Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 19

[p. 7]

Jeugdliteratuur en andere media. Cultuureducatie in woord en beeld

‘Jeugdboek is het papier voorbij’ kopte NRC Handelsblad op 6 september 2005. In het bijgaande artikel doet Karel Berkhout verslag van ‘Vers voor de Pers’, de halfjaarlijkse beurs waarop uitgevers hun nieuwe boekenaanbod presenteren. Berkhout constateert dat er in toenemende mate sprake is van ‘multimedialisering’, waardoor het jeugdboek niet meer los gezien kan worden van film en muziek:

Neem Pikkuhenki van Toon Tellegen, een door Marit Törnqvist schitterend geïllustreerd sprookje dat volgende maand verschijnt. Boeken van Tellegen zijn al bewerkt voor theater, terwijl zijn dierenverhalen al lang op cd zijn te krijgen. Pikkuhenki (...) gaat een stap verder. Tellegen schreef het prentenboek op verzoek van componist Klaas ten Holt, die de muziek componeerde. Op de cd, die in het Concertgebouw is opgenomen, zijn verteller Tellegen en het kamerensemble van Ten Holt samen te horen.

Ook het toenemend aantal websites rond kinderboekfiguren en boekenseries is een voorbeeld van hoe kinderboeken de laatste jaren verweven zijn geraakt met nieuwe media. Wilma van der Pennen surfde over het internet en ontmoette daar onder meer Jip en Janneke, Jubelientje, Kikker en Vos en Haas. En wie een kijkje neemt op Leesplein vindt daar volop informatie over luisterboeken, tentoonstellingen rond kinderboeken en films en theatervoorstellingen gebaseerd op kinderboeken. Leesplein is de website van de Vereniging van Openbare Bibliotheken. Het brede aanbod op de site laat zien dat ook de bibliotheek met haar tijd is meegegaan, in zekere zin gedwongen door de veranderde omstandigheden. Dat valt althans af te leiden uit een bericht in opnieuw NRC Handelsblad, ditmaal op 10 september 2005. Omdat er al decennia lang steeds minder wordt gelezen, investeren de bibliotheken de laatste jaren tijd en geld in nieuwe media en nieuwe activiteiten. De functie van de bibliotheek is daardoor veranderd van ‘boekentempel’ in ‘cultureel centrum’:

De nieuwe bibliotheek rekent niet in boeken, maar in materialen - dus ook dvd's, cd, video's en bladmuziek. Uitlenen is niet heilig, ook internetbezoeken tellen.

De Raad voor Cultuur is zich in haar in januari aan de staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap uitgebrachte advies over het belang van het

[p. 8]

culturele lezen en leesbevordering eveneens bewust van veranderingen die rond lezen hebben plaatsgevonden. In het advies met de mooie titel Van zwarte lijnen en witte tussenruimte tot vaste, klinkende zinvolle werkelijkheid stelt de Raad vast dat de traditionele opvatting van lezen niet langer houdbaar is, omdat lezen vandaag de dag meer omvat dan het lezen van gedrukte teksten. Lezen is tegenwoordig heel vaak ‘digitaal lezen’ en dat moet, aldus de Raad, consequenties hebben voor leesbevordering:

Hoewel het fysieke boek nog altijd dominant is, beperkt leesbevordering zich niet tot de gedrukte media. Het gaat niet alleen om het bevorderen van het lezen van boeken, maar ook van het lezen van andere informatiedragers.

Daarnaast ziet de Raad ook veel mogelijkheden om internet in te zetten om het lezen van gedrukte teksten te bevorderen. In feite gebeurt dat nu ook al volop. In haar bijdrage beschrijft Eva Devos hoe lezers leestips op maat kunnen krijgen via de Boekenzoeker, een website van de Nederlandse Taalunie en de Stichtingen Lezen Nederland en Vlaanderen. Met behulp van de Boekenzoekervos kunnen kinderen op zoek naar het boek dat bij hen past. De eerste ervaringen van kinderen met de site zijn positief. En ook de eerder genoemde websites rond kinderboekfiguren en -series kunnen een leesbevorderende werking hebben, mits ze zorgvuldig en met zorg gemaakt zijn. Wilma van der Pennen constateert echter dat veel van deze sites vooral met commercieel oogmerk zijn opgezet. Verzorgde, goede werkende, informatieve en ook nog eens actuele sites zijn helaas nog zeldzaam.

Duidelijk is dat de culturele socialisatie van kinderen, jongeren én volwassenen in de hedendaagse samenleving meer omvat dan de kennismaking met gedrukte (jeugd)literatuur. In de huidige multimediale samenleving moeten mensen vertrouwd raken met verschillende media. Deze media staan naast elkaar, beïnvloeden elkaar en staan elkaar soms ook in de weg. De discussie over de rol die de verschillende media (moeten) spelen in de culturele socialisatie is nog in volle gang. De vraag of ze vooral hun eigenheid moeten bewaren of moeten samengaan, wordt verschillende beantwoord. De vele voorbeelden van multimedialisering van kinderboeken laten zien dat velen de wisselwerking tussen de media als een positieve ontwikkeling beschouwen. Anderen daarentegen vinden dat literatuur vooral moet uitgaan van de eigen kwaliteiten. Zo beziet Frank Hellemans in zijn bijdrage de verhouding tussen (jeugd)literatuur en andere media vanuit historisch perspectief en gaat hij de sterktes en zwaktes van (jeugd)literatuur ten opzichte van nieuwe, digitale media na. Zijn overzicht resul-

[p. 9]

teert in een pleidooi voor een zelfbewuste literatuur die uitgaat van de eigen ‘bespiegelende, reflecterende kracht.’

Het grote aantal en de verscheidenheid aan media-ervaringen die kinderen en jongeren vandaag de dag opdoen, maken dat het onderwijs zich niet meer kan en wil beperken tot enkel literatuuronderwijs. Al enige jaren is men overtuigd van de noodzaak literatuureducatie uit te breiden tot media- en cultuureducatie. Een voorbeeld van media-educatie is te vinden in de bijdrage van Ulf Abraham. Hij begint met de vaststelling dat de tijd dat school kinderen enkel met geschreven teksten vertrouwd moest maken voorbij is. Kinderen komen van jongsaf aan in aanraking met verschillende media en school moet daarop inspelen. Aan de hand van recente jeugdfilms laat Abraham zien hoe het onderwijs de omgang met de media en het nieuwe kindbeeld in de multimediale samenleving kan thematiseren.

In toenemende mate besteden scholen naast boeken dus ook aandacht aan andere cultuuruitingen. Het meest zichtbaar is dat wellicht via het vak CKV, Culturele en Kunstzinnige Vorming. Maar ook op andere momenten is er ruimte voor culturele activiteiten, zowel in het basisonderwijs als het voortgezet onderwijs. Scholen worden daartoe gestimuleerd door de overheid. In 1997 nam het ministerie van OCW het initiatief tot het project Cultuur en School met de bedoeling de aandacht voor cultuur in het onderwijsprogramma te vergroten. De site cultuurplein.nl biedt docenten en culturele instellingen ondersteuning bij het aanbieden van culturele activiteiten in de onderwijspraktijk.

Door de verbreding van literatuureducatie naar cultuureducatie maken kinderen en jongeren kennis met vormen van cultuur waar ze anders niet of nauwelijks mee in aanraking zouden komen. En dat die kennismaking soms tot verrassende ontdekkingen kan leiden, zij het dan dat het in dit geval buiten het reguliere onderwijs om gebeurde, blijkt uit het interview dat Josien Lalleman met Carla van Driel van de jeugdtheaterschool Hofplein had:

Toen ik begon met opera's maken, vonden de kinderen van de theaterschool dat verschrikkelijk, omdat ze ze niet kenden. Maar toen ze hier vijfstemmig Mozart stonden te zingen, vonden ze het kicken.

Alle spannende, nieuwe ontwikkelingen nemen niet weg dat het lezen van literatuur nog altijd een hoge prioriteit heeft. Ook de Raad voor Cultuur is in het eerder genoemde advies van mening dat het lezen van cultureel waardevolle teksten voorop moeten blijven staan. Dergelijke teksten blijven van grote betekenis voor de culturele socialisatie. De bijdrage van Inge Verouden aan dit symposiumnummer maakt dat eens te meer duidelijk. Op basis van wetenschappe-

[p. 10]

lijke inzichten in de relatie tussen symbolisch spel en de ontwikkeling van geletterdheid, laat ze aan de hand van twee verhalen uit Annie M.G. Schmidts Jip en Janneke zien hoe kinderliteratuur waarin symbolisch spel gethematiseerd wordt, de geletterdheid van jonge kinderen mogelijk nog kan versterken. En daarmee is, in elk geval in dit redactioneel, het laatste woord toch weer aan het boek.

Helma van Lierop