Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 16

[p. 523]

Op de bres voor smartlap en kinderlied
Een interview met Louis Grijp
Bea Ros

Op het Meertens Instituut is Louis Grijp de liedjesexpert. In zijn oratie als bijzonder hoogleraar Nederlandse liedcultuur in heden en verleden trok hij lijnen van Hadewijch tot Hazes. Hij zal nooit zijn neus ophalen voor smartlap, straatlied of kinderzang. Deze bieden integendeel juist prachtige stof voor cultuursociologisch onderzoek.

Hadewijch en André Hazes zingen allebei over hun problemen in de liefde. Hun emoties drukken ze uit in de taal van het lied. Daarbij kiezen beiden een strofische vorm, zodat er een telkens herhalende melodie is. Dat ligt makkelijk in het gehoor en kan - na een paar keer luisteren - zo meegezongen worden. Daarbij koos Hadewijch melodieën die onder meer afkomstig waren van de Franse trouvères uit Arras, terwijl Hazes op zijn beurt aanleunt tegen onder meer Amerikaanse voorbeelden. ‘Bij alle evidente verschillen blijken enkele basiseigenschappen van het lied in essentie onveranderd’, zei Louis Grijp in zijn vorig jaar gehouden oratie. ‘Het lied is al die eeuwen gewoon lied gebleven.’

Met deze oratie maakte Grijp nog meer duidelijk: Hazes is, in elk geval voor de onderzoeker, niet minder dan Hadewijch. Beiden zijn op hun manier het onderzoeken waard. Ook met het handboek Muziekgeschiedenis der Nederlanden (2001), waarvan hij hoofdredacteur was, heeft Grijp een niet mis te verstaan visitekaartje afgegeven. Het boek viel op, omdat het ruim aandacht besteedt aan non-elitaire - lees: niet-klassieke - muziek. ‘Fifty fifty is niet helemaal gelukt, maar vergeleken bij vakgenoten is er veel ruimte voor populaire muziek. Klassiek is nu eenmaal dominant in de muziekwetenschap. Maar ik breek juist een lans voor al die andere muziek.’

Daarbij gaat het niet om mooi of lelijk of beter en slechter, maar om een streven het hele scala aan muziekgenres recht te doen. Vooral het lied speelt in Grijps onderzoek een centrale rol: ‘Een lied kan iedereen meezingen. Die dimensie ontbreekt vaak bij klassieke muziek. Muzikaal valt er aan het lied weinig eer aan te behalen, na een of twee keer luisteren zing je het zo mee. Maar cultuursociologisch biedt het voldoende stof voor onderzoek.’

Zijn Utrechtse colleges leiden tot boeiende werkstukken van studenten, bijvoorbeeld naar het hedendaagse Jordaanse lied, naar de Nederlandse musical,

[p. 524]

naar de liedcultuur binnen de Nederlandse Jeugdbond voor Natuurstudie (NJN) of naar Marco Borsato. ‘Het is heel leerzaam te zien wat er allemaal leeft. Zelf zou ik graag nog eens het voetbalsupporterslied onderzoeken.’

Smartlap

Louis Peter Grijp (1954) studeerde muziekwetenschap aan de Universiteit Utrecht en luit aan het Koninklijk Conservatorium in Den Haag. Zijn proefschrift (1991), over het mechanisme van de contrafactuur in het Nederlandse lied in de Gouden Eeuw, werd bekroond met een Erasmus Studieprijs. Sinds 1990 is hij als onderzoeker verbonden aan het Meertens Instituut van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen te Amsterdam en sinds 2000 is hij voor een dag per week in Utrecht bijzonder hoogleraar Nederlandse liedcultuur in heden en verleden, een leerstoel ingesteld door Stichting Meertens Externe Activiteiten.

Wie liedcultuur bestudeert, begeeft zich op het snijvlak van drie disciplines: de literatuur en de muziekgeschiedenis en de etnologie. Grijps aanpak sluit aan op tendensen in met name de oude literatuurgeschiedenis en de etnologie. Literatuurhistorici hanteren steeds vaker een breder literatuurbegrip waarbij functie en context kernwoorden zijn. Ook de huidige lijn van de etnologie of volkskunde past bij de zijne: ‘Vroeger was de volkskunde meer op het verleden en het platteland gericht, op het vinden van cultuurrelicten. Tegenwoordig is er een omslag naar de meer alledaagse en hedendaagse cultuur. We kiezen wel telkens onderwerpen met een traditie, zoals Carnaval, bedevaart, verhalen en feesten. Daarvan onderzoeken we dan de eigentijdse vormen.’

Een mooi voorbeeld is de smartlap. Sinds enkele jaren is die weer helemaal terug van weggeweest. Niet alleen werden de Zangeres zonder Naam en Jacques Herb als camp omarmd, ook de smartlappenkoren schieten als paddestoelen uit de grond. Het zou kunnen passen bij de nieuwe emotiecultuur, suggereert Grijp. Voor etnologen is het boeiend te zien hoe mensen vervolgens die smartlap van een rijke historie voorzien. ‘Jacques Klöters heeft ooit beweerd dat smartlappen genoemd zijn naar de doeken van marktzangers, waar het verhaal van het lied in plaatjes op stond. Een typisch voorbeeld van volksetymologie dat een eigen leven is gaan leiden, want de term smartlap is pas in de jaren zestig opgedoken. Met smartlappen is het net zo als met Twentse midwinterhoorns of Brabantse poffers: hoe ouder, hoe waardevoller en authentieker. Dat legitimeert je eigen handelen.’

Natuurlijk heeft onze smartlap wel wat van doen met liedjes van negentiendeeeuwse marktkooplui over doodzieke moeders, zonen naar het front, dochters met kind geschopt en vaders aan de drank. Levenslied, noemde Louis Pisuisse zijn liederen begin vorige eeuw. Het waren geciviliseerde versies van de straatzang, maar evengoed doortrokken van emotie, net zoals die van Willy Derby en

[p. 525]

Lou Bandy. ‘Van Willy Derby gaat het verhaal dat hij alleen liedjes in zijn repertoire opnam waar hij zelf tranen van in de ogen kreeg.’

Het lied was eerst een beetje uitgestorven, maar is inmiddels weer helemaal terug van weggeweest, signaleert Grijp. Aanvankelijk diende het lied ter stichting van burgerij en jeugd. Zingen behoorde ook tot de gewenste lesstof op school. Na de beatgolf van de jaren zestig geraakte het lied, en zeker het Nederlandstalige lied in de luwte. ‘Een volkslied gold als tuttig. Het Wilhelmus wordt ook niet meer onderwezen op school.’ Maar het laatste decennium ziet Grijp een terugkeer van het lied. Hij wijst op de populariteit van karaoke, smartlappen en Nederlandstalige popmuziek of pop in dialect. ‘Mensen zingen hun emoties weer in de eigen taal uit.’

Volkslied

Mag de smartlap een volks lied zijn, het volkslied is een heel ander hoofdstuk. Rond 1771 introduceerde de Duitse filosoof Johann Gottfried Herder het woord ‘Volkslied’. ‘Hij schiep daarmee een categorie van oude liederen, die onder het volk verbreid waren en die in zijn ogen mooi waren - lyrisch, levendig, naïef, onregelmatig, onopzettelijk - natuurlijke poëzie. De volksliederen waren de meest zuivere uiting van de Volksgeist, de ziel van de natie’, aldus Grijp in zijn oratie.

Natuurlijk hoorden ordinaire straatliederen en vulgaire operadeunen daar niet bij. ‘Het ware volkslied kon alleen nog uit de kelen van oude moedertjes worden opgetekend. Niemand minder dan Goethe trok de Elzas in om dat te doen, en velen zouden volgen. Deze liederen stonden model voor een nieuw esthetisch programma, zowel literair als muzikaal. Een grote stroom kunstliederen “im Volkston” was het gevolg.’

Waar de Duitsers en Vlamingen ijverig erop uit trokken om het oude cultuurgoed te behoeden, haalden Nederlanders hun neus ervoor op. De Maatschappij tot Nut van 't Algemeen introduceerde onder de naam volkslied juist een nieuw lied, met stichtelijke teksten, voor het volk. ‘Bij ons kwam het volkslied dus van bovenaf. Want wat het volk rond 1800 zelf zong, paste niet in het beschavingsoffensief van 't Nut.’

Het veldwerk kwam hier pas begin vorige eeuw op gang, toen Jaap Kunst met zijn viool naar Terschelling trok om liederen en dansen op te tekenen. ‘Hij constateerde met spijt dat zelfs op het verre Waddeneiland het “krachtige volksleven” bedreigd werd door operette en café chantantmuziek.’ Verscheidene regionale verzamelprojecten volgden, met als bekroning de landelijke speurtocht die Ate Doornbosch vanaf de jaren zestig ondernam met zijn radioprogramma ‘Onder de groene linde’. Dat is onder meer de basis van het Nederlands Volksliedarchief van het Meertens Instituut. Op dit moment wordt de laatste hand gelegd aan een digi-

[p. 526]

tale Nederlandse Liederenbank. Daarmee is binnenkort, eerst nog op cd-rom, maar op termijn op internet, het Nederlandse lied van middeleeuwen tot nu te bekijken. Althans, een selectie ervan, benadrukt Grijp. Want de scoop van verzamelen werd steeds smaller. ‘Uit de zestiende eeuw is alles opgenomen dat gevonden is. Maar uit onze tijd valt bijvoorbeeld vaudeville, cabaret en operette erbuiten. Dat heette dan amusement te zijn. Dat is nu dus helemaal geen interessant onderscheid meer.’

Kinderlied

Het Meertens Instituut beschikt eveneens over een ruime collectie kinderliederen, ruim tienduizend. De opeenvolgende verzamelaars hadden allemaal hun eigen selectiecriteria. En dat is lastig voor de hedendaagse onderzoeker. ‘Iedereen is erover eens dat het een schat aan materiaal is, maar erg lastig toegankelijk.’

Johannes van Vloten was een van de eerste verzamelaars. Hij werkte, net zoals de klassieke volkskundigen, met schriftelijke inzendingen via correspondenten door het hele land. ‘Het kinderlied werd immers vaak in het dialect gezongen.’ Daarna kwam Gerrit Boekenoogen. ‘Zijn collectie op het Meertens Instituut is omvangrijk, maar bestaat veelal uit briefjes, zonder melodie. En dat is heel frustrerend.’ Bovendien spoort zijn aanpak niet meer met huidige wetenschappelijke interesses, legt Grijp uit. ‘Boekenoogen zag in “Witte Zwanen, Zwarte Zwanen” bijvoorbeeld Germaanse symboliek. In dergelijke dingen zijn we nu helemaal niet meer geïnteresseerd, nu willen we juist weten wat de functie van een lied is. Er staat helaas zelden bij of het een touwtjespringlied of klaplied of zo is.’

Een lied vastleggen op papier heeft bovendien ook zo zijn nadelen. Dat bleek nadat Nienke van Hichtum en Jop Pollmann hun liedboek Het spel van moeder en kind (1936) publiceerden, gebaseerd op mondelinge overleveringen. ‘Je merkt dat na het verschijnen van dat boek variaties van liedjes verdwijnen. De schriftelijke versie wordt opeens de officiële versie van een lied.’ Anderzijds behoedt vastleggen voor verdwijnen. Van het oude kinderlied is bijna niets meer bewaard gebleven, juist omdat het vaak louter oraal was. ‘Ik heb eens bij schilderijen van Jan Steen bijpassende kinderliedjes proberen te zoeken, maar dat lukte nauwelijks. Er moeten in de zeventiende eeuw genoeg Sinterklaasliedjes gezongen zijn, maar er is er maar een bewaard gebleven, omdat een dominee zich toevallig kwaad maakte over een liedje en daarover geschreven heeft.’

Er wordt weinig onderzoek gedaan naar het kinderlied, omdat de wijze van overlevering afschrikt, denkt Grijp. ‘Het is moeilijk er een levendige cultuur in te zien, dat vergt enig doorbijten.’ Toch wil hij graag enkele voorzetten geven. ‘Ik zou zeggen dat je in eerste instantie moet zoeken naar hoe kinderen gespeeld hebben. En daarnaast onderzoeken wat kinderen nu zingen en hoe ze daarmee om-

[p. 527]

gaan. Later kun je beide combineren en parallellen tussen vroeger en nu trekken. Een rode draad zou kunnen zijn dat kinderen stoute varianten zingen op bekende liedjes, ze veranderen woorden die ze eigenlijk niet zouden mogen veranderen. Dat deden matrozen en soldaten vroeger ook al, zo konden ze kritiek op de organisatie leveren.’

Verder vermoedt hij bij kinderliederen het proces van het gesunkenes Kulturgut: de oversteek van hogere naar lagere cultuur, in dit geval van cultuur voor volwassenen naar cultuur voor kinderen. ‘Veel kinderliedjes waren vroeger voor volwassenen bestemd, zoals “Daar komt Pauwel Jonas aan”, dat gaat over een Amerikaanse kapitein die op Texel aan kwam. Of “Kortjakje”, dat was een spotliedje over een vrouw die onder een brug woonde.’ Die overname zie je nu ook nog, bijvoorbeeld Sinterklaasliedjes op housemuziek. Er is kortom stof te over. ‘Laat een aio zich aanbieden’, zegt Grijp. ‘Het kinderlied is een prachtig onderwerp dat helemaal past in de onderzoekslijn van het Meertens Instituut.’