Maatstaf. Jaargang 31

[p. 1]

[Nummer 10/11]

Gerrit Komrij Polemiek, of het geloof in de literatuur

Er zijn er die denken dat de literatuur in een tempel thuishoort. Anderen situeren haar in een laboratorium. Weinigen vinden het een aantrekkelijke gedachte te moeten erkennen dat ze zich afspeelt in een dierentuin. De klauw, de grom en het agressieve ontbloten van de tanden staan in de officiële geschiedschrijving lager genoteerd dan de hemelse muziek of het hermetische gemompel.
Ze verdelen schrijvers onder in academici, experimentelen, estheten en neo-realisten, in mystici, pessimisten en vul maar in, maar nooit in ratten, tijgers, wolven, jakhalzen, luizen en gieren. Om van de tamme konijnen, de nijvere bevers en de olifanten maar te zwijgen, die in de meerderheid zijn.

Het is voor critici en historici, die hun eigen glans ontlenen aan de uitstraling van hun studieobject, niet aanlokkelijk de literaire wereld te beschouwen als een territorium waar de bewoners met een stiletto op zak lopen, klaar om toe te steken zodra iemand hun eigenliefde kwetst of zijn wenkbrauwen optrekt over hun eigendunk.

Maar het literaire territorium verschilt niet van andere territoria: er heerst rivaliteit, het kleine talent mokt, het grote talent kent de meest benepen aspecten, iedereen misgunt de ander zijn succes of signatuur. Veel indrukwekkende polemieken vinden hun oorsprong in gekwetste ijdelheid, in een kinderachtige vete, veel pamfletten vol strijdbare leuzen zijn het gevolg van kwakkelende gezondheid of een slecht humeur. De literaire geschiedschrijving, die haar onderwerp graag zo waardevol en bevlogen mogelijk voorstelt, plaatst daarom de polemiek op de onderste tree van de genre-trap. Ze weet er niet goed raad mee.

Heel anders reageert het publiek. Zelfs al belijdt het in het openbaar deugden als verlichting en humaniteit, het schept een heimelijk genoegen in vernedering en bloedvergieten. Het zoekt onder het hogepriesterlijke vernis van de kunstenaar gretig naar de vulgaire, alledaagse laag. Het leedvermaak is prikkelender dan het kunstgenot. Het voyeurisme windt het publiek meer op dan de, daarbij vergeleken, toch wel ietwat gregoriaanse vibraties die van een afgerond kunstwerk uitgaan. Leedvermaak en voyeurisme beantwoorden aan de kwaadaardigheid en onbetrouwbaarheid van het publiek. Voor het publiek vallen vete en pennestrijd uiteindelijk ook weer onder het laagste genre, omdat het van laagheden geniet. Het is zijn eigen laagland. Het weet daar uitstekend raad mee.

Ik beschouw, in tegenstelling tot de geschiedschrijvers en de naar faits divers hongerende lezers, de polemiek als het hoogste literaire genre. Een land met goeie pamflettisten is een land met een schaduwkabinet.

De polemiek neemt de literatuur serieus. De polemicus en de pamflettist gaan ervan uit dat literatuur iets kan bewerkstelligen. Al valt de tegenstander alleen maar op zijn gat, de literatuur doet iets. Ze weten bovendien dat polemieken of

[p. 2]

pamfletten enkel iets uithalen als ze zélf goeie literatuur zijn. De polemicus mag nooit uitglijden, hij heeft in dit precaire genre maar één keus: een meesterwerk of zelfmoord.

Er komt een doel, stijl en risico bij kijken. Dat is literatuur op haar hevigst.

De polemiek is een mijnenveld. Alleen al de grote hoeveelheid valstrikken en tegenstrijdigheden bewijst dat polemiseren - van schelden tot hautain diagnosticeren - allerminst een banale aangelegenheid is, geen genre voor knoeiers.

Ik noem er een paar. (Valstrikken, uiteraard. Knoeiers zijn, na aanraking met het genre, onmiddellijk onbenoembaar geworden.)

In polemieken en pamfletten moeten schrijvers en wat zij schrijven het ontgelden, reputaties worden tegen het licht gehouden, waarbij de naar brandstof ogende energiebron vaak water met een slap kleurtje blijkt, redeneringen worden ontrafeld en boeken tot de rug toe afgebroken: de literatuur is het voornaamste mikpunt van dit literaire genre.

Uit liefde voor de literatuur gaat de polemist de literatuur te lijf. Hij werpt zich op de literatuurtjes en hij smoort de literatortjes om de Literatuur en de Literator te redden. De pamflettist gaat uitbundig tekeer - uit wanhoop. Hij vernietigt - uit idealisme. Hij vloekt - bij wijze van preek.

Redders en idealisten. En toch vindt men haast onder geen groep zo'n afkeer van boodschappen en zo'n verlangen naar ontnuchtering als onder polemisten. De boodschap is ze een gruwel, en ze vertellen ons dat in een genre dat bij uitstek een boodschap is. Want wat wil directer overtuigen dan de polemiek? Zélf didactisch, haat ze de steile, humorloze didactiek.

De humor van de polemiek ligt niet zelden in het feit dat de vijand zo onverstoorbaar serieus wordt aangevallen.

Al lijkt de aanval serieus, bij het helse af, de eigenlijke vijand interesseert de polemist soms maar matig. Hij is voortdurend in de weer zijn tegenstander op te blazen om hem vervolgens leeg te laten lopen. Hij maakt zijn vijand groter om meer schietoppervlak te hebben. Wat hem belang inboezemt is de polemiek zelf. Hij lijkt bezeten van een heilig vuur omwille van een goeie zaak, maar wat hem uiteindelijk drijft is niets anders dan zijn polemische aard. Zijn tegenstander kleinerend streelt hij zichzelf.

Het egoïsme van de polemist en de pamflettist valt samen met het feit dat ze, hoe onbaatzuchtig, de literatuur hoogst serieus nemen. Een monsterverbond?

De kwaliteit van een polemiek is niet afhankelijk van de aanleiding: we behoren er niet aan af te lezen of die heel miniem is of berust op een obsessie. Gekwetste ijdelheid, een onwaardige zaak kan tot groter resultaten leiden dan een krankzinnige betrokkenheid. Wereldvraagstukken leiden vaak tot pijnlijke, infantiele discussies. Een ruzie om een knikker kan, eenmaal geformuleerd, de wereldbol verlichten.

De polemist doodt om in leven te blijven, ontkent uit zelfbehoud. Alles heel nobel. Meestal is het een kwestie van maagzuur.

Niet elke verzuurde dwerg is - de laatste woorden uit deze opsomming indachtig - automatisch een polemist. Er zijn er - in onze madurodam-literatuur worden ze nogal gekoesterd - die al ridiculiserend door de tuin van de geest stappen zonder ook maar één idee of doel van eigen makelij. Hun kleineren heeft als oogmerk om, zonder er enige debet- of creditrekening bij de Bank van de Idee op na te houden, zichzelf te verheffen. Dat zijn de polemisten op plateau-zolen. Ze hebben Schone handen gehouden, maar ze hadden geen handen. De echte polemist wil meer dan zichzelf in de schijnwerper zetten en verdedigen. Voor hem is de literatuur een vehikel van ideeën. Hij zal zijn best doen om dat te verbergen, hij haalt alleen al voor het woord verheffing zijn neus op, hij zal zich als een straatjongen gedragen die iemand zijn vet geeft, gewoon omdat hij dat prettig vindt, hij doet met een royaal gebaar afstand van elke aanspraak op ernst, hoffelijkheid of begrip, hij maakt van zijn hersens zijn ingewanden en hij zal de illusieloosheid prijzen. Hij hééft ook geen illusies, behalve die ene: zijn geloof in de literatuur. Hij wil een onbehouwen ploert zijn - omdat de taal in woede maximaal functioneert. Op papier schelden,

[p. 3]

omsingelen, attaqueren, uitkleden en vermoorden is de hachelijkste manier van schrijven, je hebt er je volle verstand bij nodig, je strategische intuïtie en al je controlerende alter-ego's: een warhoofd is nooit een polemicus.

Wie de polemiek als een marginaal genre beschouwt, als een bijverschijnsel van de literatuur, staat midden in het verval van het denken. Misschien is dit de reden dat er zo weinig goede polemieken meer zijn, dat er zoveel minder pamfletten waar de vonken van afvliegen verschijnen: de literatuur heeft zijn functie als medium verloren. Personages uit romans zijn niet langer onze gidsen of vrienden. Ideeën worden niet langer serieus genomen. We treuren niet meer om de dood van een romanheld. Wat anderen denken en schrijven is amusement. De literatuur is geen bron meer voor vetes op leven en dood. Haar hoogste verschijningsvorm, de polemiek, lijdt daar als eerste onder. De bloedelozen, de voorzichtigen, de nieuwe apostelen van de communicatie, de jagers naar tijdverdrijf, de knutselaars en de ethici hebben de woorden kleingekregen. Onze tijd, zinlozer en wreder dan ooit, stikt weer van begrip en menselijkheid. Polemiek en pamflet hebben plaats gemaakt voor essay en evaluatie.

Voor een onrustbarende rust.