Literatuur. Jaargang 18

[p. 159]

Mijn meesters
Marijke Spies⁺
W. Gs. Hellinga

‘O Hellinga, o Hellinga, wat ben je een enge man’, dichtte mijn moeder met Sinterklaas, eind jaren vijftig. Inderdaad sidderde ik voor hem. Toen ik in 1957 vanuit Utrecht aankwam in Amsterdam - toch maar omgezwaaid, in Amsterdam gebeurde het immers - was er van de joviale professor Wytze Hellinga, die met zijn studenten op de fiets in België naar Reinaerts Kriekeputte zocht of in Friesland al kamperend het mysterie van het Oera Linda-boek trachtte op te lossen, niet veel meer over. We hoorden de verhalen van de ouderejaars, maar voor ons was hij vooral de grote onberekenbare: de man van de onnavolgbare hoorcolleges, waarin je ademloos werd meegesleept van de functie van meesterbottelier aan het hof van koning Nobel, naar de verrotte palissaden in de haven van Gysbreghts Amsterdam (waar Vosmeer dus doorheen kon zwemmen), tot en met de provenance van Nederlandse incunabelen, wat dat dan ook mocht betekenen; maar ook de man die Bert Paasman op een tentamen Schönfelds Historische Grammatica toewierp met de vraag ‘wat is dit?’, waarop na veel getrek het gewenste antwoord ‘een boek’ bleek te zijn, ook de man die Leo Ross de ene vervolgopdracht na de andere gaf zonder dat het ooit goed genoeg was. Een werkstuk dat ik als eerstejaars voor Frenk Lulofs maakte en dat door hem als uitstekend was beoordeeld, werd door Hellinga voorzien van een boze rode streep dwars er doorheen: te arrogant. Wat dat betreft had hij wel gelijk, al kon hij dat nauwelijks weten. Als zoveel mensen van mijn generatie was ik in zijn aanwezigheid onzeker, om niet te zeggen onderdanig.

Het onderwijs aan het toenmalige Nederlands Seminarium van de Universiteit van Amsterdam was uniek, en dat was Hellinga’s verdienste. We gingen dan wel niet fietsen of kamperen, maar vanaf het eerste jaar waren er werkcolleges en kregen we onderzoeksopdrachten, iets wat nergens anders op die

Prof. Dr. W.Gs. Hellinga.

manier voorkwam. We hoorden over de Arden Shakespeare en over What Happens in Hamlet van John Dover Wilson en we kregen het dringende advies ons te abonneren op het Times Literary Supplement - o, jarenlang trauma van de steeds groeiende stapel ongelezen afleveringen in de hoek van mijn kamer - en van tijd tot tijd startte er een groot onderzoeksproject, waaraan iedereen die filologie als hoofdrichting had gekozen meedeed.

Want in de loop van de jaren had Hellinga zijn leerstoel Taalkunde uitgebouwd tot Filologie, een vak dat officieel niet bestond. Het was een van de termen uit zijn wetenschappelijke geheimtaal die je moest begrijpen om tot zijn incrowd te horen en die niemand je uitlegde. ‘Het lezend oog’ was er ook zo een, en ‘op de wijze van de taal’ en vooral: ‘het apparaat van de neerlandicus’, Het apparaat was ‘alles’ en als je

+ Prof.dr. Marijke Spies is emeritus hoogleraar Nederlandse letterkunde tot 1770.

[p. 160]

dat niet beheerste kon je het wel schudden, de vraag was alleen wat ‘alles’ was. ‘Filologie’ reikte van het taalkundig woordcommentaar via het zakencommentaar tot diep in de cultuurgeschiedenis enerzijds - waarom zegt Arend van Aemstel ‘nee’, en niet keurig ‘nee, mevrouw’ tegen zijn hoogadellijke schoonzuster Badeloch? - en anderzijds via de codicologie en analytische bibliografie tot aan de boekgeschiedenis in een steeds wijdere betekenis van het woord. Met neerlandistiek had het vaak weinig meer te maken, maar er gingen wel werelden van nieuwe inzichten en spannend onderzoek open.

Het eerste project waar ik aan meedeed ging over het aantekenboekje, waarin de zeventiende-eeuwse Amsterdamse hoogleraar Gerardus Joannes Vossius had genoteerd welke boeken hij had uitgeleend. Het onderzoek zou resulteren in een kleine tentoonstelling in antiquariaat Pfann in de Oude Manhuispoort. Onze opdracht was om onder leiding van Pierre Tuynman de verschillende personen en boeken te identificeren, die daarin vermeld stonden. Ik kreeg een zekere ‘Beckelmanni filius’ - naar wie ik jaren lang bleef zoeken totdat ik bedacht dat het Böckelmann moest zijn - alsmede de Vitruvius-editie van Philander die Louis Elzevier op 15 oktober 1647 leende ten behoeve van Salmasius, ongetwijfeld in verband met de nieuwe Vitruvius-editie die in 1649 van de pers zou komen. Daarna nam ik in de Koninklijk Bibliotheek en in het Museum Meermanno-Westreenianum in Den Haag weken lang de maat van de hoofdletter M in de daar aanwezige incunabelen ten behoeve van Hellinga's Printing Types (1966). Ik was toen kandidaats-assistent, een functie die me in staat stelde een auto te kopen - waar Hellinga zich graag in liet vervoeren - maar ook om me als aankomend neerlandicus met alles bezig te houden wat mijn aandacht trok. Vanuit het kandidaatsassistentschap rolde je dan als het een beetje wilde na je afstuderen vanzelf de staf in. Het was een ideale opleiding voor een wetenschappelijke carrière.

Hellinga stimuleerde een degelijke carrière overigens allerminst bij zijn medewerkers. In theorie misschien nog wel, maar in de praktijk liepen plannen in die richting, of zelfs maar enig eigen wetenschappelijk initiatief, vaak uit op daverende ruzies. Dat gold ook voor mij. Mijn eerste opdracht als staflid was de begeleiding, samen met Liesje Oey-de Vita, van studenten bij weer een volgend project: de beschrijving en bibliografische analyse van het oude boekenbezit van de stadsbibliotheek van Haarlem. We sleepten de folianten uit de kelder van de Vleeshal naar een zaal in de stadsbibliotheek, vergeleken ze met de beschrijvingen in de oude, achttiende- en negentiende-eeuwse catalogi en noteerden alles wat ons maar opviel, de stempels en de kettinggaten van de boekbanden, oudere eigenaarsignaturen, katernopbouw, cancels, enzovoort, enzovoort. Ondertussen vlooide Han Dommisse het stadsarchief uit op gegevens over de aanstelling van bibliothecarissen, aankopen en subsidies. Hellinga zelf zat toen de meeste tijd in Londen voor zijn Printing Types en dat moet de voornaamste oorzaak zijn geweest dat het mis ging. Hoewel hij ons carte blanche had gegeven, kon hij het, denk ik, niet hebben dat hij de greep op het onderzoek verloor. Met enig kunst- en vliegwerk werd ik overgedaan aan zijn collega proximus Stuiveling van letterkunde. Ik wilde wel, het was nooit mijn ambitie geweest boekwetenschapper te worden.

Met de staf in zijn geheel barstte de oorlog los in de tweede helft van de jaren zestig. Het begon over het ontslag van een collega. Maar weldra ging het vooral over de medezeggenschap in de toenmalige Instituutsraad (van seminarium, toentertijd de laagst geklasseerde universitaire werkeenheid, waren we inmiddels een heus instituut geworden). De Instituutsraad was een wettelijk ingesteld lichaam, dat de inspraak van alle leden van de vaste staf, van de vertegenwoordigers van het technisch en administratief personeel en van de studenten moest garanderen. De daar geopperde ideeën, ook die van de staf, werden door Hellinga echter nauwelijks aangehoord, laat staan au sérieux genomen. Een van zijn standaardantwoorden op een voorstel was, dat hij wel zou willen maar dat de wet zoiets helaas verbood. Wij, onnozele gezagsgetrouwen, geloofden dat, tot de keer dat een vertegenwoordiger van de studenten het burgerlijk wetboek van onder zijn stoel tevoorschijn haalde met de historische woorden ‘professor, de wet verbiedt helemaal niet...’.

De tijden waren veranderd en toen in Parijs de studentenrevolutie was losgebarsten, werd ook de toestand op het Instituut snel onhoudbaar. De oplossing kwam van de kant van het College van Bestuur: Hellinga kreeg een nieuw instituut, voor ‘Neofilologie

[p. 161]

en Neolatijn’, en een nieuwe leeropdracht. Een paar stafleden gingen mee, maar de meeste bleven achter in een Instituut dat langzamerhand op de democratisering afstevende: ‘one man one vote’, projectonderwijs en collectieve beoordeling. Die winter, tussen kerst en nieuwjaar toen iedereen thuis zat, liet Hellinga de grote verzameling boeken die de zogenaamde ‘stafbibliotheek’ vormde, verhuizen naar zijn nieuwe instituut. Later kregen we over de post een kaart toegezonden die, mits voorzien van een pasfoto, ons toegang bood tot de nieuwe bibliotheek. Ik heb er nooit gebruik van gemaakt. Het idee dat ik me zou moeten identificeren tegenover mensen die tot voor kort mijn naaste collega's waren geweest, stuitte me tegen de borst. De boeken zouden pas terugkomen toen we al lang en breed in het P.C. Hooft-huis zaten. Tot die tijd heb ik me maar met andere werken beziggehouden.

Hellinga was weg. Maar zijn geest bleef nog jarenlang onder ons zweven, zozeer, dat we ten slotte een dubbeltje boete stelden op het ophalen van altijd weer dezelfde anekdoten. Maar wat we van hem geleerd hadden bleef en vormde de basis van jarenlange bloeiende wetenschapsbeoefening, in Amsterdam en niet zelden ook daarbuiten.