Literatuur. Jaargang 20

Letterpesten! Ellendige prulpoëten! Verwaande vitters! De poëtenoorlog (1713-1716)

Omgangsvormen deden er niet toe in een achttiende-eeuwse strijd over literaire normen. Meningsverschillen over de kwaliteit van de Nederlandse poëzie liepen uit op een verbeten strijd tussen ‘doldriftige vitters’. Vondel of Frankrijk, daar ging het om.

Ton van Strien

‘Dichters van Nederland! Zo gaan we toch niet met elkaar om!’ Zo riep, rond 1715, de dichter Hubert Korneliszoon Poot zijn kunstbroeders toe. Het was oorlog in de literatuur. Een aantal schrijvers, onder wie Justus van Effen (later bekend van de Spectators), had de kwaliteit van de moderne Nederlandse poëzie aan de orde gesteld. En de balans was negatief. Dikke woorden, matige versificatie en een rammelende grammatica, daar kwam het zo'n beetje op neer, en daar stond maar weinig goeds tegenover. En hoe kwam dat? Het antwoord was: de Nederlandse dichters keken de verkeerde kant op. Vondel was hun grote voorbeeld. En, zo schreef Van Effen, Vondel was wel een man van talent geweest, maar toch vooral een goedwillende amateur die het vak van dichter nooit behoorlijk had kunnen leren. Voor goede voorbeelden konden de Nederlandse dichters beter naar Frankrijk kijken. Daar had men in de loop van de zeventiende eeuw de regels voor de ware kunst ontdekt, en daar viel oneindig veel meer te leren dan van Vondel, of zo'n andere lokale grootheid.

[p. 24]

De zangberg in gevaar

Het was niet de eerste keer dat de vaderlandse canon onder vuur werd genomen, en de hautaine toon waarop de ‘fransgezinden’ hun kritiek toelichtten was genoeg om sommige mensen razend te maken. Een gedicht uit de Vondel-school (een vertaling uit het Frans trouwens, van Boileau) werd door een van hen te kijk gezet als een aaneenschakeling van ‘laffe, kreupele vaerzen’, vol ‘grove feilen tegen het rym, de spelling en klank’, ‘ellendige stoplappen’ die het gedicht ‘plat, laf en onaangenaam’ zouden maken, ‘harde overspringingen’ (zoveel als: lelijke enjambementen), en ‘onverstaanlyke kromtaal’. Een jonge dichter uit het Brabantse Zevenbergen, Jacob Zeeus, die al enige naam had gemaakt als satirenschrijver, nam het voor de vertaler - en voor Vondel - op en schreef ‘De Zangberg in gevaar’, een hartstochtelijke waarschuwing tegen de ‘doldriftige vitter’ die geen oog had voor ware poëzie en de mooiste talenten probeerde de grond in te boren.

De kreten van bijval bleven niet uit. ‘Vaar voort, doorluchte lettertelg/ Dit poëzygedrocht te temmen’; klonk het, en ‘Hy [Zeeus] heeft den Zangberg, zo ontheiligt, [...] door zynen dappren arm geveiligt’; en meer van dat fraais. Maar de ‘fransgezinden’ zagen alleen maar extra demonstraties van wat er mis was met de Nederlandse poëzie. Wat een opgeblazen taal, moeten ze gedacht hebben. Wat een zelfgenoegzaamheid! En zo verscheen, ogenschijnlijk in de reeks bijvalsbetuigingen voor Zeeus, ook ‘De Zangberg gezuivert’ - maar de ondertitel ‘Muizenzang’ maakte wel direct duidelijk dat hier uit een ander vaatje werd getapt. Het gedicht is een lofzang op ‘Saccharias Klistorinus’, op de prent afgebeeld als een vrolijk heerschap met onder meer een lauwerkrans en iets wat wel eens een klisteerspuit zou kunnen zijn, die een wanhopige Apollo op de berg Helikon te hulp was geschoten tegen een vernielzuchtige muis. Zelfs de werken van Vondel werden aangevreten door het ondier, maar ‘Klistorijn’ had het met zijn daverende vaerzen op de vlucht gejaagd.

Het behoeft geen betoog dat het sarcasme ervan afdruipt. De auteur was een jonge patriciërszoon uit Den Haag, P.A. de Huibert, heer van Kruiningen, dezelfde die de kritiek op de Boileau-vertaling had geschreven. En hij is er echt voor gaan zitten. Zijn gedicht bestaat voor een belangrijk deel uit ‘zeeusche lappen’, dat wil zeggen woorden en zinswendingen uit het werk van Zeeus, die in een zeer omvangrijk notenapparaat door een vijftal geleerden van commentaar worden voorzien. De muis in de titel herinnerde al meteen aan een blunder van Zeeus, die in een vertaling uit Juvenalis per ongeluk het Latijnse mures

‘Dr. Saccharias Klistorinus, bij de gratie van Apollo groot muizenvanger van Parnassus.’ Afbeelding in De Zangberg gezuivert. Muizenzang. 's-Gravenhage, te bekomen by Gysbert Gasinet, 1716. In convoluut Poëten-stryt, Vrije-Universiteitsbibliotheek sign. XN 05576, nr. 19

(muizen) met muren had vertaald. Dus heeft de bedroefde muze Klio het in De Huiberts gedicht over ‘een snood gespuis van vuile Muuren’, want, aldus een voetnoot:

Muuren en Muizen betekent by de Taalkenneren 't zelve, gelyk ook Mures en Muri bij de Geleerden door malkanderen gebruikt wordt. [...] Zie hier van een doorluchtig voorbeeld in de Fenixoverzetting van Juvenalis 3e berispdicht door den letterkundigen Zeeus [...]

‘Fenixoverzetting’ zal zoiets betekenen als ‘unieke vertaalprestatie’ - het is wel zo'n beetje de taal waarmee de vondelianen elkaar graag bejubelden. Zo is ook de aanhef geheel in stijl:

O Piëriden, Aöniden
Aganippen, Kastaliden
Zusters van den Helikon,
Zanggodinnen,
Kosterinnen
Van Apollo's Hengstebron;
Daalt nu meê eens naar beneden
Op mijn' beden [...]

[p. 25]

en daar horen al zeven bladzijden voetnoten bij met beschouwingen over taal en mythologie in het werk van Jacob Zeeus, ‘die groote baak in de Dichtzee’, die zonder twijfel ‘Vergilius en Ovidius versteld zou doen staan’.

Welgeschikt gezeg

Het bovenstaande laat zien dat de achttiende-eeuwse ‘Parnastaal’, zoals die in de school van Vondel werd beoefend, ook tijdgenoten wel eens wat idioot in de oren klonk. Zeeus en de zijnen hebben het bij voorkeur niet over ‘dichters’, maar over ‘het dichterdom’, en zo vindt men bij hen ook het ‘reuzendom’, ‘vloedendom’ en dergelijke -dommen. De reden is, aldus de ongetwijfeld ironische voetnoot nummer 46: ‘Alle de woorden, die met -dom eindigen, geven een hoogdraavenden, een aangenaamen klank in de vaerzen, en hebben een' zekere kracht, die men met geene woorden kan uitdrukken’. Bij Zeeus vindt men vaak omschrijvingen als ‘kwam te krenken’, in plaats van ‘krenkte’; ‘ging vernielen’ in plaats van ‘vernielde’, enzovoort. Een gewone lezer zou, aldus opnieuw een voetnoot, wellicht denken dat dat ‘overtollige’ en ‘lamme’ spreekwijzen zijn; maar die vergeet dat deze uitdrukkingen, ‘die zy voor fouten rekenen, echter by onze beste Dichters gevonden worden’ - te weten uiteraard in het werk van ‘onzen Alexander’, Jacob Zeeus. En wat te denken van het gebruik van een woord als ‘getast’ waar eigenlijk ‘aangetast’ bedoeld is? Het lijkt misschien ‘een grove misslag’, maar ‘één eenig exempel uit een puikvaers van den Zevenbergsen Hyperion' laat zien dat het niet een stomme taalfout, maar een ‘fraai en welgeschikt gezeg’ is. Jacob Zeeus! Kunnen we voor hem niet evengoed ‘de dichter’ zeggen?

En zo voort. Het was al een beproefd satirisch procédé, maar De Huibert hanteert het virtuoos, en maakt op die manier duidelijk waar hij zelf voor staat: een poëzie waarin de taal niet afwijkt van het beschaafde gebruik; die gehoor en verstand nergens kwetst; ‘vloeiende’ verzen waarin bijvoorbeeld nooit per ongeluk de klemtoon valt op woorden als de en te, wat ‘hard en onverdraagelyk’ klinkt. Daar moest het met de Nederlandse literatuur naar toe! In die geest noemde Justus van Effen Jacob Cats als de enige Nederlandse dichter die in alle opzichten voldeed, terwijl De Huibert Koenraad Droste en Kornelis Boon als voorbeelden aanwees.

Niemand wint

Het had (afgezien van deze toch wat bevreemdende literaire voorkeuren) een interessante discussie kunnen worden: dichterlijke vrijheid tegen dogma, ‘natuur’ tegen ‘kunst’. Maar daar kwam maar weinig van terecht. De Vondel-partij kwam zelden verder dan schimpscheuten tegen de ‘verwaande vitter’, het ‘lasterende monster’, de ‘letterpest’; tegen ‘Febus' aterlingen’ en niet te vergeten de ‘Franse bastaardij’. Dat was wel het ergste, dat het allemaal uit Frankrijk moest komen. De eer van het vaderland was in het geding. Zo ver zijn we nu gekomen, verzuchtte David van Hoogstraten, dat zulke beuzelaars (bedoeld zullen zijn Van Effen en De Huibert) ons willen leren hoezeer wij toch misleid zijn als wij Vondel voor onze Vergilius houden, terwijl dat natuurlijk een of andere Franse windbuil (bedoeld zullen zijn Corneille en Racine) zou moeten wezen...

Op die manier kwam de discussie niet echt van de grond. Het was ook wel lastig, want principieel lagen de standpunten niet eens zo ver uit elkaar. Ook de ‘vondelianen’ waren voor regels en wisten dat - in de woorden van Vondel zelf - alleen ‘de kunst’ de dichter ‘tot volmaaktheid kon brengen’. Maar het waren hun eigen regels, afgeleid uit het Nederlandse literaire verleden. Ze lieten zich dat niet afpakken en ze lieten het niet kleineren. Overigens kregen ze het ook onderling aan de stok, omdat de ambitieuze Zeeus neerkeek op het gelegenheidsmaakwerk van iemand als Frans de Haes, zodat die zich van twee kanten beledigd voelde. En zo werd de ‘poëtenoorlog’ algauw een onontwarbare kluwen van weer- en keerdichten, al of niet doorzichtige fabels, opdrachten en Brieven, Berichten en Waerschouwingen...

En wie won? ‘Niemand wint’, riep Poot bedroefd uit. ‘De Nederlandse poëzie kwijnt weg onder het wapengekletter. Kunnen we niet leven met elkaars gebreken? Hebben wij met zijn allen niet één taak?’

Dat was een nobel geluid. Maar het is niet erg aannemelijk dat iemand zich daarmee ooit een mooie literaire rel heeft laten afpakken. De Huibert werd 87 jaar oud (hij stierf in 1780), bracht het tot drost van Muiden en baljuw van het Gooiland (op die manier dus wel niet een na-, maar toch een opvolger van een voornaam Nederlands dichter) en schreef verder nauwelijks meer literair werk; maar ongetwijfeld heeft hij nog wel eens met genoegen aan het satirische meesterstukje uit zijn jeugd teruggedacht. Jacob Zeeus, de redder van de Nederlandse Zangberg, was al in 1718 overleden.