Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 11

[p. 264]

[p. 265]

Het vertalen van de gedichten van Silverstein
In gevecht met ant eaters en hot dogs onder toeziend oog van de nukkige dichter.
Thera Coppens

Ga in de Verenigde Staten op een straathoek staan en vraag de voorbijgangers: ‘Do you know Jimmy Jet?’ Vrijwel iedereen boven de tien jaar zal antwoorden: ‘Jimmy Jet? He loved to watch his TV set..’

Doe dezelfde proef met Pamela Purse. Bij het horen van die naam glimlacht men: ‘Pamela Purse yelled: Ladies first'!’

Jimmy Jet en Pamela Purse zijn in tekst en tekeningen tot leven gewekt door de Amerikaan Shel Silverstein. In 1974 verscheen Where the sidewalk ends, een bundel kindergedichten, die de eerste maanden nauwelijks aandacht kreeg. Daarna begon het boek plotseling te lopen en de Sidewalk, zoals deze klassieker inmiddels in de wandeling heet, stond meer dan honderd weken op de hitlijst van de New York Times en er werden meer dan een miljoen exemplaren van verkocht. Een bundel kindergedichten als meest verkochte boek! Zoiets was nog nooit eerder voorgekomen. De wat mensenschuwe Silverstein was zelf het meest verbaasd over de verkoopcijfers. Hij weigerde publicity tours, verbood zijn uitgever biografische gegevens over hem te verstrekken en hield zich schuil voor de media.

Het duurde zeven jaar voor Silverstein zich met zijn tweede bundel op de markt waagde. Het succes van A light in the attic overtrof dat van de vorige bundel. Backward Bill, Sour Face Ann en The Polar Bear in the Frigidaire deden hun intrede in de kinderliteratuur. Kinderen en volwassenen lieten zich betoveren door het Silverstein-effect en de recensenten haalden hun vocabulaire overhoop om woorden te vinden, die de gedichten karakteriseren. Het School Library Journal bejubelde Silversteins ‘racous, rollicking verse’ en noemde hem de moderne opvolger van Edward Lear en Hilaire Belloc. De New York Times Book Review verhief hem tot ‘the master of delectable outrage’.

Buitenlandse uitgevers raakten onder de indruk van de onwezenlijke verkoopcijfers en probeerden Silverstein in hun fonds te krijgen. Maar

[p. 266]

de auteur bleek moeilijk te vangen. Het idee dat zijn gedichten vertaald zouden worden maakte hem bij voorbaat nukkig; hij gelastte zijn agent proeven van vertalingen toe te sturen voor hij een buitenlands contract zou tekenen. De eerste vertalingen die Silverstein in handen kreeg keurde hij af, de tweede ook. Geïrriteerde Duitse en Japanse uitgevers begonnen te wanhopen; de auteur zou zo lastig zijn dat je er beter niet aan kon beginnen. Silverstein had blijkbaar vrienden van alle nationaliteiten om zich heen verzameld, want hij wist precies aan te geven welke rijmen sukkelden in het Spaans of verhaspeld waren in het Hebreeuws. Zijn kritiek ging tot in de details.

Toen Wim Hazeu van Uitgeverij Fontein A light in the attic in huis haalde, besloot hij drie auteurs proefvertalingen te laten maken. Geen professionele vertalers maar dichters, die op het gebied van kinderpoëzie, liedjes en musicals in Nederland ruime bekendheid genoten: Willem Wilmink, Hans Dorrestijn en ondergetekende. Ze mochten zelf drie gedichten uit Silversteins bundel zoeken, die na vertaling ter beoordeling naar Amerika gezonden zouden worden.

Als auteur begin je aarzelend aan zo'n project: waarom zou je in de taal van een ander duiken als je zelf vol nieuwe ideeën zit? De omslagtekening van A light in the attic gaf voor mij de doorslag. Een kind met ronde, onschuldige ogen en een onmiskenbaar malicieus trekje om de mond kijkt me aan. Zijn puntig hoofd vormt een dak waarin een gezichtje naar buiten kijkt. Onmiddellijk flitste de Nederlandse titel door mijn hoofd: ‘Licht in je bovenkamer’.

Blij met deze vondst en verrukt van Silversteins humor kwamen de vertalingen van drie gedichten vlot op papier. De uitgever stuurde ze, met die van Wilmink en Dorrestijn, naar Amerika.

Veel sneller dan verwacht reageerde Silverstein met een streng, uitvoerig rapport van onze werkzaamheden. Hij wilde dat we dichter bij zijn originele tekst zouden blijven. Om te beginnen was de titel dus fout vertaald: attic betekent ‘zolder’ en niet ‘bovenkamer’. De dichter deelde verder enkele plussen en minnen uit en kwam tot de conclusie dat we, onder zijn toeziend oog, alle drie verder konden gaan.

Willem Wilmink vond in het schoolmeestergedrag van Silverstein weinig aanmoediging, maar hij wijdde zich met gevoel en aandacht aan de vertaling van bijna veertig gedichten waar onder het mooie titelgedicht, dat ‘Licht op zolder’ kwam te heten.

Hans Dorrestijn leefde zich uit in de vertaling van tweeëndertig gedichten. Het Prayer of a selfish child verliest als ‘Avondgebed van een

[p. 267]

egoïstisch kind’ niets van zijn zowel devote als hilarische krachten. Suspense, met het gruwelijke begin: Oh Murdering Jack, Tied Louise to the track leek Dorrestijn op het lijf geschreven. Hij dichtte: ‘Uit moordlust en wraak, bond moordlustige Sjaak, Louise vast op de spoorbaan..’. De overige drieëntachtig gedichten waren voor mij.

Een bundel poëzie biedt, vergeleken bij proza, een groot voordeel: je hoeft de gedichten niet in volgorde te vertalen. De ene dag had ik gevoel voor ritmische, rijmende, verhalende verzen en kwam bijvoorbeeld de vertaling van het beroemde Ladies first bijna in één golf op papier. Een andere keer waren het de korte, komische gedichten die uitdaagden. Sommige bleken zo broos, dat elk Nederlands woord de kern leek stuk te slaan. Na tien, vijftien pogingen liet ik de vertaling rusten. Een week later rolde de oplossing als een geslepen kiezeltje op zijn plaats.

De grootste vijanden van de Silverstein-vertaler zijn niet de teksten maar de tekeningen. Bijvoorbeeld: op blz. 110 van de Attic staat een duidelijk verveeld jongetje met een lange plank over zijn schouder. Het gedicht heet Bored en is een virtuoos spel met rijmklanken: afford, skateboard, outboard etc. Silverstein, die er op staat dat de vertaling dicht bij de originele tekst blijft, zet de vertaler daarmee voor een onmogelijke opgave. Want Hollandse kinderen kunnen zich nu eenmaal niet ‘plank’ voelen. Ze spelen daarentegen wel graag met een skateboard. Dergelijke gedichten gaan een bedreiging voor je nachtrust vormen. Totdat de laatste regel van het gedicht opeens zijn stemming en waarde prijsgeeft: ‘Ik sla altijd de plank mis’. De gezichtsuitdrukking van het jongetje bevestigt zijn gevoel. Het is gelukt! Nederlandse planken genoeg om een hecht doortimmerd vers op te bouwen.

Een nog grotere vijand wachtte me op blz. 69 in de vorm van het typische Silverstein-gedicht: Hot dog. Elk Amerikaans kind lacht om dit ongebruikelijke huisdier, dat op de tekening door een jongetje als een hondje aan de lijn wordt gehouden. In het gedicht somt de dichter de voordelen van een hot dog op: hij plast bijvoorbeeld niet op de bank. Maar welk Nederlands kind zou een verband leggen tussen een hot dog en een hond? Aan een letterlijke vertaling valt niet te denken. Niets is trouwens onsmakelijker dan de combinatie van een ‘hete hond’ met de tekening in het boek. Dat heeft zelfs Shel Silverstein begrepen: er kwam geen protest uit Amerika toen ik zijn Hot dog bewerkte tot ‘Blinde vink’. Daarmee werd de blinde vink als nieuw huisdier geïntroduceerd. Op het plaatje is duidelijk te zien hoe dit

[p. 268-269]

Mijn broer heeft een surfplank
mijn vader heeft een boekenplank
mijn moeder heeft een strijkplank
mijn grootmoe ligt tussen zes planken
mijn zus staat op de planken.
En weet je wat het rottige is?
Ik sla altijd de plank mis.

I can't afford
A skateboard.
I can't afford
An outboard.
I can't afford
A surfboard.
All I can afford
Is a board.

[p. 270-271]

I have a hot dog for a pet,
The only kind my folks would let
Me get.
He does smell sort of bad
And yet,
He absolutely never gets
The sofa wet.
We have a butcher for a vet,
The strangest vet you ever met.
Guess we're the weirdest family yet,
To have a hot dog for a pet.

We hebben een huisdier, het is een blinde vink
we wilden geen kanarie en geen kat
mijn moeder zei altijd: ‘Een huisdier stinkt’
maar tegen de blinde vink heeft ze nooit iets gehad.

En weet je wat de voordelen zijn
hij verhaart niet op het kleed
hij blijft altijd rustig aan de lijn
en is zindelijk voor je het weet.

De blinde vink bevalt ons best
hij is net zo getikt als wij
en morgen krijgt hij misschien een nest
vol blinde vinkjes erbij.

Kierewiet!

[p. 272]

dier, familie van de Amerikaanse worst-achtige, door het kind aan de lijn wordt meegetrokken.

Een ander huisdier dat me uit de slaap hield was de Anteater op blz. 61. Op het plaatje zie je een ruig soort miereneter, die een beetje schuldig naar een paar lege pumps kijkt. De smartelijke inhoud van het rijmpje bleek in vertaling niet over te komen: een vader koopt in de dierenwinkel een miereneter. Bij thuiskomst blijkt het een tanteeter te zijn. Weg humor.

Gelukkig draafde de gevaarlijke Miepeneter mijn brein binnen, zodat plaatje en inhoud van het vers nu weer één geheel vormen.

Na het succes van Licht op zolder (bekroond met ‘Vlag en Wimpel’ 1985, inmiddels drie drukken) besloot de Nederlandse uitgever Where the sidewalk ends eveneens te laten vertalen. Shell Silverstein ging accoord met dezelfde vertalers en dus begonnen Wilmink, Dorrestijn en ik volgens de oude methode te werken. Weer deed zich hetzelfde verschijnsel voor: de leukste gedichten, die ook in vertaling bij de illustratie passen, waren snel klaar. De weerbarstige bleven langer liggen. Willem Wilmink leverde twaalf gevoelige, sublieme teksten waaronder het titelgedicht ‘Het randje van de wereld’. Dorrestijn bracht het tot vijfenveertig vertalingen met o.a. het op scholen vaak voorgedragen ‘Sara Cynthia Strop ruimde haar rommel nooit op’. Zestig gedichten bleven er toen over voor mij; het zijn zestig bokswedstrijden geweest met de taal, zestig grote en kleinere overwinningen. En telkens sprongen eigen vondsten tussen de regels, die ik soms met geweld moest verdringen. Want vertalen is een stap terug doen en de creativiteit van de schrijver buigend voor laten gaan.

Het besef dat ik in Little Peggy Ann Mc Kay de Amerikaanse Dikkertje Dap voor me had, dwong me ertoe voorzichtig met de evenknie van Silverstein om te gaan.

Na bijna vijftien jaar is Shel Silverstein met een nieuwe gedichtenbundel voor een nieuwe generatie kinderen gekomen: Falling up. Binnen twee maanden zijn er ruim een miljoen exemplaren van verkocht. De recensent van Children's Books schreef: ‘His work is better than ever’. Toch had ik het gevoel, dat ik door mijn werk voor volwassen lezers inmiddels te ver van Silverstein verwijderd was geraakt en besloot dit vertaalwerk eens door anderen te laten doen. Wilmink en Dorrestijn dachten er net zo over. Uitgeverij Fontein vond een nieuw, enthousiast, uit minstens zeven personen bestaand auteursteam (waar onder

[p. 273]

‘A genuine anteater,’
The pet man told my dad.
Turned out, it was an aunt eater,
And now my uncle's mad!

‘Een echte miereneter,’
zei de man van de dierenwinkel
tegen oom Bart.
Maar toen hij thuis kwam
en mijn tante riep
- een schat van een vrouw
ze heette Miep -
bleek dat het geen miereneter
maar een Miepeneter was.

Mijn arme oom Bart
is nu gek van smart.

[p. 274]

Ivo de Wijs, Marjolein Kool en Jan Boerstoel) bereid Falling up te gaan vertalen. De nieuwe bundel doorbladerend kwam ik op blz. 34 en vond het stapelgekke Turkey. Wie van de groep vertalers zal zich in de komende maanden achtervolgd zien door een ingeslikte drumstick?

I only ate one drumstick
At the picnic dance this summer,
Just one little drumstick -
They say I couldn't be dumber.
One tough and skinny drumstick,
Why was that such a bummer?
But everybody's mad at me,
Especially the drummer.