Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 10

Wie is Frans Waanwys?
Peter Altena

In het eerste deel van Den Echo des Weerelds, in nr. 9 van 17 december 1725, plaatst Weyerman ‘eenige na het Leeven afgeschetste Conterfytsels van [...] Menschenhaaters’. Één van de geportretteerden is een zekere dichter, door Weyerman ‘Frans Waanwys’ gedoopt. Hier volgt het portret:

Het Karakter van FRANS WAANWYS
Frans is een bepaalt verstant, die al over lang in zyn eygen Opinie den Lauwertak van Apol verdiende, of schoon de Fortuyn hem tot nog toe niet anders heeft vereert als een Koolblad en een Berkenbezem; uyt dien hoofde werpt hy zig nu op tot een Wykmeester der Zanggodinnen, al zyn Vermaak bestaat in het opharken van de Feylen der Tydgenooten, en als die Mesthoop tot een bekwaame Hoogte is gebrogt, koegelt hy ze met hun eygen Puyn en Lompen. Zyn Breyn is t'zedert vier maal ses Jaaren met een Monster-Berispschrift, genaamt Den Toetsteen der Hedendaagsche Dichtkunde, bezwangert geweest, in welk Vertoog hy poogt te beweeren; dat alle hedendaagsche Vaerzen, de zyne uytgezondert, van een slegt Alloy zyn, doch als 'er hier of daar een Gedichtje van Frans in de wyde Weerelt komt te kruypen, is 's Volks Verlangen uyt, den Leviathan verdwynt tot een Sprot, het Verhaal eyndigt in een Witte en in een Zwarte, en zyn Poesy verwekt Gelacgh, in stê van Verwondering. Doorgaans is hy ten eynde bot eer hy eens ter deege begint, zo dat zyn Studeersaal ten deele egaal is aan de Schilderkamer van een Conterfyter, alwaar men zelden iets ziet als begonnen Conterfytsels. Hy is zeer gezien by den Adel en geliefkoost by de Grooten, doch zyn grootste Eer bestaat in langs de Straat te draaven op zyn Voeten, terwyl zy over de Keyen rollen in hun Koetsen. Hy is de louterste Momus van en na by den Amstel, want hy schept grooter Vermaak, onder het leezen van eens anders heerlyk Treurspel, in de Vond van een Faut, als in de Ontdekking van hondert Schoonheden. Vorders is hy zo verwaant in 't Praaten, zo bitter in 't Schryven, zo ydel van Humeur, en zo wys in zyn Gedachten, dat hy in alles trekt op een Schoolvos, op een Hondsfilosoof, op een Botterik, en op een Zinryk Man; een heerlyk 't Zaamenmengsel voor een Muggenzifters Model! roept den Echo des Weerelds. (pp. 67-68)

[p. 14]

Wie is deze Amsterdamse, muggenziftende Frans?

Weyerman biedt, zoals vaker, zelf hulp bij de beantwoording van deze vraag. Hij helpt door Frans Waanwys heroptredens te gunnen en wel in Den Vrolyke Tuchtheer, waar op 6 maart 1730 (p. 286) ‘Frans Waanwys van de kaap d'Armenia’ in geen enkel opzicht op ‘een dichter van vinding en oordeel gelykt’. Op 27 februari 1730 (p. 274) heet Frans Waanwys een ‘Armenische vertaaler’.

De Armenische verwijzing bracht de oplossing nabij. In 1696 verscheen een vertaling van Polyeucte. Tragédie Chrétienne van Pierre Corneille onder de titel Polyeukte, Armenische martelaar, ‘uit het fransch van den heer Corneille nagevolgt, door Frans Rijk’. Herdrukken van Polyeukte van Rijk verschenen tenminste in 1707 en 1724. Frans Waanwys was dus Frans Rijk en niet de Rotterdamse dichter Frans Greenwood, zoals Hanou (in Den Vrolyke Tuchtheer, 2, p. 284) suggereerde.

Over Frans Rijk is weinig bekend. Het NNBW (IX, 919) weet te melden dat Rijk in 1680 een kunstgenootschap naast Nil oprichtte: In Magnis voluisse sat est. Volgens de ‘Copye van de Privilegie’, gevoegd bij Rijks Agamemnon (Amsterdamse herdruk van 1727) hadden ‘eenige Liefhebbers van de Duytsche Tael en de Digtkonst [...] tot meerdere voortsettinge van dien, binnen Amsterdam’ het ‘Konstgenootschap’ - ‘waar inne dagelyks door hun wierd gearbeid’ - opgericht. Wie er behalve Rijk in In Magnis voluisse sat est werkte, wordt door de secundaire literatuur niet onthuld.

Rijk vertaalde, imiteerde nogal wat toneel, vooral het werk van de toonaangevende dramaturgen Corneille en Racine. In 1685 publiceerde Rijk het Digtkunstig onderzoek op het vertaald treurspel Pompejus (Amsterdam). Ik heb dat Onderzoek, waar Weyerman mogelijk naar verwijst met zijn Toetsteen in Ontleeder der Gebreeken, niet gezien, maar het gaat vermoedelijk over een ondeugdelijk bevonden Corneille-vertaling. In elk geval blijkt Rijk, door Weyerman een muggenzifter genoemd, enig kritisch werk te hebben geschreven.

Opmerking verdient nog Rijks Kluchtspel De Hedendaagsche Bankroetier achterhaalt, waarvan ik uit 1713 twee drukken ken (één uitgave met fake-adres: ‘Vyanen, Gedrukt by Jan de Ryke, Boekdrukker in de Bankroetsteeg, 1713’ en één uitgave ‘Te Amsterdam, by Hendrik vande Gaete’, waarin de uitgever meldt dat de oorspronkelijke tekst door dieven ontvreemd en op de pers - te Vianen? - gelegd is) en enige latere drukken. Het vermoeden, dat 1713 1731 moest zijn en de tekst wel eens over Weyerman kon gaan, blijkt bij bestudering van de tekst ongegrond.

Als lofdichter treedt Rijk op in 1721, als hij het buiten Westermeer van Jacob Fruyt - nabij Heemstede - bezingt (Vgl. P.A.F. van Veen, De Soeticheydt des Buyten-levens, Den Haag, 1960, pp. 71-72).

Hopelijk wordt er weldra meer over Rijk bekend, want wie zo de ergernis van Weyerman weet te wekken, moet de moeite waard zijn.