Literatuur. Jaargang 15

[p. 86]

Ton Anbeek⁺ en Adriaan van Dis
Antwoord aan Elsschot

Het huwelijk

‘Het huwelijk’ van Elsschot behoort tot de meest geciteerde gedichten uit de Nederlandse literatuur. Maar misschien is het beter te zeggen dat Elsschots vers steeds weer aanleiding geeft tot misleidend citeren. Altijd weer gaat het om de regels uit de voorlaatste strofe: ‘(...) want tussen droom en daad / staan wetten in den weg en praktische bezwaren (...)’ Zelden voegt men er de intrigerende regels aan toe die de zin voltooien: ‘en ook weemoedigheid, die niemand kan verklaren,/ en die des avonds komt, wanneer men slapen gaat.’

De beste analyse van ‘Het huwelijk’ vindt men bij Maaike Meijer in haar essaybundel In tekst gevat. Zij wijst bijvoorbeeld nadrukkelijk op de laatste strofe, waarin het perspectief verschuift van de verbitterde echtgenoot naar de visie van de kinderen. Die overgang maakt volgens haar duidelijk dat we de vader moeten zien als een mislukkeling. Het gedicht is dus niet vrouwenhatend, maar ontmaskert juist vrouwenhaat. Zo slaagt Elsschot voor het tentamen ‘politieke correctheid’. Hij mag dus blijven.

Op verschillende plaatsen vraagt Meijer zich af hoe Elsschots tekst eruit zou hebben gezien wanneer die geschreven zou zijn vanuit het standpunt van de echtgenote:

Als we de vrouw imaginair tot spreken willen brengen kunnen we ons afvragen: Hoe keek zij naar hem? Hoe mooi was híj eigenlijk nog, na al die jaren? Had de ‘nevel van de tijd’ ook niet in zíjn ogen de vonken gedoofd? Vrat zij zich niet evengoed op van spijt? Vanuit de visie van de vrouw

Toen hij bespeurde hoe de nevel van den tijd
in d'ogen van zijn vrouw de vonken uit kwam doven,
haar wangen had verweerd, haar voorhoofd had doorkloven
toen wendde hij zich af en vrat zich op van spijt.

Hij vloekte en ging te keer en trok zich bij den baard
en mat haar met den blik, maar kon niet meer begeren,
hij zag de grootse zonde in duivelsplicht verkeren
en hoe zij tot hem opkeek als een stervend paard.

Maar sterven deed zij niet, al zoog zijn helse mond
het merg uit haar gebeente, dat haar tóch bleef dragen.
Zij dorst niet spreken meer, niet vragen of niet klagen,
en rilde waar zij stond, maar leefde en bleef gezond.

Hij dacht: ik sla haar dood en steek het huis in brand.
Ik moet de schimmel van mijn stramme voeten wassen
en rennen door het vuur en door het water plassen
tot bij een ander lief in enig ander land.

Maar doodslaan deed hij niet, want tussen droom en daad
staan wetten in den weg en praktische bezwaren,
en ook weemoedigheid, die niemand kan verklaren,
en die des avonds komt, wanneer men slapen gaat.

Zo gingen jaren heen. De kindren werden groot
en zagen dat de man dien zij hun vader heetten,
bewegingloos en zwijgend bij het vuur gezeten,
een godvergeten en vervaarlijke aanblik bood.

Willem Elsschot

+ ton anbeek is hoogleraar moderne Nederlandse letterkunde aan de Rijksuniversiteit Leiden.

[p. 87]

Zo gruwelijk
voor Caroline

 

Toen zij merkte dat hij steun zocht bij een wandelstok

 

en bij het trappenlopen halverwege zitten moest

 

- het voorhoofd klam en met een nare rokershoest -

 

toen wist ze: trouw van je leven nooit een ouwe sok.

 

 

 

Ze vloekte binnensmonds en hees haar manlief op

 

en voelde weer de schaamte voor dat ouwe lijf,

 

eens had ze het bemind, nu was het stijf,

 

ook had hij schilfers op zijn kale kop.

 

 

 

En dood gaan deed hij niet, dat ouwe lijk.

 

Niks kreeg hij meer omhoog, zij moest alles voor hem dragen,

 

als ze er ook maar iets van zei, begon hij jammerlijk te klagen,

 

dan beet ze op haar lip, en dacht: ik zet hem aan de dijk.

 

 

 

's Nachts snurkte hij en zag ze tanden trillen in een waterglas.

 

Wie bluste in hun lits-jumeaux haar vuur? Zij zou weer

 

ongedurig woelen

 

en meteen na het ontwaken zijn pyamabroek uitspoelen

 

omdat hij er drie keer uit moest voor een branderige plas.

 

 

 

Maar weggaan dorst ze niet, want wat zij dacht, kon hij zelfs

 

niet raden.

 

Hij wist van voren niet dat hij van achter leefde

 

en als hij naast haar stond en zo aandoenlijk beefde,

 

begreep ze dat een scheiding nog het meest haar zelf zou schaden.

 

 

 

Zo gingen jaren heen en zij onthield wat hij vergeten zou:

 

zijn pincode, zijn vrienden en al het lief en leed.

 

Ze heeft hem jaren zwijgend aan- en uitgekleed,

 

ze bleef per slot van rekening zijn vrouw.

Adriaan van Dis leest voor uit zijn novelle Nathan Sid

zien we een beest van een kerel, die haar sart en pest. (...) Had ook zij fantasieën hoe zij zich kon bevrijden van haar kwelgeest (...)? Dacht zij ook aan ‘een ander lief, in enig ander land’?

Het aardige is nu dat er zo'n herschrijving, zo'n contrafact, bestaat. Het is een gelegenheidsgedicht van Adriaan van Dis (die overigens onlangs als dichter debuteerde met de bundel Totok). Van Dis kende Meijers artikel niet. Hij schreef zijn Elsschotbewerking ter gelegenheid van het huwelijk van een vriend. ‘Zo gruwelijk’ is opgedragen aan de bruid - in hoeverre de bruidegom er blij mee is geweest, weet ik niet. Wel verzochten opmerkelijk veel echtgenotes de auteur na de voordracht om een kopie...

Hiernaast tekst en tegentekst.

Adriaan van Dis, 28 november 1997, antwoord op ‘Het huwelijk’ van Willem Elsschot.