Literatuur. Jaargang 15

[p. 162]

Berichten uit Jakarta
Jacqueline Bel⁺
‘De Indonesische literatuur is dood’, leve de Indische letteren?

In Nederland breekt men zich regelmatig het hoofd over de vraag hoe het nu verder moet met de Indisch-Nederlandse letterkunde. Is deze opgehouden te bestaan toen Nederlands-Indië in 1949 (of 1945, wanneer de Indonesische visie wordt gevolgd) ophield te bestaan? Of mag de literatuur van uit Indië gerepatrieerde Indische Nederlanders ook nog tot de Indische letteren worden gerekend? En wat te doen met de literatuur van de tweede generatie Indische Nederlanders? Is dat ook nog Indisch-Nederlandse literatuur? Ik ben geneigd te zeggen van wel, maar het aantal vragen is net als het aantal mogelijke antwoorden legio.

Een vraag die minder vaak gesteld wordt is: hoe is het verder gegaan met de ontwikkeling van de literatuur in Indonesië? Staat deze haaks op de koloniale traditie of is er sprake van een zekere continuïteit? Het land is tenslotte hetzelfde gebleven. Wordt er afgerekend met het koloniale verleden of wordt dit in het geheel niet gethematiseerd? En wat is het beeld van de Nederlanders in deze literatuur, als zij er al in voorkomen.

Een recent artikel in The Indonesian Observer, een bekende Engelstalige krant in Indonesië, schetst een somber beeld van de huidige Indonesische literatuur. Onlangs werd een prijsvraag uitgeschreven en de jury vond de inzendingen zo slecht dat er geen eerste, maar slechts een tweede prijs kon worden uitgeloofd. De krant verklaart de Indonesische literatuur dood en noteert dat Indonesië nooit grote schrijvers heeft gekend. Die mededeling komt voor mensen die het werk van Pramoedya Ananta Toer kennen als een verrassing. Pramoedya is auteur van vele romans die in 27 talen zijn vertaald. Ook in het Nederlands, waar met name zijn Buru-tetralogie over het Indonesische nationalisme herdruk na herdruk beleeft. Maar Pramoedya Ananta Toer is om politieke redenen taboe in zijn eigen land, vandaar de al te sombere weergave van de stand van de Indonesische literatuur in The Indonesian Observer.

Wanneer ik Pramoedya (1925) opzoek in zijn huis in Jakarta verontschuldigt hij zich voor zijn gebroken Nederlands. Dat is niet nodig, want hij is zeer goed te volgen. Problematischer is dat hij mij slecht verstaat. Zijn gehoor is door mishandelingen tijdens zijn gevangenschap op Buru, een van de Molukse eilanden, zodanig aangetast dat hij bijna helemaal doof is. Het gevolg is dat ik deze vriendelijke man tijdens het gesprek op luide toon moet toespreken.

Bahasa Indonesia is de eerste taal van Pramoedya, een taal die hij op latere leeftijd als vreemde taal heeft moeten leren. Javaans spreekt hij sinds zijn zeventiende niet meer, omdat hij die taal met zijn ingebouwde klassensysteem ‘feodaal’ vindt. Hij vertelt dat zijn ouders thuis met elkaar Nederlands spraken. Zijn vader was onderwijzer met een Nederlandse akte.

Zelf leerde Pramoedya pas op school Nederlands. Maar zijn eerste literaire producten waren zowel in het Nederlands als in het Javaans geschreven. Deze manuscripten zijn tijdens zijn gevangenschap in 1946 door de Nederlanders geconfisqueerd. Ondanks dat voelt hij geen rancune tegen de Nederlanders. zegt Pramoedya. Wel heeft hij kritiek op het koloniale systeem. hoewel hij ook meent dat Nederland veel goeds heeft gedaan voor het land. De Nederlanders in Aarde der mensen, het eerste deel van de Buru-tetralogie, zijn niet bij voorkeur stereotype koloniale onderdrukkers. Koningin Wilhelmina fungeert in deze historische roman, die rond de eeuw-

+ jacqueline bel promoveerde op een onderzoek naar de receptie van het proza aan het einde van de 19e eeuw Nederlandse literatuur in het fin de siècle. Momenteel verblijft ze in Indonesië, van waaruit ze ieder nummer van jaargang 15 een bijdrage zal leveren aan Literatuur.

[p. 163]

wisseling speelt, zelfs als figuur waar de hoofdpersoon verliefd op is. De Hollandse bullebak die in de eerste bladzijden van het boek wordt geïntroduceerd, blijkt uiteindelijk voorheen een vriendelijke, gevoelige man geweest te zijn die door omstandigheden half gek is geworden en daardoor apathisch en lomp gedrag vertoont. Wat het beeld van de Nederlanders betreft, is althans deze Indonesische roman dus verrassend omdat je het omgekeerde zou verwachten. Bovendien is het interessant dat de literatuur van Pramoedya Ananta Toer het ‘andere verhaal’ vertelt.

In de Indische literatuur draait alles om de totok, de blanke Nederlander, bij Pramoedya staat de Indonesiër centraal. In de Indische literatuur gaat het om Hollandse planters of ambtenaren die in de Oost proberen geld te vergaren. De lokale - Indonesische - bevolking figureert in de romans hoogstens als exotisch behang, enkele uitzonderingen daargelaten.

Wie de Indische literatuur uit het fin de siècle onder de loupe neemt, ziet in deze verhalen een bonte stoet njais of concubines aan zich voorbijtrekken. In elke roman duiken deze figuren op. De eenzame planters, ambtenaren en militairen die in de regel zonder vrouw in de tropen zaten, moesten zich tenslotte toch ergens mee amuseren. Kwam er op een gegeven moment een trouwlustige dame uit Holland, dan werd de njai simpelweg weer naar de kampong teruggestuurd. En beviel een njai wat minder omdat ze ouder werd, dan werd ze ingeruild voor een ander, jonger exemplaar. Ook in De stille kracht van Couperus eindigt de hoofdpersoon resident Van Oudijck op een desa met een njai en haar familie. In sommige romans doen de personen elkaar een njai cadeau, zoals in Daums Uit de suiker in de tabak.

In Pramoedya's roman Aarde der mensen staat naast de Indonesische hoofdpersoon Minke een njai centraal. Waar zij in de Indische literatuur niet meer lijkt dan een nuttig artikel om in huis te hebben. krijgt ze bij Pramoedya Ananta Toer een glansrol. Hoewel Indonesiërs - zoals uit de roman blijktgeen hoge dunk hebben van bijvrouwen, dwingt njai Ontosoroh door haar prestaties respect af. Ze runt in haar eentje een melkveehouderij en toont moediger gedrag dan vele andere figuren in het boek.

Pramoedya zegt dat hij, net als veel mensen van zijn generatie, grote bewondering koestert voor Multatuli, als strijder tegen het ontecht dat gewone mensen door hun heersers werd aangedaan. ‘Hij is mijn inspirator’, zegt Pramoedya. Een exemplaar van de Max Havelaar bezit hij echter niet meer. Bij een inbraak is ooit zijn halve bibliotheek geplunderd. Het schrijverschap heeft hij nu aan de wilgen gehangen en over andere hedendaagse Indonesische auteurs haalt hij zijn schouder op. In een recent interview met Time Asia zegt hij: ‘Al dertig jaar bestaat er een tegenstelling tussen de waarheid en de leugens van de Nieuwe Orde. Hierdoor hebben de mensen zichzelf verloren. Ze zijn navolgers geworden zonder persoonlijkheid. Hoe kun je goede literatuur maken - iets met individuele integriteit - onder een dergelijk systeem? Het heeft een cultuur-plafond geschapen, en niemand kan daarboven uitstijgen, omdat het denken zelf is ingeperkt.’

Als The Indonesian Observer en Pramoedya. Ananta Toer gelijk hebben en de Indonesische literatuur inderdaad dood is - en dat is natuurlijk maar de vraag - zou dit betekenen dat we te maken hebben met de ironische situatie dat de koloniale Indische literatuur de Indonesische literatuur heeft overleefd in de vorm van romans van de tweede generatie Indische Nederlanders.