koeverdens verblijf te 's-Gravenhage rond het jaar 1701. (Geraadpleegd zijn: Registers van nieuwe burgers, 1608-1802; Akten van indemniteit bij vertrek van hervormden, 1695-1766; Lidmatenregisters hervormde gemeente, 1699-1805 en Buurtboeken, 1715-1816). Een wilde veronderstelling: bestaat er verband tussen Isis' woonplaats en het feit dat van het ‘Erf van den Scheepmaker, over het haagse sieke, bij het veen polders verlaat, onder het ambagt van Rijswijk’ ‘altans possesseur is johan van Hoogstraten’? (GA Rotterdam: O.N.A. 2652, fol. 720, art. 92 en 93; O.N.A. 2652, fol. 1459, art. 4; O.N.A. 2652, fol. 1658 en O.N.A. 2653, fol. 86, een akte van 28 februari 1737. (Alles beschreven en opgemaakt door notaris Gualtherus Kolff)). Het park Valkenberg wordt door Pieter Nuyts verheerlijkt in ‘De Hofzang, Beschryvende den Tuin des Paleis van Breda, genaamd Valkenberg’.

25. Van Hoogstraten 1710 II, p. 9-10. Cf. ‘Gedagten In het Valkenberg, en andere Lustplaatzen te Breda. Juny 1701’, waarin Van Hoogstraten schrijft: ‘Een nare wapenkreet [...] dreygt uw Stad, en Land met Vrankryks ongena,/ In dollen overmoed gewoon elk aan te randen.’ Van Hoogstraten 1716, p. 154.

26. In Ontleeding, p. 3 wordt in verband met Jans verblijf te ‘Abdera’ gesproken van zijn ‘naakten algemeenen Nachtpost’. Zie ook p. 7.

27. GA Rotterdam: DTB, Begraafboek van de Gereformeerde kerk te Rotterdam; Haks 1985, p. 201.

28. Ontleeding, p. 3. Van Hoogstraten bezingt ook in zijn Parnas aan de Waal een schone roodharige: ‘Beminnelyke Gestalte uit B***’; zij is ‘blont, nog bruin, maar tussen blank en root’ in. (Van Hoogstraten 1726, p. 46-47). Het is echter de vraag of het hier om dezelfde vrouw gaat, daar Isis/Leliane (als ze inderdaad identiek zijn) al in 1719 was gestorven.

[p. 93]

‘infaam scheel’: Jan van Hoogstraten (zwartekunstprent; foto: Iconografisch bureau)

[p. 94]

Isis ontsluierd

Om haar identiteit te achterhalen maken we even een sprong in de tijd. Op 10 maart 1726 's avonds om zeven uur laat Jan van Hoogstraten in zijn huis aan de Koestraat - na zijn moeizame Odyssee is hij teruggekeerd in zijn geboortestad Rotterdam - een testament opmaken door notaris Simon Breur. Pieter Pieterson en Gerrit van Waesberge treden op als getuigen; als executeurs worden aangewezen de heren Barend Toren en John Waly. Niet onbelangrijk lijkt mij dat zij ruim een jaar later vervangen worden door Kornelis van Koeverden - tevens legataris - en AEgidius Beçius, maar inhoudelijk wordt er dan niets gewijzigd. Het testament bevat twee bepalingen, die het antwoord leveren op de vraag die ons nu bezig houdt.^29.

De eerste is dat Van Hoogstraten aan zijn oudste zoon, François, op dat moment notaris en procureur te Schoonhoven, ‘de twe kleine pourtraictjes, met gesnedene lystjes [prelegateert], verbeeldende zyn heer Testateurs Aengesicht, en dat van Zyn Heer Testateurs overledene ondertroude, wylen Juff^e: Ida van Koeverde, door een verhaaste doot, van 't Huwelyk met Hem Heer Testateur, belet, beide in den jeugdigen tyt [...]’.

De andere hangt daar nauw mee samen. Samuel, zijn jongste zoon, ‘Kommandeur ter zé, onder het resort van 't Ed. Mog. Collegie ter Admiraliteit van Amsterdam, althans woonachtigh binnen de stat Leiden’ wordt op dezelfde wijze bevoordeeld: hem vallen toe de ‘twee ovale pourtraicten, met vergulde lysten, hangende present in zyn Heer Testateurs Slaepkamer, [...] vertonende het Borstbeeld’ van Jan van Hoogstraten zelf en van ‘de voors. zyne overledene ondertroude, wyle Juff^e: Ida van Koeverde’. Deze portretten of die van François worden in Van Hoogstratens Mengel-poëzy bezongen onder de titels ‘Op de Afbeelding van Isis. Aan den Schilder’ en ‘Aan de Heer Aëtes My schilderende’.^30.

Waarom kregen zijn zonen portretten van een vrouw die hun moeder niet was? Was zij inmiddels in hun leven een rol van betekenis gaan spelen, omdat zij sinds jaar en dag de officieuze vrouw van hun vader was geweest? Sprak Van Hoogstraten (ook) over François en Samuel toen hij haar bij haar overlijden ‘Der Kindren stut’ noemde? En was hij van plan geweest haar na zoveel jaren - gesproken wordt immers van een portretje uit de ‘jeugdigen tyt’ - te trouwen, toen hij na het overlijden van zijn nog immer wettige echtgenote zijn kans schoon zag? Met andere woorden: was Ida van Koeverden dezelfde als ‘J.v.K.’ die haar minnaar als Isis het hiervóór genoemde liefdesvers zond? Zonder enige twijfel.^31. En misschien had dat ook een rol gespeeld bij Jans benoeming van Kornelis van Koeverden als één van de executeurs van zijn testament.

Geertruy van der Hagen was in mei 1719 gestorven. Uit piëteit met de overledene trad men gewoonlijk niet binnen een jaar opnieuw in het huwelijk. Nu valt niet aan te nemen dat Van Hoogstraten door een overmaat aan fijngevoeligheid gehinderd zal zijn, maar enkele maanden zal hij fatsoenshalve toch wel hebben willen wachten. Het zou dus heel goed kunnen dat hij in het najaar van 1719 besloot dat het nu mooi geweest was en de tijd - na twintig jaar of meer - overrijp was voor een huwelijk met Ida van Koeverden. Hij kan vervolgens met haar in ondertrouw gegaan zijn, maar heeft in dat geval, zoals hij zelf zegt, door de ‘verhaaste doot’ van de bruid op 29 december 1719 de laatste stap niet kunnen zetten. Volgens Jan vond zijn ‘waarde pand’ haar laatste rustplaats ‘in 't Kerkengraf te Tiel’, maar te verifiëren bleek dat in het archief aldaar helaas niet, evenmin als hun ondertrouw.^32.

29. GA Rotterdam: O.N.A. 2480, fol. 231; GA Rotterdam: O.N.A. 2170, fol. 394. De in het bijzijn van de getuigen Doe Schim en Jacques Houffaye door notaris Herbert van der Mey opgemaakte akte is van 27 juni 1727. Kornelis van Koeverden kon rekenen op de helft van Jans manuscripten die met de dichtkunst en zijn andere liefhebberijen te maken hadden.

30. Van Hoogstraten 1716, p. 222 & 227. Cf. op deze pag. een vers van Van Hoogstratens vriend Cornelis van Bracht op hetzelfde portret.

31. In RH 57, p. 396, heeft Weyerman het over een Ida, die ‘zoo lieffelyk snapt’. Mogelijk doelt hij daar op Van Hoogstratens geliefde.

32. De registers van ondertrouw en de begraafboeken aldaar beginnen pas bij een later jaar, en aan de z.g. ‘Luidboeken’ ontbreken de jaren 1719 en 1720.

[p. 95]

Daarmee kan ook degene die in Van Hoogstratens ‘Geboortekrans Gevlogten ter Verjaringe van Juff^r. I:V:K:’ vol vuur wordt aangeroepen als ‘ô IDA, vreugd, en wellust myner oogen!’ en ‘ô IDA! schat van myn vernoegt gemoed!’ ontmaskerd worden als Ida van Koeverden. Ida stond blijkens een gedicht dat Jan schreef op haar verjaardag, ‘Isis Harderskout, Ter Verjaringe van Juffrouw I.V.K. Aan Mevrouwe Adriana Six, Gezegt De Dieu’, op vriendschappelijke voet met de echtgenote van de man aan wie Van Hoogstraten het eerste deel van zijn Mengel-Poëzy had opgedragen, Ludovicus de Dieu.^33. Van welke aard die betrekkingen waren, of Ida bijvoorbeeld bij hen in huis geweest is, heb ik echter niet uitgezocht.

Verdere huwelijksplannen heeft Jan bij mijn weten niet gehad. Wel geeft het te denken - en gaf het ook de tijdgenoot te denken! - dat hij, eenmaal terug in de Maasstad, een huishoudster in dienst had, die - het kán geen toeval zijn - naar de naam luisterde van Henrika van Koeverden. Haar ‘getrouwe diensten’ blijven in Van Hoogstratens testament onvermeld noch onbeloond. Behalve dat haar een som gelds wordt toegezegd, wordt bepaald dat zij na zijn dood ‘gerustelyk en vredelyk’ in zijn sterfhuis moet kunnen blijven wonen en daar, zoals ze nu gewend is, ‘behoorlyke spys, drank en huurloon’ moet ontvangen tot de nalatenschap ‘behoorlyk geschift, gescheiden en gedeelt zal zyn’. Daarna moet zij in staat gesteld worden fatsoenlijk te vertrekken en alle goederen mee te nemen die haar, naar haar oordeel, toekomen, waarbij ze op haar woord geloofd moet worden. Jan had dus kennelijk een meer dan gebruikelijk vertrouwen in zijn huishoudster, wat zich laat verklaren uit het feit dat zij een zuster was van Ida en Kornelis van Koeverden.^34. De connecties tussen Jan van Hoogstraten en de familie Van Koeverden gingen dus heel wat verder dan men tot dusver aannam.

In hoeverre Henrika gebruik heeft gemaakt van het royale aanbod ook na Van Hoogstratens dood nog enige tijd in zijn huis door te brengen, weet ik niet. Wel stuitte ik bij toeval op de naam Hendrika van Coeverden in het lidmatenregister van de Nederduits Hervormde Gemeente te Tiel, waarin wordt vermeld dat genoemde rond Pasen 1719 een attestatie van Gouda heeft gekregen teneinde zich aan de Waal te kunnen vestigen. Déze Hendrika trouwde op 25 augustus 1737 met Arnoldus Waerdenburgh, die met Kerstmis 1734 een attestatie van Maassluis had gekregen om naar Tiel te gaan.^35. Het is een wilde speculatie - bij haar trouwen zou ze dan al zestig jaar geweest zijn - maar was zij dezelfde als Jans huishoudster? En was zij Van Hoogstraten in dat geval vanuit Gouda naar Tiel, en mogelijk daarna ook naar Bommel en Rotterdam, gevolgd? Bijvoorbeeld omdat Ida toen al te ziekelijk was om het huishouden alleen draaiende te houden? En was zij na Jans dood teruggekeerd naar Tiel?

33. Van Hoogstraten 1714 I, p. 163-164 & 121-129. De bundel is opgedragen aan ‘den Heere Ludovicus de Dieu, Der Medicynen Doctor, Kommissaris Extraordinaar van de Monstering, en Kommies van 't Ed. Mog. Collegie ter Admiraliteit van Amsterdam.’

34. GA Rotterdam: O.N.A. 2480, fol. 231 vv; GA Dordrecht: op 16 mei 1666 gingen Pieter van Koeverden en Elisabeth Maes te Dordrecht in ondertrouw (DTB 22). Ze kregen minstens acht kinderen: Geeraerdt (gedoopt 24/04/1667), Margrieta (gedoopt 14/10/1668), Adriana (gedoopt 25/05/1670), Hendrijck (gedoopt 28/07/1672) en Elijsabeth (gedoopt 24/04/1680), alsmede de drie hier genoemde: Cornelis, gedoopt op 27 mei 1674, IJda, gedoopt op 31 oktober 1675 en Hendrica, gedoopt op 20 november 1677. Zie voorts: L. van Heesch, ‘Kornelis van Koeverden’. In: Med. JCW 15 (1992), p. 108-111.

35. Streekarchief Tiel: Lidmatenregister van de Nederduits Hervormde Gemeente 1689 t/m 1763, I, p. 36 (Naembouck der Ledematen In De Gereformeerde Gemeijnte tot Thiel 1689-1763: archiefno. 218, inv.no. 92, fol. 46. vso.); Trouwboek N.D.G. 1705-1738 (p. 18), R.B.S. 1450, p. 166, volgno. 7. Op 8 aug. 1737 gingen ze in ondertrouw; Lidmatenregister van de Nederduits Hervormde Gemeente 1689 t/m 1763, I, p. 208 (Naembouck der Ledematen In De Gereformeerde Gemeijnte tot Thiel 1689-1763: archiefno. 218, inv.no. 92, fol. 66).

De Drommel te Bommel^36.

Dat brengt ons terug bij Van Hoogstratens omzwervingen na zijn verblijf in Tiel. Zaltbommel moet Jans volgende standplaats geweest zijn. Dat blijkt onder meer uit het februari- en meinummer van 1721 van de Boekzael, waarin hij wordt getypeerd als ‘Bommelaer’ en als ‘Bommelsche Kikvorsch’. Enige maanden later doet Weyermans concurrent Hermanus van den Burg een dergelijke bewering. Sprekend over Weyerman en diens verslechterde verstandhouding met Van Hoogstraten sniert hij in zijn Amsterdamsche Argus van 27 augustus 1721: ‘En schoon deez' echte Legerzoon/ De Droes durft aendoen op zyn Troon,/ Noch is hy bang voor Bommel,/ Om dat daer woont

36. In het Streekarchief Bommelerwaard te Zaltbommel heb ik in het Oud-archief van de stad Zaltbommel 1427-1813 (inv. nr. 20) geen bewijzen van Jan van Hoogstratens aanwezigheid aldaar aangetroffen.

[p. 96]

zyn Drommel;/ Die net al zyn Legenden weet;/ Hoe hy genoten gunst vergeet’.^37. Als de Boekzael-redactie en Van den Burg het bij het rechte eind hebben, was Jan begin 1721 dus al gevestigd in Zaltbommel.

Onaannemelijk is dat niet. Een notariële akte van 17 april 1722, opgesteld door notaris Jacobus de Bergh te Rotterdam, vermeldt Van Hoogstraten als ‘Commis ter Recherche’ van de ‘admiraliteit op de Maze’ te Bommel. Hierin wordt Jan door comparant Johan Hopman aangewezen als zaakgelastigde om voor hem van een zekere Aldert van Creefelt, woonachtig te Bommel, een som gelds te innen en bij diens weigering de justitie in te schakelen. Ook zijn eenenzestigste verjaardag, op 26 januari 1723, viert Van Hoogstraten nog te Bommel. In het eerste gedicht uit zijn Parnas aan de Waal, gedateerd ‘In Mey 1723’ en opgedragen aan de Rotterdamse notabele ‘M^r. Hieronymus van der Dussen van Beverning, Raad en Advokaat Fiscaal in het Edelmogende Collegie ter Admiraliteyt op de Maze’ zinspeelt hij op zijn terugkeer naar Rotterdam. Er gloort hoop. Toch schrijft hij nog op 15 april 1724 een epitaaf ‘Ter gedagtenisse van den overleden Heere BORLEMACHI, te Rotterdam’, dat is ondertekend met ‘Aan den Waalstroom, den 15 van Grasmaand, 1724’.^38. Zijn strijkages bij Van der Dussen hadden toen dus nog niet het vereiste effect gesorteerd.

37. Maendelyke Uittreksels, of Boekzael der geleerde werelt. Amsterdam, bij G. onder de Linden, februari 1721, p. 239 en mei 1721, p. 616; H. van den Burg, Amsterdamsche Argus. Amsterdam, bij H. van Eyl, 1718-1722 no. 12, p. 91. (Gebr. ex.: KBH: 445 C 27-28).

38. GA Rotterdam: O.N.A. 2096, fol. 595; Van Hoogstraten 1726, p. 111; ‘Beantwoorde vrage, Op mynen Geboortendag’, ondertekend ‘Loumaand, 1723’; Van Hoogstraten 1726, p. 1-18 & 123-125. Zie ook p. 187. Dat hij daar ook in december van dat jaar is, blijkt uit zijn vers ‘Op de verkiezing van den Ed: Heere Mr. A. Fieri Tot Secretaris der Stad Bommel’, ondertekend met ‘Aan de Maaze in Wintermaand 1725’. (Van Hoogstraten 1726, p.186).
Van Koeverden: ‘Terwyl het Boomgaertryke dal/ Aan Bommels hoog beplanten wal/ [...]/ Verheugt op dat Bazuingeschal/ Zig koesterde in 't Muzyk der ROTTE als afgesneden./ Maer nu de Maes die ryke stroom/ Zyn Orfeus weêr aan zynen zoom/ Geplant heeft; treurt de Wael, terwyl wy ons verblyden/ Om deeze Wisseling der tyden [...].’ Van Jans terugkeer is in de Poorterboeken van Rotterdam niets terug te vinden.

Terug naar de Maas

In elk geval in augustus 1725 is Van Hoogstraten terug in de Maasstad, zoals blijkt uit de ondertekening van zijn gedicht ‘Op de niewe beurs van Rotterdam’ met ‘Aan de Maaze in Oogstmaand 1725’. In een jubelend drempeldicht bevestigt Kornelis van Koeverden Jans terugkeer uit Bommel naar Rotterdam. Van Hoogstraten vestigde er zich, nog immer als ‘Commies ter Rechergie’,^39. aan de Koestraat, waar het leven echter reeds spoedig minder idyllisch bleek dan verwacht. De bewolking dreef binnen uit de Wijnhaven, uit het huis van zijn dochter Hester, en de slagregens die Jan troffen waren fel en meedogenloos.

39. GA Rotterdam: O.N.A. 2319, fol. 502.

Hester van Hoogstraten en echtgenoot Jan Does

Op 11 augustus 1715 was Hester in de Maasstad in het huwelijk getreden met de Rotterdamse weduwnaar Jan Does junior, die op dat moment aan de Koestraat woonde en wijnkoper was. Zeker tot 1723 blijft Hester daar met haar echtgenoot wonen.^40. Over de handel en wandel van Jan Does valt uit notariële akten wel iets af te leiden; het zou echter te ver voeren daar nu dieper op in te gaan.^41. Van belang voor Weyerman-geïnteresseerden is wel dat hij in 1724 de opbrengst (rente) koopt van een ‘somme van Vyfduizent Guldens Kapitael’ over een periode van drie jaar (waaruit overigens mag blijken dat hij niet onbemiddeld was). Verkoper is de hem al langer bekende Quiryn de Visser, die blijkbaar liquide middelen nodig had. Deze laatste was de broer van Weyermans minnares Adriana Simonsz-de Visscher. Weliswaar is ons de laatste slechts bekend als loodwitmaker, terwijl de kennis van Jan Does ‘meester geelgieter’ genoemd wordt, maar zijn oom Adriaen de Visscher is dezelfde als die van Adriana de Visscher en degene die bij zijn testament van 8 april 1712 zowel aan haar als aan deze ‘geelgieter’ een ‘somme van vijff duijsent guldens’ had gelegateerd.^42.

Het huwelijk van Hester en Jan Does werd aangetekend op 28 juli 1715 en de attestatie om te trouwen werd op de trouwdatum te Gouda afgegeven. Dat betekent dat Hester

40. GA Gouda: het (Nederduits gereformeerde) Trouwboek St. Janskerk (DTB 20 A, fol. 155) geeft 11 aug. op als trouwdatum van ‘Jan Does, Weduwnaar van Rotterdam, en Hester van Hoogstraten, J:D: [jongedochter] van Gouda’. Van wíe Jan weduwnaar was, is volgens het Trouwboek der Gereformeerde Gemeente te Rotterdam onbekend. In het Doopregister der Gereformeerde Gemeente wordt bij de doop van hun dochters (in 1716 en 1718) en die van hun zoon Adriaen de Koestraat als adres opgegeven.

41. Zie bv. GA Rotterdam: O.N.A. 2061, fol. 203, een akte van 25 maart 1722, opgesteld door notaris Johan Vermee en in aanwezigheid van de getuigen Jan Allardt en Pieter van Erkom, waarin een zekere Simon de Ligt, die als matroos in dienst van de V.O.C. naar Indië vertrekt, behalve zijn vrouw Maria Rost, tevens Jan Does jr. als zaakgelastigde aanwijst; O.N.A. 2479, fol. 225, een akte van 4 maart 1723, opgesteld door notaris Simon Breur, getuige welke Jan Does jr. en Kristianus Vrolyk voor comparant Johannes van Riel optreden als getuigen; O.N.A. 2653, fol. 699, een akte van 30 nov. 1737, opgesteld door notaris Gualtherus Kolff, betreffende een klacht over een zekere Lijsbeth Koelentroeven, die voor andere (m.n. voor de requirant) een bron van ongenoegen, en voor zichzelf een bron van gevaar is, waarbij Jan Does en Hester van Hoogstraten optreden als deposanten.

42. GA Rotterdam: O.N.A. 2480, fol. 64. Dit is een akte van 1 aug. 1724, opgemaakt door notaris Simon Breur, waarin Quiryn de Visser Joan van Gelder, procureur voor het gerecht van de stad Rotterdam, in aanwezigheid van getuige Jan Does jr. volmacht geeft al zijn zaken voor het gerecht te behartigen; GA Rotterdam: O.N.A. 2480, fol. 67, notaris Simon Breur (1724). Akte van 15 aug. 1724. Getuigen zijn Pieter en Gerrit van Waesberge. Comparant is Quirijn de Visser, die verklaart ‘te hebben verkoft, en, daeromme te cederen, transporteren en, in vollen en vryën eigendom, overtedragen, aen S^r: Jan Does, junior, Wynkoper, binnen dese stat; en zulx voor den tyt van drie eerstkomende en achterëenvolgende Jaren, ingang zullende nemen, met primo Mei, den Jaere 1725; en zullende eindigen met ultimo April, 1728; alle zyn Comp^ten: Recht, Actie en Gerechtigheit, op en aen de Jaerlyxe Inkomsten, Hem Comp^t:, zijn levenlangh gedurende, gemaekt en besproken, die, boven d'ordinaire en Extraördinaire laste, zouden komen overteschieten, van ene somme van Vyfduizentguldens Kapitael, volgens den testamente van wylen den Here Adriäen de Visser, gepasseert en verleden, voor den notaris Jakob de Bergh en zekere getuigen, binnen deze stat, in dato des 8^en: in April, 1712. Bekennende Hy Com^t: van den Koop [...] en Overdracht dezes, gehelyk te wezen voldaen en betaelt, den eersten Penningh met den laetsten; zonder deswegen iets meerder te reserveren [enz. enz.]’. GA Rotterdam: O.N.A. 2480, fol. 67; GA Rotterdam: Protocol notaris Jacobus de Bergh (1712): O.N.A. 2079, fol 92. In het testament bepaalt Adriaen de Visscher dat ‘Juffrouw Susanna Uijtdenbroek zijn^er Huijsvrouw zal^rs Dogter’ zijn enige ‘algeheele Erfgenaem’ is en dat zij een jaar en zes weken na zijn dood een ‘somme van vijff duijsent guldens’ moet uitkeren aan ‘S^r Quirinus Andriesz. de Visscher’ alsmede aan ‘Juffrouw Adriana de Visscher getrouwt met Jsaak Sijmons’. Zie tevens O.N.A. 2081, fol. 432, een akte van 3 aug. 1714, eveneens opgemaakt door notaris Jacob de Bergh. Zie ook: Groenenboom 1994, p. 59.

[p. 97]

bij haar huwelijk daarvandaan kwam. Ook in het Trouwboek van de Gereformeerde Gemeente te Rotterdam wordt gesproken van ‘Hester van Hoogstraten van Gouda, wonende te Gouda’. Het zou dus kunnen dat zij indertijd vanuit Dordrecht met haar vader naar die stad was meeverhuisd, maar ze kan zich natuurlijk ook later bij hem of althans te Gouda gevestigd hebben. Bijzonderheden over haar verstandhouding met haar vader in die tijd zijn mij niet bekend.

Een kleine maand na hun huwelijk, op 9 september 1715, laten Hester en haar man bij notaris Pieter Ouseel te Rotterdam een testament opmaken,^43. waarin zij elkaar benoemen als universeel erfgenaam. Aandoenlijk is de bepaling dat, indien bij het overlijden één hunner de ander kinderloos achterblijft, hun beste kleren aan de respectievelijke ouders gegeven moeten worden. Zo zouden Jans ‘zwart lakense kleren’ in dat geval toevallen aan Jan Does senior en Maria van Os, en Hesters ‘zijden samaar’ en bijbehorende ‘rock’ aan Jan van Hoogstraten en ‘Geertruyd Verhagen’. Bovendien zouden de ouders dan medeërfgenamen zijn. Het liep echter anders. Precies heb ik het niet nagegaan, maar Jan Does en Hester kregen minstens vier kinderen: Maria, gedoopt op 24 mei 1716 en al op 13 juni 1716 in de kraam gestorven, een vermoedelijk nog ongedoopt kind dat op 3 juni 1717 eveneens in de kraam stierf, een tweede Maria, gedoopt op 19 juli 1718 en Adriaen, gedoopt op 3 januari 1723.^44.

Waar het mij hier vooral om gaat, is dat niets in het testament van het jonge paar - al geeft het te denken dat geen van de drie vermelde kinderen naar hun grootouders van moederszijde werden vernoemd en dat steeds het echtpaar Does senior bij de doop als getuige optrad - wijst op wrijving tussen Hester en haar vader. Het kon echter verkeren.

43. GA Rotterdam: O.N.A. 1548, fol. 278. Als getuigen treden op: Huybert en Daniel van Vlissingen.

44. GA Rotterdam: Register der doden te Rotterdam Maria werd bij de Schotse kerk in een graf begraven dat eigendom was van de familie. (Impost: f 3,-). Het tweede kind werd eveneens bij de Schotse kerk begraven. Voor de laatstgenoemden: Doopregister der Gereformeerde Gemeente. Misschien was Jan Does sr. inmiddels overleden en had Jan Does jr. - eventueel uit zijn vorige huwelijk - ook nog een zoon die dezelfde naam droeg als hij. Ik heb dat niet verder nagagaan, maar dat zou kunnen verklaren waarom Jan Does jr. een akte van 29 dec. 1740, in het bijzijn van de getuigen Bartholomeus van den Heuvel en Jan van [Hemert?], opgemaakt door notaris Gerardus van Hemert, ondertekent met ‘Jan Does den Ouden’. ‘Mons^r Jan Does’ verklaart daarin op grond van een testament ‘soo uijt zijnen eigen hoofde als ingevoege de magt aen hem door zijne overlede huijsv^w Juff^r hester van hoogstraten’ (het moet dus Jan Does jr. betreffen) tot voogden over zijn na te laten minderjarige kinderen, en verdere minderjarige erfgenamen en over zijn nalatenschap aan te stellen François van Hoogstraten en Gijsbert Brakel, koopman te Rotterdam. (GA Rotterdam: O.N.A. 2000, fol. 404). Overigens herinnert Jan Does er op woensdag 4 januari 1741 aan dat hij bij hun testament, opgemaakt door wijlen Pieter Ouseel op 9 september 1715, door zijn overleden vrouw Hester tot voogd is aangewezen over hun kinderen. (GA Rotterdam: Weeskamer 563, 220 T).

Familietwist

Al vóór 18 september 1725 was dat gebeurd. Op die dag verklaren de weduwe Martha van der Burg, ‘woonende op de Nieuwehaven’, om de hoek van de Koestraat, waar Van Hoogstraten destijds woonde, en Hendrina van Gent, dienstmaagd van zijn buurman, de wijnkoper Oudenhoven, ten overstaan van notaris Jacob Bremer^45. dat huize Van Hoogstraten zich meermalen zeer openlijke en luide scheldpartijen heeft moeten laten welgevallen. Volgens genoemd deposantenduo, dat optrad op verzoek van Jan, requirant in deze zaak, was ‘eene Francyn Dienstmeidt van Jan Does Wijnkooper op de Wijnhaven geassisteert van nog een Vrouwspersoon haer in vermetelheid gelyk’, ‘verscheide malen, ende wel voornamentlijk op de 8^o dezer maend Septemb. des avonts ontrent 9 uuren’ voor Van Hoogstratens huis een geweldig ‘Straet en Burengerugt’ komen maken. Op haar ‘luid geschreeuw en schelden’ had, aldus de Jan behulpzame dames, ‘de gansche koestraat (om zoo te spreken) over end gestaen’, en waren ‘alle de gebuuren op de Stoepen’ verschenen.

Voorts had ‘voors. Francyn op gemelte tyd haer naer ouder gewoonte [...] durven vermeeten, de huishoudster van den gemelten Requirant [bedoeld moet zijn Henrika van Koeverden] met allerley infame scheldwoorden, injuriente Dreigementen soo met de Vuyst als andersints’ te bestoken met als gevolg dat het slachtoffer zich niet meer buiten had durven wagen. En natuurlijk - zo voegden de dames er verontwaardigd aan toe - was zulks noch ten goede gekomen aan de properheid van Jans stoep, die ongeboend, noch aan zijn provisiekast, die ongevuld bleef. De hongerdood stierf Van Hoogstraten er niet door, maar klaarblijkelijk heeft hij zich er behoorlijk over opgewonden.

45. GA Rotterdam, O.N.A. 2319, fol. 502. Als getuigen treden op Laurens Harris en Hendrik Korthagen.

[p. 98]

Wat precies de aanleiding was geweest tot het getier van gemelde Francyn, blijft helaas in kwade dampen gehuld. Maar dat zij zich dit onorthodoxe optreden durfde permitteren, kan niet anders betekenen dan dat zulks geschiedde met instemming van haar werkgever, Jan Does. Aannemelijk is, dat de scheldwoorden betrekking hadden op de veronderstelde volledigheid waarmee Henrika de taken van haar overleden zuster had overgenomen, maar hoe dan ook, de relatie Does-Van Hoogstraten was danig verstoord. Jan was razend en sloeg derhalve bikkelhard terug.

Ongeveer een half jaar later achtte hij de maat overvol. In zijn al eerder genoemd testament van 10 maart 1726, benoemt Van Hoogstraten zijn twee zoons als ‘zyne enige en universele Erfgenamen’. Hij spreekt in dat verband van roerende en onroerende goederen, aandelen en kredieten, geld, goud en zilver, ‘gemunt en ongemunt’. Ook is sprake van twee schilderijtjes van ‘de kunstryke jonge Juff^e Antonina Houbrake, dochter van den beroemden Here Arnold Houbrake’. Bepaald onbemiddeld lijkt Jan dus niet te zijn geweest, maar dat terzijde.^46. Belangrijker in dit verband is dat François behalve de eerder genoemde ‘pourtraictjes’ van zijn vader en Ida van Koeverden onder meer ook een ‘Afbeeldsel’ ten deel viel ‘van den sierlyke Plaetsnyder, Johan Wandelaer’, het familiewapen in zwarte lijst en Jans ‘Slaghorologe’ en Samuel behalve de twee ‘pourtraicten’ ook een zilveren ‘zak-horologe’, een spiegel met vergulde lijst en een kabinetje. Dochter Hester moest zich daarentegen tevreden stellen met slechts de ‘simple en naeckte legitime portie’ en geen cent meer.

Zó woedend was Van Hoogstraten dat hij haar en haar echtgenoot in zijn testament bovendien uitdrukkelijk verbood na zijn overlijden het sterfhuis te betreden of zaken betreffende zijn uitvaart te helpen regelen. Zwart op wit liet de woedende vader vastleggen dat hij daartoe gebracht was door de ‘vuile affronten’ en ‘Injurien’ door ‘zynen schoonzoon en dochter, Hem Heer Testateur, zo by monde als in geschrevene Brieven, aangedaan’. En voor wie het niet mocht geloven, verklaarde Jan de ‘harde’ bewijzen daarvan op tafel te kunnen leggen.

De soep werd na zijn dood minder heet gegeten dan ze werd opgediend. Van Hoogstraten zelf draaide echter nimmer bij. In 1731 liet hij opnieuw zijn testament opmaken, ditmaal bij notaris Frederik Tieleman van Schelluijnen te Schoonhoven,^47. - de woonplaats van zijn zoon François. Kennelijk had hij het raadzaam geacht uit te wijken naar een andere plaats dan Rotterdam. Tot executeur werd aangewezen Laurens Dubblemuts of Dubbeldemuts, ‘commissionaris’ te Rotterdam; Van Koeverden en Beçius zagen zich als zodanig afgedankt. Misschien had François zijn vader erop gewezen dat een broer van de omstreden Henrika niet de aangewezen persoon was om als zodanig op te treden en wenste hij geen olie op het toch al laaiende familievuur.

In dit testament worden alle voorgaande wilsbeschikkingen nietig verklaard.^48. Opmerkelijk is dat niet meer wordt gerept van de ‘pourtraicten’ en andere persoonlijke zaken die François en Samuel in een eerder testament waren toegezegd en dat ook Kornelis van Koeverden niet meer als legataris voorkomt. Had Van Hoogstraten om verdere problemen te voorkomen al bij zijn leven schenkingen gedaan? Vermoedelijk wel. In zijn Parnas aan de Waal, uitgekomen in 1726, neemt hij namelijk al ‘Afscheyt aan myn kleinste Afbeeltzel’, dat hij naar zijn zoon aan de oude Rijn (bedoeld moet zijn: Samuel) heeft laten gaan.^49. Ook de bepalingen ten aanzien van ‘sijne tegenwoordige Huyshouster Henrica van Koeverden’ zijn enigszins gewijzigd: ‘in erkentenisse van

46. Mogelijk had hij geprofiteerd van de nalatenschap van zijn vader. Zie voor de financiële situatie van François: Thissen 1994, p. 71-80.

47. Streekarchief Krimpenerwaard te Schoonhoven: O.N.A. 7229. Als getuigen traden op Pieter van Rijn en Cornelis de Leeuw.

48. In het bijzonder - zo onderstreept Van Hoogstraten - ‘het Testament op den 10⁰ Maart 1726 voor den Notaris Simon Breur en de acte van Voogdije en Executeurschap op den 27⁰ Junij 1727 voor den Notaris Herbert vander Meij.’

49. Van Hoogstraten 1726, p. 105-106.

[p. 99]

derselver getrouwe diensten gedurende hare Inwooning’ legateert Jan haar weliswaar ‘een somme van honderd guldens, met nog een somme van vijftigh guldens voor een Rouw’, maar over haar ‘gerustelyk en vredelyk’ verblijf in het toekomstige sterfhuis maakt hij zich inmiddels geen zorgen meer. Was haar toekomst (met Arnoldus Waerdenburgh?) inmiddels al verzekerd?

François en Samuel blijven Jans ‘eenige en universeele Erfgenamen’, en wel ‘ider voor de geregte helft’ en ook de positie van Hester is ongewijzigd: zij is ‘meede Erfgename [...] in de simpele en naakte Legitime portie den kinderen in de goederen van hunne ouders na Regten competeerende sonder meer’. En opnieuw verbiedt de testateur zijn dochter en schoonzoon ‘expresselyk en op de allerkragtigste wijse’ op zijn begrafenis aanwezig te zijn, laat staan het sterfhuis te betreden. Hun ‘vuijle affronten’ en ‘Injurien’ kon hij niet vergeten, al keek hij bij wijze van spreken de dood al in de ogen.

Naar dit testament van 1731 - dat dus het laatste moet zijn - verwijzen Hester en haar echtgenoot wanneer zij op 6 augustus 1736, vijf dagen na Jans overlijden, voor notaris Jacob Bremer te Rotterdam hun tevredenheid betuigen met de verdeling van de nalatenschap. Behalve dat ze de in het vooruitzicht gestelde legitieme portie hebben ontvangen, zijn ze door de executeur en de broers zo genereus behandeld, dat ze daarvoor graag hun erkentelijkheid tot uitdrukking willen brengen. We mogen daaruit afleiden dat de verstandhouding tussen Hester en haar broers niet onder de vete met haar vader geleden had.^50.

Vier jaar na haar vader, op 22 december 1740, overleed Hester zelf. Inmiddels woonde ze aan de ‘Delfsevaart’, waar ze twee minderjarige kinderen naliet. Misschien had die verhuizing te maken met de dood in januari 1735 van haar schoonvader, die toen al weduwnaar was, en met die in april 1740 van ‘Kornelia Does, bej: D.’, die misschien bij hem in huis gewoond had.^51. Wanneer en waar Jan Does junior stierf, heb ik niet kunnen achterhalen; mogelijk heeft hij kortere of langere tijd na Hesters dood de Maasstad de rug toegekeerd.

50. GA Rotterdam: O.N.A. 2330, fol. 725; ook François, ‘Drossaert en Stathouder van de Leenen der Barronye van Liesveld en Waterheemraed’, wonende te Schoonhoven, en Samuel, ‘capiteyn ter zee ten Dienste van den Staet der Vereenigde Nederlanden’, wonende te Leiden, verklaren in der minne de nalatenschap van hun vader te hebben verdeeld. Bovendien werd door Hester en Jan Does notarieel vastgelegd dat ingeval van hun beider overlijden François zou optreden als voogd over de minderjarige kinderen. (GA Rotterdam: O.N.A. 2000, fol. 404).

51. GA Rotterdam: DTB (Begraafboek) Rotterdam. Jan Does (sr.) werd begraven op 22 jan. 1735 als weduwnaar van ‘Marijtjie van Os’ en woonde toen aan de ‘Delfsevaart bij de Crattebregh’. Ook als woonplaats van Kornelia Does wordt ‘Delfsevaart b. Krattebrug’ opgegeven.

De cirkel rond: Van Hoogstratens dood te Rotterdam

Het ziet ernaar uit dat Jan van Hoogstraten ondanks alle misère zijn laatste jaren in Rotterdam heeft gesleten. Ik zet de mij bekende feiten en jaartallen over dat decennium nog even op een rij. Blijkens de opdracht bij zijn Parnas aan de Waal van 1726 aan ‘Den Edlen Grootagtbaren Heere Mr. Aarnoud Goris, Borgermeester en Raad der Stad Bommel, enz. enz.’ was Zaltbommel Van Hoogstratens laatste verblijfplaats aan de Waal. Inmiddels op veilige afstand wenst hij de Bommelse burgervader toe: ‘Zoo volge uw huis een zege zonder toorn;/ Terwyl de Maaz my kluistert aan zyn zoom:/ Daar ik (hoe wyd myn stil verblyf ontweken)/ Uw vrindschap kus, zoo loflyk my gebleeken.’^52. Op 10 maart 1726 laat hij te Rotterdam een testament opmaken. Op 27 juni 1727 wordt hij in een notariële akte aangeduid als ‘commijs van de Admodiatie’, wonende te Rotterdam en in een akte van 29 april 1727 heet hij ‘Commis ter recherche van 't Ed. mog. Collegie ter Admiraliteit op de Maze binnen deze Stadt [= Rotterdam]’. In zijn testament van 1 juli 1731 wordt hij omschreven als ‘Commijs van s' Lands convoijen en Licenten te Rotterdam’ en in een akte van 6 december 1732 als ‘commijs van de admodiatie alhier [= Rotterdam]’. Zijn laatste ademtocht blies hij uit aan de Wijnhaven, bij de Watersteeg.^53. Niet als gevolg van een linkse van Hermes, maar gewoon, vanzelf.

52. Van Hoogstraten 1726. De ‘Verklaring der tytelprent’ is ondertekend met ‘J.W.’ (= Jan Wandelaer?). Jans terugkeer naar Rotterdam blijkt tevens uit een lofdicht bij de Parnas aan de Waal van een zekere ‘J.W.’ (= Jan Wandelaer?), die beweert: ‘Gantsch Nederlandt heeft haar een reex van veele jaaren,/ HOOGSTRATEN, aan uw geest, in dezen stant zien paaren,/ En volgen, waar gy gaat, van daar uw Oirsprong rees/ Tot daar ze u, omgedwaalt, weêr de eerste woonplaats weez:/ Wyl ze uw Geboortestadt tot de and'ren hoorde spreeken [enz.]’ In het daarop volgende spreekt de ‘Geboortestadt’ van ‘myn gryze Maas’ en bovendien wordt de stad in verband gebracht met Erasmus.

53. GA Rotterdam: O.N.A. resp. 2480, fol. 231; 2170, fol. 394; 2106, fol. 672; 2504, fol. 701. GA Rotterdam: het DTB (Begraafboek) van de Gereformeerde Kerk te vermeldt dat bij zijn begraafdatum.

[p. 100]

Weyerman zal er geen traan om gelaten hebben, of het moest al zijn, omdat hem een rijke bron van schrijfstof ontnomen werd.