Literatuur. Jaargang 21

‘Ik hield van de Vijftigers’
Klaas Woudt, uitgever van het debuut van Jan Wolkers

Lisa Kuitert

Jan Wolkers' debuut in boekvorm verscheen in 1961 niet bij een grote literaire uitgever, maar bij een Zaanse drukkerij waar meer schrijvers de weg naar toe wisten te vinden. Over de zachte krachten van een aimabel mens.

Zelf kende hij de uitgever van zijn debuut niet, maar Wolkers' ‘kruiwagens’ van het tijdschrift Gard Sivik kenden hem wel. Heel goed zelfs, want het was de drukker van hun eigen blad. Langs deze weg kwam het werk van Jan Wolkers bij de Zaanse drukker en uitgever Klaas Woudt, die in de leer was in de zaak van zijn vader, drukkerij/uitgeverij Heijnis. In 1961 verscheen bij Heijnis Serpentina's Petticoat als deeltje in de Gard Sivik-reeks, de boekenserie die de redactie aan het eigen tijdschrift wilde verbinden. Behalve Wolkers' debuut zaten er nog meer interessante titels in die reeks, die overigens maar twee jaar heeft bestaan. Van René Gijsen verscheen in deze serie de verhalenbundel Een mond zonder alibi, van C. Buddingh' Eenvouds verlichte waters: een inleiding tot de poëzie van Lucebert, van Gust Gils Met de noorderzon op stok, en van Vaandrager Met andere ogen. In zijn woning in een rustiek straatje in Zaandijk liggen de boeken op tafel, maar Klaas Woudt (1923) is de eerste om ruim veertigjaar later zijn rol in Wolkers' loopbaan te relativeren. ‘Ik heb er hooguit 150 exemplaren van verkocht, meer niet. Ik had ook geen ingang bij de boekhandel, die kenden ons niet als literaire uitgever. We waren nu eenmaal geen Elsevier.’ Twee jaar na Wolkers' debuut was Serpentina's Petticoat al overgegaan naar Meulenhoff. Klaas Woudt had er alle begrip voor: Wolkers was te groot voor hem, zeker ook toen in 1962 zijn Kort Amerikaans de Nederlandse literatuur had doen opschrikken. Serpentina's Petticoat werd bij Meulenhoff-uitgever herdrukt in 1963, als pocketuitgave. In het Gard Sivik-boekje ligt nog de brief die Meulenhoff-uitgever Bloemena hem schreef toen (in diens woorden) ‘de gevulgariseerde uitgave’ was verschenen.

[p. 28]

In 1961 verschijnt bij Heijnis Serpentina's petticoat als deeltje in de Gard Sivik-reeks

Gerard van het Reve

Wat was Heijnis voor uitgeverij? Wie met een literaire blik het fonds bekijkt, ziet enkele grote namen voorbijkomen. Van Gerrit Kouwenaar bijvoorbeeld verschenen onder meer Het gebruik van woorden (1958) en Gedichten 1960 (1960), van Jan Elburg Praatjes Kijken (1960), van Jan Blokker De erotiek van het dagelijks leven (1959), van Vestdijk een herdruk van De Zwarte Ruiter. Toch was literatuur geen hoofdzaak, aldus Klaas Woudt, inmiddels de tachtig gepasseerd zoals zo veel van zijn literaire helden. Een man bij wie de emoties makkelijk boven komen; tijdens het gesprek worden zijn ogen soms even vochtig. Woudt: ‘Literatuur kostte alleen maar geld. We moesten het hebben van de grote Zaanse bedrijven en hun personeelskrantjes, en verder onze toneeluitgeverij.’ Titels als Het slippertje of Betje regeert geven aan dat het hier om kluchtig amateurtoneel gaat. Daar was een grote markt voor, legt Woudt uit, maar die stortte helemaal in toen de televisie opkwam. Het betekende het eind van het toneelfonds.

Heijnis was opgericht in 1821 en vanaf 1870 stond er een Woudt aan het hoofd. Je kunt dus wel spreken van een familiebedrijf, waar Klaas Woudt na de Tweede Wereldoorlog bij betrokken werd. Hij zat in de oorlog op de Grafische School in de Amsterdamse Dintelstraat, waar hij les kreeg met onder anderen Karel en Gerard van het Reve. Met Karel had hij veel contact, die gaf hem Latijnse les. ‘Gerard vond ik eigenlijk een rotjongen, hoog in de schouders, stil en cynisch.’ Maar schrijverstalent had hij toen al, want op het toilet hing een tekstje van Gerard, door hemzelf met loden letters gezet: ‘Drukkers, wat ik u mag bidden: niet op de rand maar in het midden!’ Omdat in het laatste oorlogsjaar de drukkerij van vader Woudt geen elektriciteit meer kreeg, kon de jonge Klaas ongestoord zijn gang gaan met het degelpersje dat daar stond. Dat moest je met de voet aandrijven. Hij had handzetten geleerd en letterkasten waren er in overvloed, dus begon Woudt te drukken. Hij drukte onder meer rijmprenten want ‘dat was mode toen’. Onder meer het gedicht ‘Moeder’ van Geerten Gossaert, en ‘Herrinnering aan Holland’ van Marsman. ‘Ik moest de stenen voor de illustraties, litho's, achter op de fiets naar een bevriende drukker zeulen om ze daar te laten drukken, want bij ons kon dat niet. Het drukken van die prenten was ook moeilijk, want zonder stroom moest je aan touwen trekken om de lithopers in beweging te krijgen.’ En Woudt zette samen met zijn talentvolle zus Mart het tijdschrift Zaans Groen op. Een ondergronds blad zonder veel pretenties, maar met een bijzondere betekenis, omdat er onder meer een debat over ‘offensieve’ versus ‘defensieve’ poëzie in gevoerd werd, aldus literatuurhistoricus Piet Calis. Zestig jaar na dato kan Woudt er nog niet helemaal bij dat Piet Calis zovele pagina's aan dit jeugdwerk besteedde in zijn proefschrift Het ondergronds verwachten. Maar leuk vindt hij het wel.

Argeloos

In die tijd dichtte hij zelf ook, maar daar hield hij al snel mee op. ‘Te weinig talent’, zegt hij berustend. Wel hield hij de literaire wereld in de gaten. Na de bevrijding nam hij samen met een vriend het initiatief om de in de oorlog actieve groepjes jongeren, onder wie die rond het eigen Zaans Groen, bijeen te brengen in een nieuw tijdschrift. Dat werd het blad Columbus, dat een berucht geworden oprichtingsbijeenkomst belegde in Slot Assumburg. ‘Dat liep totaal uit de hand’, zegt Woudt, die al snel rechtsomkeert maakte. ‘De meesten hadden drank meegenomen, er waren jonge meiden en jonge knullen, dus je begrijpt het wel. 's Middags speelden we nog voetbal met elkaar, maar 's avonds werd het een bende.’ Columbus werd uitgegeven door de Amsterdamsche Boek en Courantmaatschappij (ABC), en gedrukt door Heijnis. Woudt nam niet in de redactie zitting, daarin kwamen mensen als Ad den Besten, Jan Praas, Jan Vermeulen, Hans van Straten. Columbus ging over in Podium. Dat werd in de jaren 1953 en 1969 formeel uitgegeven door de Stichting Podium. Uitgeverij Meulenhoff betaalde achter de schermen de rekeningen, maar Heijnis, waar het blad gedrukt werd, was het maandelijks trefpunt van de besprekingen voor nieuwe num-

[p. 29]

mers. Dan schoof Woudt aan bij het overleg tussen redacteuren als Gerrit Kouwenaar en H.J.A. Hofland. ‘Omdat ik in de oorlog was doorgegaan met dat clandestiene drukwerk, kreeg ik veel steun. De mensen vonden het leuk en sympathiek.’ Zijn literaire contacten uit de naoorlogse jaren bleken nog lang door te werken. ‘Schrijvers wisten me te vinden. Harry Mulisch heeft op mijn degelpersje ook iets gedrukt, Manifesten, in 1958. Hij stond het zelf met de voet in beweging te houden. Hij zette zijn vinger in de drukinkt en maakte met zijn duim een vingerafdruk op elke titelpagina. Het waren er een stuk of 200.’ Met Gerrit Kouwenaar, sterauteur in het fonds, had Woudt geregeld contact. Hij vertelt dat Kouwenaar zijn ideeënscout was. Eens in de twee weken kwam hij langs om plannen voor nieuwe uitgaven te bespreken, en daar betaalde Woudt hem ook voor. Met Adriaan Morriën had hij een soortgelijke regeling. Ze troffen elkaar dan niet in Zaandijk, maar in Formosa, een ‘damestheehuis’ in de hoofdstedelijke Kalverstraat waar te midden van de winkelende dames literaire zaken werden gedaan. Niet dat het veel opleverde, want Morriën was nogal lui, herinnert Woudt zich. ‘Een keer kwam ik bij hem langs, en toen lag hij in een hangmat in zijn zwembroek. We hebben misschien een uur gepraat, maar hij is niet één keer zelfs maar even overeind gekomen.’ Als Woudt er zoveel jaren later nog om moet lachen, verdwijnt even de ernstige uitdrukking op zijn gezicht. Met Morriën en Johan Schwencke, de grafiekverzamelaar, richtte Woudt een stichting op: de Getijden Pers, bedoeld om bibliofiele uitgaven te verzorgen. Ook met Bert Schierbeek was contact. Het was misschien de argeloosheid van Klaas Woudt die schrijvers aanstond. Hij kwam gewoon naar ze toe en vroeg om een boek. Een kind kan de was doen.

‘Uitgevers waren op mijn hand, ik was waarschijnlijk ook geen echte concurrent voor ze, omdat ik toch meer een drukkerij was’, zegt Woudt. Had hij misschien ook gunstige voorwaarden? Ja zeker, dat ook. Zo vroeg hij Willem Frederik Hermans om een boekje, en die zat net in geldnood en zei ‘ja’. En dus verscheen bij Heijnis Hermans' boek Erosie in 1960. ‘Het was prachtig, maar het verkocht niet best.’ En ook kwam Woudt bij Vestdijk, die hem De Zwarte Ruiter voorstelde, dat al eerder was verschenen bij Nijgh & Van Ditmar, maar niet meer leverbaar was. ‘Ik was gewoon niet erg zakelijk in die dingen’, legt hij uit, ‘daar ging het ook niet om.’

Drukkerij Heijnis is een mooi voorbeeld van de mogelijkheden die een kleine uitgever bieden kan. Juist die argeloosheid waarmee literair talent een podium geboden wordt, geeft de optimale vrijheid om zonder wat voor ingrepen dan ook je literaire werk uit te kunnen brengen. Als in een literair laboratorium, zou je kunnen zeggen. Maar als het experiment dan geslaagd is, slaat de auteur zijn vleugels uit. Uitgeverij In de Knipscheer is daar een dramatisch voorbeeld van, daar zijn achtereenvolgens Marion Bloem, Leon de Winter en Astrid Roemer opgestapt. Zo moest ook Klaas Woudt zijn debutant Jan Wolkers laten gaan. Rouwig was hij er niet om: ‘Ik vond er niet zoveel aan, aan dat werk van hem. Het was me te barok. Ik hield van de Vijftigers.’

Uitreiking eerste exemplaren van de Encyclopedie van de Zaanstreek, links: Klaas Woudt