Maatstaf. Jaargang 17

weverbergh/wat dacht du perron eigenlijk van ter braak?

Bij de lectuur van het vierde deel van de briefwisseling Ter Braak-Du Perron valt het me weer op, dat Eddy over heel wat problemen die hem sterk bezighielden niet naar vriend Menno schreef; - wat de brieven als bron voor een eventuele analyse van Du Perrons persoonlijkheid stukken minder interessant maken dan veel biografiebreiers, lezers en Du Perronfans vermoeden, hopen of denken. Ik vind bijvoorbeeld nergens een spoor van Du Perrons ziekelijke jaloersheid op het verleden van zijn tweede vrouw, jaloersheid die hem tot zakelijke informatie

[p. 201]

i.v.m. de gevolgen van een eventuele moord op de al of niet vermeende ex-minnaars van ‘Jane’ aanzette. Maar zelfs minder boosaardige overpeinzingen als meningen over vrienden en feiten die in Du Perrons leven een essentiële rol speelden en door de hagiografen niet omzeild kunnen worden, komen in deze brieven niet aan bod. Zo verbaast het mij, dat Du Perron nooit aan Ter Braak vertelde wat hij nu écht dacht van Malraux, of welke zijn werkelijke verhouding tot deze beroemde vriend was. Althans, Du Perron correspondeerde hierover niet, maar ook uit het over-en-weer geschrijf anno 1937 naar aanleiding van het toen pas verschenen L'espoir leid ik af, dat Du Perron aan Ter Braak ook bij ontmoetingen niet zegde hoe het nu feitelijk met die Malraux zat. Dit intrigeert mij des te meer, omdat ik mij bij de evolutie van de Franse politiek sinds mei 1968 meer betrokken voel dan bij de strijd van mijn vader en vrouw tegen de verwildering van mijn door onkruid belaagde tuin. Omdat ik verder literatuurmaniak ben, vooral geïnteresseerd in de relatie tussen het gedrag van de schrijvers en hun geschriften (meestal zielig), speelt André Malraux in deze gepassioneerde politieke strijd voor mij een even passionerende rol. En tijdens de recente campagne voor het ‘ja aan de generaal’ verspeelde Malraux met zijn pathetisch onheilsgegorgel het laatste greintje krediet dat hij nog bij serieuze mensen had. Enfin, voor aandachtige luisteraars, een normale apotheose van een proces dat Du Perron dertig jaar geleden reeds voorspelde - of voorvoelde. Toch liep hij met deze mening niet te koop, zodat 30 jaar later Hermans én terecht kon opmerken dat Pia een betere kijk had op Malraux dan Du Perron én toch tegelijkertijd ongelijk hebben. (Zie Mandarijnen pag 51. Heeft Hermans er echter wel eens aan gedacht, dat Du Perron zijn Viala, alias Pia er over Malraux allerlei meningen op na laat houden die allicht de schepper van het romanpersonage Viala, nl. Du Perron heimelijk koesterde? Neen, dat heeft Hermans niet. Maar dat is een ander onderwerp en een totaal ander probleem. Ter zake.)

[p. 202]

Wat dacht Du Perron nu écht van Malraux? Kan ik dat weten? Ik kopieer een pagina uit een niet gekend, dus ongepubliceerd dagboek van Du Perron waarvan ik een kopie bezit: ‘Gisteren zeer onaangename dag met de Malraux’ en Guilloux. André, de speech van Guéhenno verdedigend, op de Union pour la Vérité (over jouer sur la différence et sur la ressemblance) en ook over Stalin en Stalinisme, werd - volgens zeggen van Clara zelf - van een mauvaise foi évidente; hij maakt dan ook gebruik van zijn wijsgerige dialektiek om alles zo om te praten dat het er oneerlik door wordt. De woorden hebben hun eigen betekenis niet meer; alles wordt eigenlik heel anders.

Ik hou een rancune over van zulke gesprekken die soms 1½ dag nawerkt. (...) Er is in Malraux ook een zeer grappig seductiemiddel, zoals hier thuis op Jean Delmas toegepast (en hoe vaak op mijzelf!): hij spreekt iemand eerst tegen, overvleugelt hem, reduceert zijn mening tot nul, om dan opeens hem in zijn eigen ogen te rechtvaardigen, met achting zijn mening te citeren, etc. Dit middel pakt prachtig. Het meest charlatan-achtige in M. is zijn behoefte om altijd te zeggen: wat je zegt is onjuist. Er zijn maar 2 dingen die men bij hem halen kan: ongelijk om de hele mening, of ongelijk om een belangrijk detail van de mening. Om dit spel vol te houden is hij verplicht met waarden te goochelen; de dingen van betekenis te laten veranderen, zich dan eens op een filosofische diepte te stellen waar alles elkaar terugvindt, dan weer scherp veroordelend te doen (polemies dus of krities) op een volstrekt eenzijdige manier; namen van auteurs komen telkens in een andere opstelling in zijn theorieën terecht, naargelang hij rekening wil houden met deze of die ‘waarde’ of niet; - en op de ergste momenten, als gisteren, worden de woorden als kameleons die voortdurend van kleur veranderen, naargelang het hem belieft ze op deze filosofische tak of op die histories-materialistiese stam te gooien.

Als 100% stalinist wordt hij voor mij onverduwbaar. Hij moest dan tenminste spreken met de openhartige bêtise van de militant,

[p. 203]

niet meer met de allures van de kultuurverdediger. Ik heb nu een zeer onaangenaam voorgevoel wat betreft het gezwam, én de bekeringsijver die op de ‘liberalen’ zal toegepast worden door de kommunisten.’ (12.VI.36)

Schreef Du Perron in dit dagboek zijn werkelijke mening over Malraux? Ik denk het wel, maar dit laat mij in feite steenkoud.

Wat me wél bezighoudt is het volgende: waarom schreef Du Perron naar Ter Braak over Malraux niet hetzelfde als wat hij over Malraux in zijn dagboek noteerde? Waren Ter Braak en Du Perron heus niet zo intiem als literaire geschiedschrijvers allerhande ons willen doen geloven? Of durfde Du Perron aan Ter Braak niet bekennen dat zijn aanvankelijk kritiekloos enthousiasme voor Malraux plaats had gemaakt voor een meer genuanceerd scepticisme? In dit laatste geval zijn er twee mogelijkheden: ofwel was Du Perron te ijdel, te laf, te fier, te beschaamd om een ontgoocheling of een echec van zijn psychologisch doorzicht te erkennen, zelfs aan zijn beste vriend, ofwel kwam inderdaad deze vriend voor dergelijke vertrouwelijkheden net niet in aanmerking. Of was het gewicht van Malraux op de van zijn persoonlijkheid bewuste Du Perron zo zwaar, dat déze laag van de menselijke sensibiliteit geraakt werd, waar men zelfs nauwelijks met zichzelf durft te converseren?

Curieus detail in verband hiermee: Du Perron schrijft elders in zijn dagboek dat hij van het intellectuele geleuter in Parijs beurs is, daarom naar Indië wil, en aan boord van Alsia op 23 oktober 1936 noteert dat alles in Europa hem tegen viel, w.o.: ‘Het ecraserende van Andres tegenwoordigheid, van zijn ‘grandiose’ rol (destinée), zelfs als ik de zwakheden daarvan zag via Clara en zelf. De behoefte mijn eigen des tinée te volgen, zij het in het verborgen - verborgen immers toch al door de geheime taal die hollands heet.’

Ik kan de lijst van veronderstellingen en vragen nog vele pagina's langer maken, maar zin heeft dit niet, omdat immers nergens een antwoord op deze vragen door de betrokkene gegeven

[p. 204]

wordt. Alle pogingen tot het verklaren van Du Perrons relatieve stilzwijgen i.v.m. Malraux zijn dan ook bij voorbaat gedoemd het etiket ‘klets’ opgeplakt te krijgen. Immers de belangrijkste vraag wordt ook in dit dagboek niet opgelost: wat dacht Du Perron in feite van Ter Braak?