'Geestelijke en wereldlijke Liederen en Spreuken uit Brugge (vroege 16de eeuw?)'

Geestelijke en wereldlijke Liederen en Spreuken uit Brugge (vroege 16de eeuw?)

door Willy L. Braekman

In het stadsarchief te Brugge wordt een klein handschrift bewaard (hs. 29) met een verzameling Nederlandse en Franse liederen alsook een aantal moraliserende dicta in het Nederlands.Ga naar voetnoot1 Te oordelen naar de schriftsoort werd het geschreven in de eerste helft van de zestiende eeuw.

In de periode 1540-1550 was het in het bezit van een zekere Kateline Winkelmans. Dit blijkt uit een aantekening op het schutblad vooraan en achteraan: ‘dese liure apertent a Kateline Winkelmans, qui le treuue et qui le tent allu en sera de ... cely content’. Dezelfde persoon heeft bovendien op fol. 14v een pachtcontract toegevoegd voor een weide gelegen te Koolkerke. Deze acte is gedateerd 1546 en gelocalizeerd ‘te blommendale’.Ga naar voetnoot2 Dit toponiem komt voor als naam van een heerlijkheid te Beernem en van twee hofsteden, de ene te Sint-Andries, de andere bij Fort Lapin te Koolkerke.Ga naar voetnoot3 Aangezien de weide waarvan sprake in het contract, te Koolkerke gelegen is, lijkt het zeer waarschijnlijk dat Kateline Winkelmans ca. 1540-50 in de laatstgenoemde gemeente op het hof Bloemendaal woonde.

De hand die zich op het schutblad de eigenares van het handschrift noemt, is verschillend van die welke het pachtcontract heeft geschreven. Toch noemen beiden zich ‘Kateline Winckelmans’. Gaat het om één en dezelfde persoon? Het lijkt waarschijnlijk, maar honderd percent zeker is dat natuurlijk niet.

Het grootste gedeelte van het handschrift werd geschreven door dezelfde hand die op het schutblad meedeelt dat het hs. aan Kateline Winkelmans toebehoort. Het lijkt mij waarschijnlijk dat het pachtcontract door Kateline zelf werd geschreven, maar dat de liederen en andere teksten, de eigendomsnotitie op het schutblad incluis, werden geschreven door een anonieme amanuensis, een scribent(e), die dit werk misschien in opdracht van Kateline heeft uitgevoerd.

Hierbij valt nog op te merken dat deze hand niet erg vertrouwd lijkt geweest te zijn met het Nederlands. De vele corrupte plaatsen, de soms

onjuiste scheiding van verzen en van samenstellingen in hun samenstellende delen, heel ongewone spellingsvormen, geven de indruk dat de scribent(e) moeite had met het Nederlands en zelfs hier en daar niet goed begreep wat hij/zij schreef.

Beschrijving van het handschrift

Het papieren handschrift (afmet.: 13 × 9,5 cm) is opgebouwd uit vijf katernen. Op fol. 10 komt een watermerk voor dat echter helemaal op de rand van het blad staat en onvolledig is. Het stelt een schenkkan met voet voor, maar is te fragmentair om enige dateringswaarde te hebben.

Het eerste ‘katern’ bestaat uit één gevouwen blad (fol. 1-2); het tweede telde eens acht bladen, maar van de twee middelste (d.i. tussen de huidige fol. 6 en 7)Ga naar voetnoot4 is de helft weggescheurd (fol. 3-8). Het derde katern is volledig: 8 bladen (fol. 9-16). Katern 4 bestaat uit één gevouwen blad (fol. 17-18). Het vijfde en laatste telde ooit zes bladen maar de laatste twee ontbreken (fol 19-22). De opbouwformule is dus:Ga naar voetnoot5 I + IV (- 2) + IV + I + III (- 2).

In totaal zijn er nu dus in dit handschriftje nog 22 met potlood in deze eeuw genummerde bladen. Hiervan zijn fol. 6v, 7r, 17v, 18, 21v en 22v blanco. Het is waarschijnlijk dat ook de nu ontbrekende folio's alle onbeschreven waren.

Het manuscript steekt nog in zijn originele slappe perkamenten band met flap. Het werd, op fol. 19-20 na, volledig geschreven door eenzelfde anonieme hand. De tweede hand, d.i. die van fol. 19-20, is wellicht die van een zekere Amelry, een naam die op het einde van de door hem (haar?) geschreven tekst aangetroffen wordt.

De inhoud van dit handschrift bestaat uit twaalf Nederlandse en twee Franse liederen (nr. 5 en 14). Ze volgen hierna, samen met de Nederlandse zeven geestelijke (nr. 1, 7, 8, 9, 10, 11 en 12) en vijf wereldlijke (nr. 2, 3, 4, 6 en 15), waaronder drie historische. Verder zijn er nog acht moraliserende spreuken op rijm (gegroepeerd in nr. 13) en een culinair recept in proza. Ook die worden hierna uitgegeven. Op te merken hierbij valt dat de rijmteksten soms als proza geschreven werden.

Uit deze kleine maar boeiende verzameling werden drie liederen en enkele spreuken een paar jaar geleden gedrukt,Ga naar voetnoot6 maar verder heeft dit

handschriftje nog geen aandacht gekregen. Toch komen de liederen (en de spreuken of dicta), op twee wereldlijke na, alleen hier voor.

Het geestelijk lied waarmee de verzameling begint (nr. 1) komt ook voor in verscheidene zestiende-eeuwse gedrukte liedboeken.Ga naar voetnoot7 Het oudste daarvan is Een devoot ende profitelyck boecxken, inhoudende veel ghestelijke Liedekens ende Leysenen... (S. Cock, Antwerpen, 1539), waarvan een herdruk door D.F. Scheurleer werd bezorgd.Ga naar voetnoot8

De twee wereldlijke liederen (nrs. 3 en 4) komen, met enkele varianten maar ook met een aantal belangrijke verschillen, voor in het beroemde Antwerps LiedboekGa naar voetnoot9 - verder AL genoemd - dat in de Scheldestad door Jan Roulans in 1544 op de markt gebracht werd: Een schoon Liedekens-Boeck in den welcken ghy vinden sult Veelderhande liedekens, oude ende nyeuwe ....Ga naar voetnoot10

Het is bekend dat sommige van de door Roulans gedrukte liederen dateren uit het einde van de middeleeuwen. Dit is het geval voor het door hem gedrukte lied nr. 4 uit het Brugse hs., maar ook het niet in het Antwerps liedboek voorkomende nr. 6 lijkt nog in de middeleeuwen thuis te horen. Beide teksten refereren aan historische gebeurtenissen uit de late vijftiende eeuw die verband houden met de moeilijkheden van Maximiliaan van Oostenrijk in de Nederlanden.

Functie van het bundeltje

Tenslotte blijft nog de vraag hoe deze - en andere gelijkaardige - liederen werden gebruikt, wat hun functie was.

In een onderzoek dat hij aan de functie van de geestelijke lyriek heeft gewijd, komt A.M.J. Van Buuren tot een aantal conclusies die bijzonder goed ook op het Brugse bundeltje van toepassing lijken.Ga naar voetnoot11 Zo vindt hij het opvallend dat de codices met geestelijke liederen, die in alle geval aanvankelijk aan privé-personen hebben toebehoord, nooit muzieknotaties bevatten en ook niet steeds wijsaanduidingen. Hij suggereert dat ze in de eerste plaats als persoonlijke meditatie waren bedoeld, in stilte werden gelezen en bemediteerd of ten hoogste ‘inwendig werden gezongen’.Ga naar voetnoot12

Het gaat dus ook bij het Brugse hs. om een privé-verzameling van gemengd, d.i. geestelijk-profaan karakter.

Vermeldenswaard is ook zijn opmerking over het uiterlijk van de liederenhandschriften: het kleine formaat, de opmaak, de gehele uitvoering wijzen op privé-gebruik. De bundeltjes, zo lijkt het, waren bestemd om door één persoon gelezen te worden, zelfs wanneer ze eigendom waren of later werden van een kloostergemeenschap.

Het heeft er verder, zo toont hij aan, ‘alle schijn van dat we de hss. uitsluitend in vrouwengemeenschappen moeten situeren’.Ga naar voetnoot13 Of dit ook voor het Brugse manuscript het geval is, weten we niet: het kan niet worden bewezen maar evenmin uitgesloten, zeker niet in het licht van de Van Buurens zoëven aangehaalde conclusie. Blijft dan eventueel de vraag welke Brugse gemeenschap dit kan geweest zijn. Op het stadsarchief, waar het handschrift nu een onderkomen heeft gevonden, is niet bekend tot welk fonds het oorspronkelijk behoord heeft. Dit is jammer, daar dit eventueel nadere precisering in dit verband mogelijk gemaakt zou hebben.

Wat er ook van zij, zoveel is wel zeker: de in origine zonder twijfel nog laatmiddeleeuwse lyriek, die we hierna laten volgen, verdient zeker voor verder onderzoek algemeen toegankelijk te worden gemaakt.

Nota bij de teksttranscriptie

De tekst van de liederen staat in het hs. soms als doorlopend proza geschreven. De vermoedelijke versstructuur werd door mij stilzwijgend hersteld.

De interpunctie, het gebruik van hoofdletters bij het begin van elk vers en bij eigennamen, het gebruik van i voor j, ii voor ij, v voor u of w en w voor uu of v (en omgekeerd) werd conform gemaakt met het hedendaags gebruik. Hetzelfde is met veel terughoudendheid gebeurd bij het aaneenschrijven van de samenstellingen.

Afkortingen werden opgelost en cursief gezet. De nummering van de teksten en van de verzen binnen elk lied is door mij aangebracht. Wat in het hs. niet voorkomt maar door mij is toegevoegd, staat tussen vierkante haakjes.

(fol. 1r-2r) [1. Geestelijk lied.]

Dit lied drukt een diep verlangen uit van een devote ziel om ‘desen allenden op aertriic’ te ontvluchten en als een vogel zo vrij naar de hemel op te wieken. De menswording van Jezus voedt in ons de hoop, zeker met de voorspraak van Maria, om eens in het hemels paradijs haar Zoon van aanzicht tot aanzicht te mogen aanschouwen.

(fol. 2v-3r) [2. Wachterlied.]

Zoals dat bij liederen in dialoogvorm in het algemeen steeds het geval is, worden ook middeleeuwse wachterliederen gekarakteriseerd door een sterk dramatische inslag.

Gewoonlijk verstaat men onder wachterliederen een romantisch verhaal van de nachtelijke samenkomst van twee gelieven die - zoals in de aubade of alba - door het aanbreken van de dag vroegtijdig wordt afgebroken. De morgen breekt aan en de nachtwachter, die op de hoogte is van de geheime samenkomst, blaast op zijn horen of zingt een lied om de minnaar erop attent te maken dat het de hoogste tijd is om zijn liefje te verlaten.Ga naar voetnoot14

Het hierboven gedrukte ‘wachterlied’ is van een gans andere aard en blijkt daardoor wel heel origineel. Ook hier speelt de wachter een grote

rol, wat het gebruik van de naam ‘wachterlied’ rechtvaardigt. Zijn rol is hier echter totaal verschillend. Van een vrijend koppel dat door hem dient gewaarschuwd te worden omdat het dag wordt is hier geen sprake. De wachter heeft het op de eer van een ‘maghedeken’ gemunt en om zijn boos opzet ten uitvoer te brengen maakt hij gebruik van chantage.

Twee jonge meisjes van veertien jaar - een tweeling of betekent ‘gesesterkiins’ hier alleen jonge meisjes (?) - willen rozen gaan plukken in de ‘bogaerde’ van ‘mijn heeren’. Het ene wijst het andere op het gevaar: indien ‘myns heeren wachterkin’ ons betrapt, zegt ze, dan zullen we er ‘ons heerken’, onze eer bij inschieten. Met ‘heer’ wordt hier niet alleen bedoeld dat ze als dieveggen hun goede naam zouden verspillen. Uit de zesde en voorlaatste strofen van het lied blijkt dat met ‘heer’ in de eerste plaats hun maagdelijkheid wordt bedoeld. Als ze ontdekt worden, riskeren ze hun onschuld te verliezen.

Het andere meisje wuift deze waarschuwing weg. Ze zullen hun voorzorgen nemen om niet betrapt te worden. Daartoe zullen ze hun plan 's nachts uitvoeren. Dan slaapt de meester van het domein immers ‘hoeghe up zyn casteel’ en ook de wachter zal dan wel ingedommeld zijn. Wanneer beiden echter in de rozengaard komen, blijken ze zonder de honden gerekend te hebben: die slaan aan het blaffen, de wachter ontwaakt en blaast op zijn horen.

Eén van de twee meisjes (het andere ontsnapte blijkbaar) wordt door de wachter gegrepen. Ze vraagt hem voor haar ‘vaders hof’ gebracht te worden en belooft nooit meer rozen te komen plukken. Maar de wachter heeft andere plannen met haar en zijn meester trouwens ook, zegt hij. De mooiste meisjes die ze in de ‘bogaerde’ betrappen, moeten naar bed met de heer, de minder mooie ‘slapen in die aerme van my’.

De meester en de wachter hebben dus duidelijk op dit stuk een onderlinge afspraak. Wanneer het gevangen meisje dat hoort, dreigt ze ermee in de rivier te springen en zich te verdrinken, liever dan haar eer te moeten verliezen. Ze voert dit dreigement ook uit en wordt daar later dood aangetroffen door het plots weer opgedoken ‘ander ghesesterken’.

Dit aardig werelds lied is ontroerend in zijn eenvoud en soberheid met een tragische, dramatische spankracht.

(fol. 3v-4v) 3. Een nieu liet.

Dit werelds liefdeslied komt zogoed als letterlijk voor in het Antwerps Liedboek (AL).Ga naar voetnoot15 Het werd onlangs door A. Dewitte (DW) uit het Brugse handschrift gedrukt, zonder verwijzing naar AL.Ga naar voetnoot16 Het heeft een structuur die sterk doet denken aan het refrein, wegens de stokregel en de Prince (hier Princesse) die in de laatste strofe wordt toegesproken.Ga naar voetnoot17

Een afgewezen minnaar betreurt de valsheid van zijn geliefde. Hoe kon je vriendschap voor mij veinzen, vraagt hij haar, ‘alst hu herte nyet en meent?’ en je al de tijd in feite op iemand anders verliefd was? Hoe kon je zo ‘verhart ende versteent’ zijn in je binnenste en toch tegelijkertijd ‘uutwende’ mij doen geloven dat je mij liefhad?

(fol. 5r-6r) 4. Een nijeu liedeken.

Dit liefdeslied komt ook in het hierboven genoemde liedboek voor en wel in twee versies,Ga naar voetnoot18 die we in de voetnoten respectievelijk AL1 en AL2 genoemd hebben. De titel is in beide dezelfde als in ons Brugs handschrift. Dit lied werd eveneens door Dewitte gedruktGa naar voetnoot19 maar weer zonder referentie naar het AL. Zoals in de voetnoten wordt aangegeven, zijn er in Het AL substantiële verschillen tussen beide versies. De tekst uit het Brugse handschrift sluit sterk aan bij versie AL1.

Dit lied is een dialoog tussen een ‘lansknecht’ die - zoals uit de voorlaatste strofe blijkt - afkomstig is ‘uut west lant’ en een zeker Margrietken, een meisje van wie niet wordt gezegd waar ze vandaan komt of thuis hoort. Het ‘ruterken’ probeert haar te overhalen om haar liefje de bons te geven en met hem mee te gaan en zijn avontuurlijk soldatenleven te delen. Maar Margrietken laat zich niet overhalen. De minzieke landsknecht blijft treurend achter, hij voelt zich zo beroerd dat hij wenst dood te gaan.

Het lied heeft een historische context. De landsknecht wil met Margriete naar de stad Trouwaen of Terwaen,Ga naar voetnoot20 waar hevig gevochten wordt en waar - zo heet het, allicht niet zonder enige overdrijving - men ‘die vrome lantsknechten al doot’ slaat.

In juli 1478 was tussen Maximiliaan van Oostenrijk die het jaar te voren Maria van Bourgondië, de dochter van Karel de Stoute, had gehuwd, en de Franse koning Lodewijk XI een wapenstilstand gesloten. Die was slechts voor één jaar geldig. Tegen het einde ervan trok Maximiliaan met een leger van 22.000 Vlaamse en Duitse landsknechtenGa naar voetnoot21 naar Thérouanne, Trouwaen of Terwaan. Door de bezetting van deze stad hoopte hij een beslissende veldslag met de Fransen uit te lokken. Weldra snelde dan ook een Frans leger, met aan het hoofd de Heer van Crèvecoeur, de stad te hulp. Het beleg werd opgeheven en op 7 augustus 1479 had de slag van Blangy of van Guinegate plaats.Ga naar voetnoot22

Onder Karel V duurden de gevechten om en rond Terwaan voort, zodat het moeilijk is - zoniet onmogelijk - een precieze datum voor het lied te geven.Ga naar voetnoot23

In de titel wordt het lied ‘nijeu’ genoemd. Over het gebruik van dit adjectief in het AL heeft men de mening uitgesproken dat voor Jan Roulans ‘de grens tussen “oudt” en “nyeu” in de periode van 1510 tot ca. 1525 lag’.Ga naar voetnoot24 Liederen van voor 1510 zou hij ‘oudt’ genoemd hebben.Ga naar voetnoot25 Of dit ook in het geval van het bovenstaand lied van toepassing is en ons lied dus aan een gebeurtenis van na 1510 zou refereren, blijft een mogelijkheid die moeilijk kan bewezen of terzijde geschoven worden. Indien de auteur van lied 6 dezelfde is als die van lied 4, wat niet onmogelijk is, lijkt de referentie naar de Engelse koning aldaar een mogelijke aanwijzing voor een oudere datum.

Na dit lied volgt op fol. 6r nog de volgende aansporing:

Fol. 6v en 7r zijn blanco. Op 7v staat een Frans werelds gedicht van drie strofen met elk vier verzen:Ga naar voetnoot26

(fol. 7v) [5. Frans liefdesgedicht]

Dit lijkt een ontwerp voor een driestrofig liefdesgedicht, zeer onregelmatig en onàf van verzen met ongelijke lengte, een ongelijk aantal versregels en een stereotiepe inhoud.

(fol. 8r-9r) [6. Historielied.]

Dit is een bijzonder interessant lied met een achtergrond die duidelijk historisch is. Jammer genoeg is de tekst van enkele strofen zo corrupt tot ons gekomen dat wellicht vooral daardoor een precieze duiding niet meer mogelijk is.

Wel kan men als zeker aannemen dat de inhoud in de late vijftiende eeuw moet gesitueerd worden. Men zou zich het historisch kader als volgt kunnen voorstellen.

Wanneer Maximiliaan van Oostenrijk na de dood van Karel de Stoute aan Gent een nieuwe subsidie vraagt, komt de stad in verzet. De leiding ervan neemt Jan van Coppenhole, de secretaris van de Gentse schepenbank. Hij zoekt steun bij Vlaanderens en Maximiliaans grootste vijand, de Franse koning Lodewijk XI. Deze Gentse opstand wordt bloedig door Maximiliaan onderdrukt. Hij roept daartoe zijn vader Frederik III ter hulp. Met twintigduizend Duitse landsknechten belegert hij Gent in 1488, maar na veertig dagen geven ze het beleg op. Het zou nog tot juni 1492 duren vooraleer Gent zich overgaf. Deze nederlaag wordt bezegeld met de Vrede van Cadzand. Talrijke Gentse notabelen worden verbannen of terechtgesteld en de orde wordt door de vreemde huursoldaten bloedig hersteld.

Dit is alleen een hypothese, er zijn er zonder twijfel nog andere mogelijk. Maar alle hebben ze een problematisch karakter gemeen. Want wie bedoeld wordt met ‘onsen prince’, met ‘sinder vrauwe’, met de ‘Inghelsche conync’ - mogelijks Edward IV (1461-83) of één van diens opvolgers, Richard III (1483-85) of Hendrik VII (1485-1509) -, wie ‘prince Wart’ (Edward?) is, welke plaats (?) met ‘Verwenych’ aangeduid wordt, welke slag plaats had, wat de ‘blide mare’ is die de bode naar Gent bracht, op deze en andere vragen moet ik het antwoord schuldig blijven. Bovendien kan men zich afvragen of de laatste twee strofen qua inhoud wel bij dit gedicht horen.

(fol. 9r-v) 7. Een ander.

Geestelijk lied. God begon het hart van hem of haar die spreekt tot zich te trekken en zijn liefde voor zich op te eisen. Blijkbaar heeft de ik-persoon deze signalen niet begrepen of niet positief beantwoord. In strofe 2 lezen we immers dat de spreker God de rug heeft toegekeerd, maar Hij heeft hem daarom niet in de steek gelaten. In strofe 3 en volgende neemt de ik-persoon zich voor zich voortaan geheel aan God te wijden. Hij/zij dankt Hem omdat Hij zijn/haar ziel uit de klauwen van de duivel heeft gered.

(fol. 9v-10v) 8. Een ander.

Geestelijk lied. Alhoewel hij/zij vol verlangen is om te ‘leven in der mynnen diin’, wordt de ik-persoon gehinderd door zijn/haar menselijke natuur met al haar onvolmaaktheden. Hij/zij bidt God om vergiffenis voor zijn zonden en roept ook de machtige voorspraak in van Maria om ooit, na dit leven, het aanschijn van haar Zoon te mogen aanschouwen.

(fol. 10v-11v) 9. Een ander.

De bedoeling van dit ‘argerment’ tussen ‘Natuere’ en ‘Redenne’ wordt duidelijk aangegeven in het motto of de wijsopgave die aan de beginstrofe van het debat voorafgaat: laat ons het lichamelijke, vlees en bloed in bedwang houden.

Rede houdt aan Natuur, d.i. de menselijke natuur, voor dat ze vroeg of laat moet sterven. De implicatie is dat het dwaas zou zijn zich te veel op het aardse, het lichamelijke of vergankelijke te concentreren. Natuur ziet dit wel in, maar klaagt dat de netten van de duivel, de bekoringen, zo sterk en alomtegenwoordig zijn, dat het moeilijk valt niet te bezwijken. Rede wijst erop dat Christus door zijn menswording de macht van de duivel heeft overwonnen. Natuur vraagt aan Rede dat die haar zou

leren hoe men de eeuwige zaligheid kan bereiken. Dit laatste wordt niet expliciet uitgedrukt maar kan wel uit de context worden afgeleid.

Dit lied, dat wegens corrupte tekstoverlevering, niet steeds even duidelijk is, kan worden gekarakteriseerd als een soort debat of gesprek tussen lichaam en ziel, of tussen de menselijke natuur, het lichamelijke en de menselijke geest, de ratio of de ziel.

(fol. 11v-12v) 10. Een ander.Ga naar voetnoot1

Geestelijk lied. De eerste strofe refereert aan de intocht van Jezus in Jerusalem op Palmzondag. In de volgende is daarvan geen spoor meer.

Het is dan ook zeer waarschijnlijk dat we hier een corrupte tekst hebben. De tweede strofe behoorde oorspronkelijk wellicht niet tot hetzelfde lied als de eerste en de volgende.

De eerste strofe komt voor in een Duitse, handgeschreven liedbundel, het zg. Liederbuch der Anna von Köln dat van ca. 1500 dateert.Ga naar voetnoot28 De eerste drie strofen luiden:

Zoals men ziet is dit Duitse lied (dertien strofen) geheel aan Jezus, zijn ezel en de symbolische waarde van de intocht in Jeruzalem gewijd. In ons Nederlands lied staat de tweede strofe qua thematiek totaal geïsoleerd en lijkt geen deel uit te maken van het lied.

Bij het kopiëren is echter wat misgelopen. Twee verschillende liederen geraakten hierbij vermengd. In de vorm die het nu heeft, is het een gebed om vergiffenis voor ‘ons mesdaet’ en om kwijtschelding van onze zonden. Dankgebed aan Jezus die door Zijn dood op het kruis voor onze zonden heeft geleden.

(fol. 12v-13r) 11. Een ander.

In dit geestelijk lied klaagt de spreker over de tijd die hij tot groot genoegen van de duivel met ondeugden en zonden heeft doorgebracht. Hij wil dit lichtzinnig leven de rug toekeren, zich voortaan volledig op God richten en de deugden gaan beoefenen.

(fol. 13r-14r) 12. Een ander.

Zoals het voorgaande drukt ook dit lied het voornemen van de spreker uit om voortaan te ‘gaen leven in caritaten’ en zich geheel ten dienste van de Heer te stellen. Het is een smeekbede tot God om de nodige kracht te mogen vinden om dit voornemen ten uitvoer te brengen. Christus is ons met zijn lijden en dood als een lichtend voorbeeld voorafgegaan en de ik-figuur wil al zijn krachten mobilizeren om eens de eeuwige liefde van God te mogen genieten.

Op fol. 14v staat een contract voor een weidepacht, genoteerd door een vroege bezitster van het hs.:

Ic kateline wynckelmans kenne ende lyde ontfaen te hebbene van Jacop Jans suene de somme van drie ponden ende thien scellinghen groote ende dat in minderinghe van thien ponden groote die hy my [...] ghelt van

twintich ghemeten hoy gaers ligghende in Koolkercke ende dat van den Jaere xv^cxlvj. In teeken der wareyt soo hebbe ic mijn anteeken hier onder ghestelt. Actum anno xv^cxlvj den achttiensten dach in hoymaent in blommendale.

(fol. 15r-16v) [13. Moraliserende dicta op rijm.]

Op fol. 17r (fol. 17v en 18 zijn blanco) volgt een wellicht onvolledig overgeleverd Frans lied, waarvan alleen de eerste strofe compleet is. Van een tweede strofe is slechts het begin bewaard.

(fol. 17r) [14. Frans liedje]

Het eerste vers is wellicht de zangwijze, de twee volgende het vooropgeplaatste refrein dat op het einde (vv. 10-11) nog eens wordt herhaald. De betekenis van een aantal woorden is duister, maar de algemene zin is wel duidelijk: een verwaarloosde minnaar klaagt zijn verdriet. Niet zijn geliefde echter krijgt de schuld, wel de godin van de liefde. Zijn ‘mamye’ smeekt hij om hem te hulp te komen en hem te geven wat hij verlangt.

Onderaan op fol. 17r staan nog drie regels wellicht alle in het Nederlands. De eerste en de derde zijn met inkt grondig zwartgemaakt en daardoor onleesbaar. De middelste luidt: ‘dyt xx ic wat wynt zyn’. (?)

(fol. 19r-20r) [15. Minnedicht.]

Werelds liefdeslied op de schoonheid en de fysieke aantrekkingskracht van de geliefde met opsomming van al haar kwaliteiten: ogen als ‘sterren blijnkende’, de ‘sprake’ die als ‘snaren geclanck’ uit haar ‘keelkin blanc’ opklinkt, ‘lipkens als corael’, blozende wangen, ‘tandekins als yvooren’, ‘borskins ront’ en een lachende mond. In de laatste strofe blijkt dat deze aldus beschreven geliefde het tijdelijke bestaan met het eeuwige verwisseld heeft. Haar minnaar blijft met ‘groot lijden’ verweesd achter. Hij geeft de schuld aan de godin Venus die jaloers was op zoveel geluk en voorspoed.

Vermelden we, volledigheidshalve, nog dat op fol. 21r en 22r (fol. 20v, 21v en 22v zijn blanco) twee culinaire recepten voorkomen, waarvan slechts het tweede volledig lijkt. Het luidt:

Om romcas te maken
Men sal nemen.iij. pinten niemolken melck en siese en late dan stan ... ende douder dan leybeGa naar voetnoot29 ynne en late stijve worten en douse dan yn vaten.Ga naar voetnoot30