Het Kouter. Jaargang 1

[p. 230]

Een posthuum Spinoza-boek van Stanislaus von Dunin Borkowski S.J.
Door J.H. Carp

Spinoza, Band III, Aus den Tagen Spinozas, II. Teil: Das neue Leben, Münster i. W., Verlag Aschendorff, 1935.

Das neue Leben heeft Stanislaus von Dunin Borkowski het derde deel van zijn groote Spinoza-werk genoemd, dat onlangs door de zorgen van de Schriftleitung der Stimmen der Zeit werd uitgegeven. In 1910 verscheen het eerste deel, Der Junge De Spinoza (in 1933 herdrukt); daarop volgden in 1933 het tweede deel, Das Entscheidungsjahr 1657 (zie mijn bespreking in Barchembladen no. 6, 1935), en het thans (1935) verschenen derde deel, Das neue Leben, terwijl de uitgave van het laatste deel, Das Lebenswerk, in voorbereiding is. Borkowski beoogt met zijn Spinoza-boek voornamelijk de historische bepaaldheid van Spinoza's leer in het licht te stellen - merkwaardig, omdat hij zelf in de denkrichting van het Spinozisme, niet in het systeem, de blijvende waarde ziet (Das Entscheidungsjahr, blz. 326). Daartoe trekt hij een ruimen kring rondom Spinoza en worden de invloeden onderzocht, welke daaruit op Spinoza hebben ingewerkt of hebben kunnen inwerken. Zoo breed heeft Pater von Dunin zijn taak opgevat, dat zijn werk meer een beschrijving van het geestesleven in de Nederlanden in de zeventiende eeuw is geworden dan een verhandeling over Spinoza's leer en persoonlijkheid. Deze opzet heeft overigens het bezwaar, dat het eigenlijke doel van het werk, Spinoza in zijn geestesontwikkeling te leeren kennen, wel eens meer dan wenschelijk is op den achtergrond komt te staan. Hij, die een uiteenzetting hoopt te vinden van de Spinozistische beschouwingswijze, zal in Borkowski's boeken te vergeefs zoeken. Zóó overwegend valt de nadruk op de historische wording en

[p. 231]

bepaaldheid van Spinoza's denken, dat het Spinozisme als wereldbeschouwing en als eeuwige denkrichting bijna geheel uit het zicht is geraakt. Pater von Dunin heeft zich in zijn Spinoza-boeken in de eerste plaats als historicus doen kennen. Bewust van de relatieve waarde van zijn onderzoekingen, zegt hij zelf er van, dat zij de werkelijkheid slechts ‘um einige Millimeter’ benaderd hebben.

Maar al moge het werk van Borkowski dan ook naar het eigen oordeel van den Schrijver nog geen voldoende gegevens bevatten om een volledig beeld van den historischen Spinoza te ontwerpen, en al brengt het geen stap nader tot het levend Spinozisme, dat, bevrijd van historische bepaaldheid, een wereldbeschouwing van onzen tijd wil zijn, niettemin bevat ook het laatste boek een schat van hoogst belangwekkende gegevens en beschouwingen, waarvan de kennisneming een verrijking van den geest beteekent.

Das neue Leben, het nieuwe leven van Spinoza, dat omstreeks 1660 als een periode van bezinning over eigen geesteshouding aanvangt, kenmerkt zich door een vijftal phasen: Ten einde in het algemeen tot het juiste inzicht te geraken, behoeft Spinoza een ‘Wahrheitslehre’, een methode (1); dan volgt de bepaling van zijn standpunt ten opzichte van de toenmaals op den voorgrond tredende problematiek (Scholastiek en Cartesianisme) (2), waarna Spinoza zich oriënteert ten aanzien van de ‘All-Eins-Lehren’ van zijn tijd, waardoor de weg tot de Ethica is bepaald (3); voorwaarde voor Spinoza om zijn doel te bereiken was de ‘Freiheit des Philosophierens’ (4) en een daarmede ten nauwste samenhangende nieuwe wijze van uitlegging (kritiek) van den Bijbel (5). Deze vijfvoudige taak, waarvoor Spinoza zich volgens Pater von Dunin geplaatst zag, vormt de indeeling van het boek.

Spinoza's nieuwe geestesinstelling kenmerkt zich volgens von Dunin Borkowski in de eerste plaats door een religieusen inslag. Zijn streven was gericht op een ‘neuen, religiös geformten, werbenden Weltanschauung’, want hij scheen ‘den Niedergang der bestehenden Religionen in ihrer Wirkkraft auf die Menschheit vermutet zu haben und meinte an ihre Stelle ein philosophisch begründetes Geistverhältnis zum un-

[p. 232]

endlichen Wesen, ein Verhältnis, das Wahrheitserkenntnis und Glück in sich schliesze, setzen zu können und zu müssen’. Spinoza had zich tot taak gesteld in de plaats van de ‘inadaequate’ ideeën der historische religies ‘adaequate’ ideeën te stellen, welke den toets vari redelijk inzicht zouden kunnen doorstaan. Niet alleen eigen zielenood zocht Spinoza te stillen, maar ook dien van anderen. Tegenover de opmerking van Pater von Dunin, dat Spinoza ‘die innere Macht geschichtlicher Religionen’ onderschat heeft, kan er echter op gewezen worden, dat zich in onzen tijd allerwegen een religieuse drang openbaart, welke in de overgeleverde vormen der historische godsdiensten geen bevrediging meer vindt; eerst in onzen tijd breekt de erkenning van Spinoza als verkondiger eener nieuwe religie door.

De invloeden, welke Spinoza's denkrichting bepaald hebben, brengt Pater von Dunin in hoofdzaak tot twee groepen terug: geschriften betreffende geestelijke vrijheid, levenswijsheid en die, welke spreken van het geluk, dat in de beheersching der aandoeningen ligt, èn de ‘Stimmen und Vorbilder zur All-Eins-Philosophie’. Geschriften van de eerst bedoelde soort bevonden er zich verschillende in Spinoza's bibliotheek, zoo van Epictetus, Seneca, Petrarca, Leone Ebreo e.a.. In de inleiding tot het derde Boek der Ethica, waarin hij aanvangt 's menschen aandoeningen te behandelen, herinnert Spinoza aan den invloed van dergelijke geschriften zonder deze overigens nader aan te duiden.

De beschrijving van de verschillende wijzen, waarop zich de gedachte der Aleenheidsleer in Spinoza's tijd openbaarde, behoort tot het belangwekkendste gedeelte van Das neue Leben. Op de hem eigen manier leidt Pater von Dunin zijn uiteenzetting van den toenmaligen stand der Aleenheidsleer in: ‘Die Stimmen der damaligen philosophischen Umwelt und ihrer bedeutenderen Vorläufer aus dem 16 Jahrhundert zur All-Eins-Frage, zumal aber auch Äuszerungen aus den Reihen eines heute fast verschollenen Kleinbetriebs etwas klangstärker zu hören, ist Aufgabe und Ziel der folgenden Anstrengungen.’

Het ‘een-zijn in de veelheid’ was het probleem, dat niet slechts een vraag van theorie en methode betrof, maar niet

[p. 233]

minder het zoeken van een weg, welke van het inzicht in de eenheid tot het ware geluk, tot 's levens hoogtestand, zou leiden. Zoo ook Spinoza.

Van deze ‘Stimmen’ vermelden wij hier slechts enkelen. In de eerste plaats een merkwaardig citaat, ontleend aan een in 1661 verschenen geschrift van Jan Pietersz Beelthouwer: ‘Soo ben ick de lucht niet, hoewel de lucht in my is, en ick in de lucht leve en sweve. Hoe wel Godt met sijn Wesen over al tegenwoordigh is, en wy daer in sijn, voeren, reppen, leven en sweven, en Godt in ons, by ons, om ons, en door ons is, soo sijn wy nochtans Godt niet, noch Godt is ons niet; maar hy is een selfstandigheit in sich selven, als welcke selfstandigheit wy geen begin, midden, ofte eynde, part ofte deel hebben. Hoe wel Godt in alle Elementen is, zijn de Elementen geen Godt, ofte Godt is niet de Elementen.’

Van niet minder beteekenis zijn de volgende woorden van Sebastian Franck, dien Pater von Dunin tot de belangrijkste ‘Populärphilosophen’ van de 16e eeuw rekent: ‘Gott ist in dem Vogel der Gesang, im Hafen der Klang, in allen Dingen die Natur, Wesen und Leben.’ ‘Gott ist auch Tod und Sünde in uns.’ ‘Gott will was ein jeder will, und ist doch willosz.’ ‘Gott wird in uns erst zum Willen.’ ‘Setze eine Spinne auff ihn, die nicht will, wie er will, so will Gott, wie die Spinne will.’ ‘Die Creatur thut nichts, sondern wird gethan, wie Gott durch ein jedes thut, also thut es.’

Pater von Dunin geeft van deze Aleenheidsleeren de volgende karakteristiek: ‘Die Natur ist aller Dinge immanenter Urgrund, sie besteht aus sich von Ewigkeit her und handelt stets nach der ganzen Fülle ihrer Macht und nach unabänderlichen Gesetzen.’

Schijnt von Dunin Borkowski eenerzijds aan de Spinozistische Aleenheidsleer elke oorspronkelijkheid te willen ontzeggen - zelfs voor Spinoza's leer van de ‘Oneindige Modi’, waarmede de veelheid in de Aleenheid begrepen wordt, meent Pater von Dunin een voorbeeld te hebben gevonden in Serveto -, anderzijds verklaart hij, dat ‘innerhalb aller dieser Annäherungen man indes gar nicht genug betonen kann, dasz die Einverleibung aller dieser gleichlautenden Sätze in ein System, das eigentlich Maszgebende bei Spinoza war

[p. 234]

und blieb.’ Hier moet evenwel gewezen worden op een onverklaarbare tegenstrijdigheid tusschen de opvatting van Pater von Dunin, dat de eigenlijke beteekenis van het Spinozisme in de systematiseering van een grootendeels gegeven stof zou liggen, en het door hem in zijn vorig boek (Das Entscheidungsjahr 1667) ingenomen standpunt. Want hoe rijmt zich de bijna restlooze historische bepaling van het Spinozisme, welke Pater von Dunin in zijn laatst verschenen boek beproeft, met zijn streven in het vorige werk ‘das eigenartige, unvergleichbare Spinozas heraus zu arbeiten’, het specifieke kenmerk van het Spinozisme: ‘die Vereinheitlichung des Absoluten und Relativen in der unendlichen Substanz durch das Gesetz der Notwendigkeit als immanenter Tätigkeit.’ Had de historicus von Dunin Borkowski vergeten, dat hij in 1933 schreef: ‘Der Mensch, der als Modus der Substanz mit dieser etwas gemeinsam hat, der Mensch, welcher trotz der Notwendigkeitsordnung durch richtige Behandlung der Affekte zu einer freien Anerkennung der Vollkommenheit der Seinsverwirklichung aufsteigen kann, dieser Mensch ist eine philosophische Schöpfung Spinozas’?

Overigens schrijft Pater von Dunin ook thans weder, dat hij als een typisch kenmerk van het Spinozisme beschouwt, het ‘Ganzheitsdenken’, een beschouwingswijze, welke niet alleen er op gericht is de wereldorde in een eenheid te vatten, maar ook de levensleer in een onverbrekelijk verband met deze eenheid te begrijpen. Spinoza zou zich zijn grondprobleem als volgt hebben kunnen stellen: ‘Wie nimmt sich ein streng logisches Gefüge aus, wenn es von der unbewiesenen und unbeweisbaren Annahme einer notwendigen Seinsverwirklichung ausgeht?’ Terecht erkent Borkowski, dat hierin de wortel van den ‘weltanschaulichen Zug’ van het Spinozisme gelegen is. Voorzoover Spinoza met zijn ‘Lehrbau dieser Ganzheit’ een ‘Anspruch des Vollständigen, Lückenlosen, Unbedingten, Unumstöszlichen’ zou hebben gemaakt, acht Pater von Dunin haar ‘verfrüht’, ‘unzeitig’, terwijl hij in den ‘mos geometricus’ (uiteenzetting naar meetkundigen trant) slechts een ‘sprachliches Symbol für die Darstellung dieser Ganzheit’ ziet.

Ook in dit boek, evenals in het vorige, wijst von Dunin

[p. 235]

Borkowski er op, dat Spinoza's substantie-begrip niet als ‘starre, gleichsam mathematische Grösze’ moet worden opgevat, maar dat ‘Spinozas wahre Substanz nicht blosz die Fülle des Seins, sondern auch die Fülle des Wirkens ist.’ De Substantie is ‘reines Wirken, Seinswirksamkeit als Seinsverwirklichung’.

Met de vermelding van het voorgaande moge worden volstaan, ten einde een indruk te geven van den rijkdom van beschouwingen, welke Pater von Dunin in zijn laatste boek heeft nagelaten. En hoeveel moest hier nog onbesproken blijven! b.v. de voortreffelijke uiteenzetting van Spinoza's leer van de ‘idea ideae’, een denken over het denken, dat de gedachte van de hedendaagsche phaenomenologie nabij komt.

Het grootste Spinoza-werk, dat ooit verschenen is, nadert zijn voltooiing. Aan het vierde deel, welks publicatie in voorbereiding is, gaf Pater von Dunin den beteekenisvollen titel Das Lebenswerk. Het zal een daad van piëteit zijn eerlang bij de verschijning van dit boek als de bezegeling van het levenswerk van Stanislaus von Dunin Borkowski den Schrijver in dankbare herinnering te gedenken.