Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis. Jaargang 12

[p. 79]

Myriam Everard
Catharina Dóll-Egges te paard
Uitgeefsters tijdens de patriottentijd en de Bataafse Republiek

Op 16 september 1796 plaatst de bekende Amsterdamse uitgeefster Catharina Egges, die tot in onze dagen onder haar firmanaam weduwe Dóll bekend is gebleven, een forse advertentie in de Bataafsche courant. Daarin geeft ze uiting aan haar verontwaardiging over collega-uitgever Hendrik van Kesteren, die de vorige dag in de Nationaale courant een vertaling had aangekondigd van een toneelstuk waarvan de weduwe kort tevoren zelf al een vertaling had uitgebracht: De weduwe en het rypaard van August von Kotzebue. Van Kesteren had het in diezelfde advertentie bovendien bestaan nog twee andere vertalingen aan te kondigen van toneelstukken die de weduwe eveneens al in haar fonds had.¹ Deze nadrukken kon zij in haar eigen belang en in dat van de boekhandel in Nederland niet laten passeren. De weduwe kondigt daarom aan, alle toneelstukken die Van Kesteren zal durven nadrukken voor de helft van zijn prijs te verkopen, te beginnen met De weduwe en het rypaard, waar van Kesteren vijf stuivers voor zegt te vragen. Vanaf heden is dat bij haar voor twee stuivers te koop.

Op 21 september volgt een tweede, nog forsere, advertentie waarin ze haar beschuldiging herhaalt, en ‘met genoegen’ vaststelt dat ‘de nadrukker van kesteren (...) een diep stilzwygen’ bewaart. Vervolgens richt ze haar pijlen op Pieter Witsen Geysbeek die inmiddels bekend heeft gemaakt de zogenaamd nieuwe vertaler te zijn. Dat is niet anders dan ‘schandelyke onderkruiping’! Na deze uithaal wendt de weduwe zich over het hoofd van Witsen Geysbeek tot haar collega's en spreekt het vertrouwen uit ‘dat geen eerlyk Boekverkoper, die zyn belang recht verstaat, en die tevens een afkeer heeft van zich met het zweet en bloed van een ander en nog veel min van eene Weduwe te verryken, de hand leenen zal of kan tot bevordering van diergelyke Handelingen’ door deze nadruk te verkopen. Maar met Witsen Geysbeek is ze nog niet klaar. Ze kondigt aan hem met gelijke munt terug te betalen en elke volgende vertaling van zijn hand met enkele minieme wijzigingen als nieuwe vertaling voor de helft van de prijs op de markt te brengen.

1 De advertentie van Van Kesteren waarop de weduwe Dóll in de Bataafsche courant van 16 september 1796 reageerde, moet in de (niet bewaard gebleven) Nationaale courant van 15 september 1796 hebben gestaan. De twee andere vertalingen van Kotzebue die Van Kesteren daarin zou hebben aangekondigd, De Spaanjaarden in Peru, of De dood van Rolla, en De lasteraar, zijn in 1796 bij de weduwe Dóll uitgekomen; de concurrerende vertalingen bij Van Kesteren lijken achterwege gebleven te zijn.

[p. 80]

Advertentie van Catharina Egges, weduwe Jan Dóll, in de Bataafsche courant van 21 september 1796. Gelderlandbibliotheek, Arnhem en advertentie van Witsen Geysbeek en Van Kesteren in de Bataafsche courant van 26 september 1796. Gelderlandbibliotheek, Arnhem

[p. 81]

In de Bataafsche courant van 26 september volgt een reactie van Witsen Geysbeek en Van Kesteren. Die laten weten hartelijk om de ‘volumineuse en winderige advertentie van de Wed. J. Dóll’ gelachen te hebben. Zij verklaren voorts dat de vertaling die zij heeft uitgebracht volstrekt niet deugt en dagen haar uit, op straffe van voor altijd een ‘windbreekster’ en ‘leugenaarster’ te heten, haar belofte waar te maken alle vertalingen van Witsen Geysbeek na te drukken.

Het is onduidelijk wat hier speelt, al suggereert één detail in de advertentie van de beide heren dat het om een wraakactie van Witsen Geysbeek gaat. De vertaling die bij Van Kesteren uitkomt wordt namelijk voor rekening van de vertaler uitgegeven. Bij vergelijking blijken de verschillen tussen beide vertalingen bovendien zo marginaal, dat men geneigd is te denken dat Witsen Geysbeek met de vertaling die hij voor de weduwe Dóll had gemaakt naar Van Kesteren is gelopen.² Maar ook zonder dat de precieze inzet duidelijk is, biedt deze ruzie alle aanleiding de opmerkelijke rol van weduwen en andere vrouwen in de wereld van het laat-achttiende-eeuwse boekenvak onder de loep te nemen.

2 De twee vertalingen komen met vrijwel gelijkluidende titels op de markt: De weduwe en het rypaard (weduwe Dóll) en De weduwe en het rydpaard (Van Kesteren) en dit minieme onderscheid geeft de mate van verschil tussen beide vertalingen goed weer. In geen van beide vertalingen wordt de naam van de vertaler genoemd; de Short Title Catalogue Netherlands (stcn) geeft voor beide vertalingen evenwel: P.G. Witsen Geysbeek.

De weduwe-uitgeefster

In het recente boekhistorische overzichtswerk Bibliopolis wordt aan vrouwen in het boekenvak zo goed als geen aandacht besteed.³ Dat is een opmerkelijke omissie. De aanwezigheid van vrouwen in het boekenvak is immers, door de talloze uitgaven met de naam van een weduwe in het impressum, zichtbaarder dan in enig ander vak. Verantwoord wordt die afwezigheid van vrouwen in de ‘Geschiedenis van het gedrukte boek in Nederland’ niet, zodat we moeten aannemen dat de auteurs van dit overzichtswerk zich hebben laten leiden door de veelal onuitgesproken opvattingen over de weduwe-uitgeefster die hebben gemaakt dat we tot op heden nog maar zo weinig over de vrouwen in het boekenvak weten. Die opvattingen komen er globaal op neer dat de weduwe-uitgeefster als uitgeefster eigenlijk niet serieus genomen hoeft te worden, omdat ze bij overlijden van haar echtgenoot of alleen noodgedwongen, om zichzelf en haar kinderen te onderhouden, het bedrijf voortzette, of slechts het voortbestaan van het familiebedrijf veilig stelde om het vervolgens zo snel mogelijk aan de oudste zoon over te dragen, of alleen in naam het bedrijf leidde maar het werk natuurlijk overliet aan een meesterknecht met wie zij bovendien meestal al snel trouwde.⁴

3 Marieke van Delft, Clemens de Wolf e.a. (red.), Bibliopolis. Geschiedenis van het gedrukte boek in Nederland. Zwolle [etc.] 2003. Een uitzondering moet worden gemaakt voor de terloopse opmerking over vrouwen die vóór 1830 als afzetters in kleurateliers prenten inkleurden (117), en voor de constatering dat het handboekbinden in de eerste decennia van de twintigste eeuw in meerderheid door vrouwen werd beoefend (220). Opmerkelijk genoeg kan men op de, uitgebreidere, webversie van Bibliopolis onder de uitgevers wel degelijk ook vrouwen vinden, zij het bij de weduwen steevast op hun mansnaam, zie www.bibliopolis.nl onder ‘personen’; zoeken op ‘Wed.’ levert 1063 (!) treffers op.

4 Over de vooroordelen die hebben gemaakt dat de rol van vrouwen in de (Duitse) boekgeschiedenis zo lang onderbelicht is gebleven, zie Volker Titel, ‘Deutsche Buchhändlerinnen im 19. Jahrhundert’, in: Leipziger Jahrbuch zur Buchgeschichte 6 (1996), 155-169; zie ook Tamara Hunt, ‘Women's participation in the eighteenth-century English publishing trades’, in: Ibid., 47-65, en Geraldine Sheridan, ‘Women in the book trade in the 18th century. An untold story’, in: Suzan van Dijk, Lia van Gemert e.a. (red.), Writing the history of women's writing. Toward an international approach. Amsterdam 2001, 197-210 voor een stellingname tegen vergelijkbare vooroordelen van respectievelijk Engelse en Franse boekhistorici. Voor een vernieuwende visie op leven en werk van de weduwe zie Ariadne Schmidt, Overleven na de dood. Weduwen in Leiden in de Gouden Eeuw. Amsterdam 2001; zie ook Marlou Schrover, ‘“De affaire wordt gecontinueerd door de weduwe”. Handelende vrouwen in de negentiende eeuw’, in: Geld & goed. Jaarboek voor vrouwengeschiedenis 17 (1997), 55-74.

[p. 82]

In de ruzie over De weduwe en het rypaard laat de weduwe Dóll zich allerminst kennen als iemand die slechts in naam een uitgeverij beheerde. Weliswaar geneerde ze zich niet om via een toespeling op haar weduwenstatus de schurkenstreken van de tegenpartij nog wat beter uit te laten komen, maar dat staat onmiskenbaar in dienst van de offensieve strategie van een zelfstandige, voor eigen risico handelende zakenvrouw, die zich in haar belangen geschaad voelde en deze zo goed mogelijk verdedigde. Dat zij ook inderdaad zo'n zelfstandige zakenvrouw was, blijkt als we haar bemoeienissen met het boekenvak wat nader bekijken.

Catharina Dóll-Egges

Toen haar echtgenoot, de uitgever Jan Dóll, in 1781 overleed, was Catharina Egges 31 jaar oud, had zij vier kinderen tussen 2 en 9 jaar, en was zij zwanger van een vijfde.⁵ Zij zette de uitgeverij onmiddellijk voort, aanvankelijk in de lijn van haar echtgenoot, die zich vooral had toegelegd op oorspronkelijke en vertaalde pedagogische geschriften, zedelijke verhalen en christelijke verhandelingen. Allengs breidde zij het fonds echter aanmerkelijk uit, met proza en poëzie van eigentijdse Nederlandse schrijvers en schrijfsters, omvangrijke series oorspronkelijke en vertaalde toneelstukken, en verschillende soorten almanakken, toegesneden op onderscheiden doelgroepen als schrijvers, wetenschappers, jeugdigen en vrouwen, waarvan de Almanak van vrouwen voor vrouwen wel de bekendste is. Daarnaast publiceerde zij letterkundige, natuurwetenschappelijke, filosofische, politieke en economische verhandelingen, meest van eigen bodem.⁶ Bovendien veilde zij, net als haar echtgenoot, met enige regelmaat boeken- en prentencollecties van particulieren, dreef zij een boekwinkel, waarin zij eigen en andermans uitgaven verkocht, en fungeerde zij, zoals veel boekverkopers, als contactadres in de markt van vraag en aanbod.⁷ Hoewel haar twee oudste zoons in 1790 beiden lid van het boekverkopersgilde werden en zij hun moeder vast ook wel eens zullen hebben bijgestaan - bij sommige van de veilingen die door de ‘Wed. J. Dóll en Zoonen’ werden georganiseerd, sporadisch ook bij een boekuitgaaf van de ‘Wed. Jan Dóll en Zoon’ - en haar dochter Catharina Maria Dóll Egges redactione-

5 Over Catharina Egges (Wijdenes 1750-Amsterdam 1824) is tot op heden alleen in het voorbijgaan geschreven; zie P.J. Buijnsters, Wolff & Deken. Een biografie. Leiden 1984, 304-306, en Briefwisseling van Betje Wolff en Aagje Deken. Ed. P.J. Buijnsters. Utrecht 1987, 817-818; recentere literatuur waarin de weduwe Dóll voorkomt, bevat geen nieuwe gegevens.

6 Zie voor deze Almanak Angela Zengers, ‘De Almanak voor vrouwen door vrouwen’, in: Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 26 (2003), 118-126.

7 Voor enkele veilingen van de weduwe Dóll (met en zonder zonen), zie www.bibliopolis.nl onder ‘veilingen’; zie ook P.C.J. van der Krogt, Advertenties voor kaarten, atlassen, globes e.d. in Amsterdamse kranten 1621-1811. Utrecht 1985, nrs. 1847 en 1901 (nr. 2019 voor de weduwe Dóll als boekverkoopster).

[p. 83]

le hand- en spandiensten verrichtte, zette Catharina Egges haar uitgeverswerkzaamheden tot 1817, haar boekhandel waarschijnlijk tot haar dood in 1824 alleen voort.⁸

8 De twee oudste zoons van de weduwe Dóll, Hendrik Johannes (Amsterdam 1771-Amsterdam 1808) en Johannes Hendrik (Amsterdam 1773-Hoorn 1841) waren ook de enige zoons die de volwassen leeftijd bereikten. Enige aangetroffen publicatie van de ‘Wed. Jan Dóll en Zoon’ is de Nieuwe scheikundige bibliotheek (1799-1802). Voor Catharina Maria Dóll Egges (Amsterdam 1776-Amsterdam 1835), die mogelijk de boekhandel van haar moeder voortzette, zie Arie-Jan Gelderblom, ‘“Een zuster in Apollo”. Boekhandelaarster, uitgeefster en schrijfster Catharina Maria Dóll Egges’, in: Riet Schenkeveldvan der Dussen, Karel Porteman e.a. (red.), Met en zonder lauwerkrans. Schrijvende vrouwen uit de vroegmoderne tijd 1550-1850. Amsterdam 1997, 768-775. Van de weduwe Dóll zijn na 1816 geen uitgaven meer bekend, zie Nederlandsche bibliografie 1801-1832. Dl 3, Houten 1993, 556; dat stemt overeen met de bevinding dat zij haar almanakken in 1816/1817 van de hand deed, zie Zengers, ‘De Almanak voor vrouwen door vrouwen’, 120. Eind 1822 is de weduwe Dóll nog als boekverkoopster te vinden in E. Maaskamp, Algemeen adresboek der stad Amsterdam, en almanak voor den jare 1823. Amsterdam [1822], 58.

Weduwe Dóll orangiste?

De weduwe Dóll was dus onmiskenbaar een serieuze speler in de wereld van het boekenvak en bleef dat ook lang nadat zij haar bedrijf aan haar oudste zoon had kunnen overdragen. Zij was dat in een periode waarin het gedrukte woord in hoge mate politiek werd. En inderdaad, haar kleeft in onze tijd een duidelijke politieke, en wel orangistische, faam aan.⁹ Ook op dit punt geeft de ruzie over De weduwe en het rypaard aanleiding om gangbare ideeën nog eens kritisch te bezien. Immers, de weduwe Dóll koos voor haar aanval op Van Kesteren en Witsen Geysbeek verrassend genoeg de radicaal-patriotse Bataafsche courant van Lieve van Ollefen als podium.¹⁰ Dat is een keuze die nadere beschouwing behoeft. Wie waren om te beginnen haar tegenstanders?

Welnu: Hendrik van Kesteren, die in 1796 nog maar enkele jaren in het boekenvak actief was, had zich al in de eerste jaren van de Bataafsche Republiek als een patriotse uitgever gemanifesteerd. Met zijn uitgaven over de ‘regeling van de volksstem’ en over ‘de stemgerechtigheid en 't burgerrecht der Jooden’ moet hij in het milieu van de radicale volksclubs gesitueerd worden waarin ook krantenschrijver Lieve van Ollefen opereerde.¹¹ Zijn naam komt bovendien voor in stoklijsten van een aantal patriotse publicaties, temidden van radicale boekverkopers als de Amsterdamse clubbisten Jan Verlem, Reinier Dóll Timman (een tantezegger van de weduwe), Wijnand Wijnands, Jean Louis van Laar Mahuet, en Jacobus Crayenschot, de Haagse Johannes Leeuwesteijn, de Leidse Cornelis de Pecker, of de Delftenaar Mattheus Roelofswaert. Zo blijkt van Kesteren al in 1794 verkoper van een publicatie als de Catechismus der egaliteit en der rechten van de mensch en in de jaren 1795-1796 van het clubbistenblad De domkop geweest te zijn.¹²

9 Voor de weduwe Dóll als orangiste zie Buijnsters, Wolff & Deken, 305 en 390 n75; latere literatuurhistorici zeggen het hem ongezien na, zie bijvoorbeeld Gelderblom, ‘'Een zuster in Apollo’, 768.

10 Voor Lieve van Ollefen en zijn radicaal-patriotse kranten zie Myriam Everard, ‘Lieve van Ollefen (1749-1816), Catharina Heybeek (1763-na 1805). Een ultrarevolutionaire “Loonschryver”, een schrijvende Batavin en een gekwetste Natie’, in: Anna de Haas (red.), Achter slot en grendel. Schrijvers in Nederlandse gevangenschap 1700-1800. Zutphen 2002, 207-221.

11 Hendrik van Kesteren (Amsterdam 1769-Amsterdam 1816) was van 1792 tot 1816 als uitgever van toneelstukken werkzaam, zie B.P.M. Dongelmans, Van Alkmaar tot Zwijndrecht. Alfabet van boekverkopers, drukkers en uitgevers in Noord-Nederland 1801-1850. Amsterdam 1988, 60. Waar, zoals hier bij Van Kesteren, jaar en plaats van geboorte en overlijden van uitgevers/uitgeefsters worden gegeven, berusten deze, tenzij anders vermeld, op gegevens uit de doop-, trouw- en begraafregisters en de bevolkingsregisters van de desbetreffende plaatsen dan wel de genealogische databases van de relevante archieven die via internet raadpleegbaar zijn, of de collecties van het Centraal Bureau voor Genealogie te Den Haag (niet geverifieerde gegevens tussen []); deze vindplaatsen zullen niet nader worden verantwoord.

12 Voor het in de achttiende eeuw groeiende verschijnsel van de stoklijst, de lijst van uitgevers die samenwerkten bij de distributie van een bepaald werk en die, zonder vermelding van de uitgever, op de titelpagina werden genoemd, zie Hannie van Goinga, ‘Alom te bekomen’. Veranderingen in de boekdistributie in de Republiek 1720-1800. Amsterdam 1999, 49-50; dit gebruik lijkt bij het politieke drukwerk dat in de laatste decennia van de achttiende eeuw werd uitgegeven een grote vlucht genomen te hebben. Voor het milieu van de radicaal-patriotse volksclubs, waar genoemde Amsterdamse ‘clubbisten’ deel van uitmaakten, zie Myriam Everard, ‘In en om de (Nieuwe) Bataafsche Vrouwe Courant. Het aandeel van vrouwen in een revolutionaire politieke cultuur’, in: Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 24 (2001), 67-87. De uitgever en radicaal-patriot Reinier Dóll Timman (Amsterdam 1763-?) was de zoon van Mattheus Timman, boekbinder, en Catharina Dóll, zuster van Jan Dóll.

[p. 84]

Pieter Witsen Geysbeek had zich in 1796, nog maar 21 jaar oud, eveneens al als een fervent patriot laten kennen. In de eerste maanden na de Bataafse Revolutie had hij vijf toneelstukken - bewerkt of van eigen hand - uitgebracht, waarin hij die revolutie in alle toonaarden had toegejuicht. Daarnaast had hij zich in 1796 op de golven van vrijheid, gelijkheid en broederschap ook nog eens tegen de slavernij uitgesproken.¹³

Dat de weduwe Dóll in september 1796 de Bataafsche courant van Van Ollefen als podium voor haar actie tegen Van Kesteren en Witsen Geysbeek uitkoos, was dus, ook voor een orangistische uitgeefster, geen gekke zet. Gekende patriotten maakt men natuurlijk het effectiefst voor het oog van hun geestverwanten te schande. Alleen, hoe orangistisch is een uitgeefster die al in maart 1795 met een Beschrijving van het feest der revolutie, gevierd in Amsterdam, op den vierden van Lentemaand, 1795, het eerste jaar der Bataafsche vrijheid van de hand van de patriot Pieter van der Breggen Pauw op de markt kwam en die in datzelfde jaar allerlei anti-orangistische spotschriften verkocht?¹⁴ Toch lijkt ‘opportunistisch’ evenmin de juiste kwalificatie. Want al in 1794 afficheerde zij zich, net als Van Kesteren, als verkoopster van de Catechismus van de egaliteit, waarmee zij zich openlijk met de landelijke crème de la crème van het patriotse boekverkoperswezen verbond, terwijl zij begin 1799 juist weer een treurzang op de dood van Frederik, zoon van Willem v, op de markt bracht waarvan de auteur op dat moment liever anoniem bleef.¹⁵ Nu is het orangistische ijs bij nader inzien ook wel erg dun. Eigenlijk bestaat dat uit niet meer dan het woordje ‘heuchlyk’ dat de weduwe Dóll in 1788 gebruikte om de omwenteling van 1787 aan te duiden, niet in een politiek traktaat maar in een prospectus waarmee zij een serie prenten van oranje feestelijkheden in 1788 aan de man wilde brengen.¹⁶ Gegeven de dubbelzinnigheid van het woord ‘heuchlyk’, dat zowel verblijdend als memorabel kan betekenen, kan men, in die tijd en in die context, daar zonder nader bewijs toch niet meer in zien dan een weloverwogen woordkeus, waarmee vriend en vijand bediend

13 Pieter Gerardus Witsen Geysbeek (Amsterdam 1774-Amsterdam 1833) was een jongere zoon van Pieter Gerardus Geysbeek, uitgever te Amsterdam, en Maria Witsen; hij was dus niet voorbestemd het bedrijf van zijn vader voort te zetten, maar zou, als schrijver, vertaler, redacteur en bloemlezer wel in de wereld van het boekenvak de kost verdienen; zie Nieuw Nederlandsch biographisch woordenboek. Dl. 4, Leiden 1918.

14 Zo verkocht de weduwe Dóll bijvoorbeeld: Notitie van eenige konstige en buitengemeene slegte belachlyke en barbaarsche schilderyen, meest alle naar het leven geschilderd door Pruissische en Engelsche meesters, gevonden in het kabinet van den gedeserteerden generaal Prins Willem de Vyfde. Amsterdam [etc.] [1795].

15 Treurzang. Amsterdam: Weduwe Jan Dóll, 1799, opgedragen ‘Aan mijne landgenooten, bij het afsterven van den dapperen keizerlijken koninglijken generaal veldtuigmeester, Willem George Fredrik, Prins van Orange, en Nassau, enz. enz. enz. Overleden, als chef der keizerlijke armée in Italiën, binnen Padua, den 6 Januarij, 1799’. In reactie hierop verscheen een Tegen-zang, op den treur-zang aan myn landgenooten, by het afsterven van Willem George Fredrik, Prins van Orange en Nassau, &c.&c.&c. (.). Utrecht [etc.] 1799; deze was mede bij de weduwe Dóll te koop.

16 Bibliotheek van de Koninklijke Vereniging van het Boekenvak, Amsterdam, bva 130-60: ‘Berigt van inteekening’ van de weduwe J. Dóll aan G.M. Cahais te Leeuwarden [Amsterdam, 1 maart 1788).

[p. 85]

konden worden.¹⁷ Gaan we af op de schrijvers die de weduwe Dóll aan zich wist te binden - van onversneden orangisten als Willem Bilderdijk en Margaretha de Cambon-van der Werken, politieke windvanen als Jacob de Witte van Haemstede en Maria van Zuylekom, tot zulke patente patriotten als Betje Wolff, Aagje Deken, Petronella Moens en Samuel Wiselius, en kleinere helden als Abraham Barbaz en Pieter Witsen Geysbeek (die al in 1798 weer voor de weduwe zou gaan vertalen) - dan lijkt het er in elk geval op dat zij voor geen enkele partij politiek besmet was.

Wat de persoonlijke politieke overtuiging van de weduwe Dóll ook geweest moge zijn - haar uitgeversnetwerk is overwegend patriots, zij het veeleer moderaat dan revolutionair¹⁸ - duidelijk is wel dat zij zich als uitgeefster in de gepolitiseerde verhoudingen van haar tijd goed kon bewegen en dat zij met haar uitgaven en haar boekwinkel bovendien actief aan de politieke meningsvorming bijdroeg. Daarin stond zij niet alleen: in het netwerk waarin zij volgens de stoklijsten participeerde, waren nog tal van andere uitgeefsters actief. Onbekende uitgeefsters, merendeels, die het verdienen bekend te worden.

17 Gerardus Magnus Cahais (Leeuwarden 1754-Leeuwarden 1835) was, gezien de uitgaven die hij in de jaren 1780 te koop had, onmiskenbaar een patriots collega van de weduwe Dóll.

18 Dit vermoeden kan steun vinden in de manier waarop Betje Wolff op 8 september 1799 - ruim een jaar na de radicaalpatriotse coup waarmee zij ten volle gesympathiseerd had en, gezien het feit dat ze zich ook toen nog rekende tot de ‘Republiquinsche Wezens’, nog steeds sympathiseerde - haar uitgeefster van haar altijddurende vriendschap verzekerde, hoezeer zij ‘in politique denkbeelden’ ook ‘van elkander [liepen]’: met een dergelijke milde reserve lijkt Wolff veeleer te refereren aan een meningsverschil tussen patriotten onderling dan tussen patriot en orangist; zie Briefwisseling, 605. In het negentiende-eeuwse patriottenonderzoek gold de weduwe Dóll overigens zonder meer als een patriots uitgeefster, zie G. van Rijn, ‘Het pamflet “Aan het volk van Nederland” te Rotterdam’, in: Rotterdamsch jaarboekje 1 (1888), 207-268, aldaar 268.

De uitgeefster als politiek entrepreneur

Het uitgeven en verkopen van het geschreven woord geeft de uitgeefster en verkoopster - niet minder dan de uitgever en verkoper - een bijzondere verhouding tot de publieke sfeer. Niet alleen verbindt zij in de regel haar naam aan de openbare activiteiten die uitgeven en verkopen zijn, maar met die activiteiten geeft zij de openbaarheid waaraan zij deelneemt mede vorm. Vooral in tijden van politieke verandering en vernieuwing, zoals de jaren waarin de weduwe Dóll werkzaam was waren, was dat een rol van betekenis, voor vrouwen wel in het bijzonder: de rol van politiek entrepreneurschap - gelijkgestemden bij elkaar brengen, opvattingen die niet of niet genoeg gehoord worden stem geven, de actualiteit becommentariëren, in discussies interveniëren of die entameren, en van dat alles het plaatselijk middelpunt zijn - was toentertijd voor vrouwen maar zelden weggelegd. Het grote aantal vrouwen dat zich in de jaren 1780 en 1790 bezighield met het uitgeven en distribueren van opiniërende bladen, politieke pamfletten en andere literatuur waarin het revolutionaire straatrumoer luid doorklinkt, laat dan ook zien hoezeer boekgeschiedenis aan meer raakt dan boeken alleen.

[p. 86]

Patriotse...

Uitgeefsters die zich, soms veel sterker dan de weduwe Dóll, politiek profileerden, vond men in de laatste twee decennia van de achttiende eeuw in de gehele Republiek. Zo is daar de Haarlemse Neeltje Roeters, die in 1768 de uitgeverij van haar overleden echtgenoot Hermanus van Brussel overnam.¹⁹ Het lijkt erop dat de weduwe Van Brussel in de jaren 1780, met uitgaven als een instructieboekje ‘voor alle, die zig in de wapenhandel willen oeffenen’ in 1784, of een gelegenheidsuitgave bij de terugkeer van de Haarlemse vrijcorpsisten uit Utrecht in 1786, haar pers ten dienste van de patriotse zaak heeft gesteld. Bovendien had ze in die jaren, óók na 1787, en zeker na 1795, een breed assortiment patriotse pamfletten, boeken en tijdschriften in haar winkel. Dit liep van een publicatie van Pieter Vreede in 1783, een spotschrift op Wilhelmina van Pruisen uit de jaren na 1787, een groot aantal boeken van Gerrit Paape, zowel in ballingschap als na terugkomst in Nederland geschreven, tot tijdschriften als De republikein uit de eerste jaren van de Bataafse Republiek en De politieke blixem en zijn opeenvolgende varianten uit de ‘republikeinse’ nadagen.²⁰

Van hetzelfde kaliber lijkt de Utrechtse Maria Verheyen, sinds 1778 weduwe van Willem Mulder, die, toen zij met hem trouwde, uitgever was, maar de laatste jaren van zijn leven als collecteur van de loterij de kost verdiende. Zette zij in 1778 met haar oudste zoon de loterij-affaire voort, in 1783 pakte zij ook de oude stiel van haar echtgenoot weer op om in de hoogtijdagen van de patriotten een soort huisuitgeefster van het Utrechtse vrijcorps ‘Pro patria et libertate’ te worden. Tevens maakte zij met uitgaven als een Leerreden tot aanmoediging der wapen-oeffening ten platte lande, door een Roomsch pastoor in de provincie van Utrecht uit 1785 zichtbaar dat ook haar geloofsgenoten de patriotse zaak toegedaan waren.²¹ In haar ‘Boek- en Muzicqwinkel’ waren daarnaast nog eens verschillende vaandelmarsen en politieke blaadjes te koop.²²

19 Ze zette deze tot 1802, of misschien wel tot haar dood in 1807 voort - de laatste jaren niet samen met, maar als collega van haar zoon Cornelis Bartholomeus van Brussel, die in 1790 in Haarlem een eigen uitgeverij begon. Voor Neeltje Roeters (Amsterdam 1734-Haarlem 1807), weduwe van Hermanus van Brussel (Haarlem 1724-Haarlem 1768) de uitgever, en moeder van Hermanus (1763-1815) de beeldend kunstenaar en Cornelis Bartholomeus (1767-1835) de collega-uitgever, zie B.C. Sliggers, Hermanus van Brussel (1763-1815). Biografie en catalogus van zijn prentwerk. Haarlem 1999, 5-6. Is de suggestie van Sliggers dat Neeltje Roeters tot haar dood in 1807 (hij geeft abusievelijk 1808) als uitgeefster werkzaam bleef, de stcn geeft 1802, en F.G. Waller, Biographisch woordenboek van Noord Nederlandsche graveurs. 's-Gravenhage 1938, 435, geeft in de lijst van ‘Uitgevers van prenten en kaarten’ 1799 als laatste jaar. Alleen nader onderzoek kan hier uitsluitsel geven.

20 Zie Kort begrip voor Nederlands schutters en vry-corpsen, in vragen en antwoorden. Haarlem: Wed. H. van Brussel, 1784 en de advertentie voor dit werkje in de Zuid-Hollandsche courant van 6 december 1784 voor de geciteerde aanbeveling; Op de inhaaling van Haarlems burgeren, die ter adsistentie van Utrecht waaren uitgetrokken op den 8sten September en retourneerden den 21sten October 1786. Haarlem: Wed. H. van Brussel, 1786. Wat zij tussen 1780 en 1800 in haar winkel te koop had, valt op te maken uit de tientallen stoklijsten van publicaties waarop haar naam voorkomt.

21 Maria Verheyen (Amsterdam 1723-Utrecht 1805), weduwe van Willem Mulder (Utrecht [1726]-Utrecht 1778), is blijkens advertenties in de Utrechtsche courant in de jaren 1780 en blijkens haar testament in 1793, samen met haar oudste zoon Nicolaas (1750-1823), collecteur der loterijen gebleven; zie Het Utrechts Archief, Notarieel Archief inv.nr. U207a33/8 (testament Maria Verheyen, 14 maart 1793). Willem Mulder was volgens de stcn van 1748 tot 1758 als drukker/uitgever werkzaam, Maria Verheyen van 1783 tot 1786. Vanaf 1785 werkte de weduwe Mulder als uitgeefster samen met haar jongere zoon Jan (Utrecht 1760-Utrecht 1831), die de zaak na 1786 mogelijk voortzette: van 1796 tot 1799 was hij althans de uitgever van De nieuwe post van den Neder-Rhyn van Pieter 't Hoen.

22 Zie bijvoorbeeld de advertentie in de Utrechtsche courant van 14 juni 1784 voor de vaandelmarsen; in 1785-1786 staat de weduwe Mulder, naast radicale Amsterdamse patriotten-uitgevers als Jan Verlem en Dirk Schuurman, op de stoklijst van het blad De vrye Nederlander.

[p. 87]

Portret van Eva ten Cate, weduwe Synco Hoitsema, uitgeefster van de Groninger courant, schilder onbekend. De Groninger courant in haar rechterhand is van oktober 1789.
Royal Hoitsema Labels, Groningen (met dank aan de Historische Uitgeverij, Groningen).

In diezelfde jaren 1780 ontpopte in Groningen Eva ten Cate zich tot patriots uitgeefster. Zij was, toen haar echtgenoot Synco Hoitsema in 1768 stierf, 37 jaar en moeder van drie zeer jonge kinderen. Zij zette de drukkerij van haar echtgenoot voort en zou dat tot 1793 blijven doen, de laatste paar jaar mogelijk samen met of anders als naaste collega van haar zoon en opvolger Andel Hoitsema.²³ Vooral als uitgeefster van de Groninger courant, die in de jaren 1780 tot een krant uitgroeide waarin de plaatselijke en regionale politieke ontwikkelingen werden verslagen en die haar kolommen bovendien voor patriotten openstelde, kreeg de weduwe Hoitsema het flink te verduren. Zij moest niet alleen meer dan eens de kritiek van het stadsbestuur pareren, maar na 1787 ook de haatdragende spot uit orangistische hoek weerstaan.²⁴

23 Deze drukkerij had hij overigens, samen met het recht op uitgave van de Groninger courant in 1761 door vererving van zijn eerste echtgenote, Geertruida Sipkes verworven. Voor Eva ten Cate (Groningen 1731-Groningen 1795), weduwe van Synco Hoitsema (Sappemeer 1731-Groningen 1768), zie C. Hoitsema, De drukkersgeslachten Sipkes-Hoitsema en de Groninger Courant. Groningen 1953, 105-107.

24 Zie Hoitsema, De drukkersgeslachten, 113 voor de reprimande van het stadsbestuur in 1787, en J.K.H. van der Meer, Patriotten in Groningen 1780-1795. Assen 1996, 186-187 voor het spotschrift op de opheffing, na de Pruisische inval in september 1787, van het Groningse vrijcorps ‘Voor onze duurste panden’, waarin ook een rol is weggelegd voor de weduwe Hoitsema, ‘drukkerse’ van de Groninger courant, en haar dochter; dat ook dochter Frederika (1764-1800) mikpunt van orangistische spot was, zou erop kunnen wijzen dat zij in of voor 1787 in het bedrijf van haar moeder werkzaam was.

[p. 88]

Portret (pastel) van Levina Westerbaan, weduwe Anthony de Klopper, uitgeefster van de Leydse courant (in haar linkerhand), door Rienk Jelgerhuis, 1785 Stedelijk Museum. De Lakenhal, Leiden.

Ook Leiden kende in de jaren 1780 een vrouwelijke stadscourantier. De weduwe Anthony de Klopper, van zichzelf Levina Westerbaan, was vanaf 1772 uitgeefster van de Leydse courant.²⁵ Al snel nadat de patriotten zich in Leiden manifesteerden, werden hun faits et gestes in de krant van de weduwe verslagen, weldra uitgebreid met die van de patriotten uit de regio, de provincie, en uiteindelijk de gehele Republiek. Toen met de inval van de Pruisen in september 1787 de bordjes verhangen werden, werd haar naam dan ook in de orangistische 's-Gravenhaagse courant in één adem genoemd met patriotse ‘Schend-Courantiers’ als Wybo Fynje, Jan Verlem en Dirk Schuurman.²⁶

In Den Bosch was het Maria Catharina de Wildt, weduwe van Christiaan August Vieweg, die na de dood van haar echtgenoot in 1783 bijna dertig jaar de 's-Hertogenbossche

25 Aan Levina Westerbaan (Katwijk 1732-Leiden 1807), die weduwe werd van Anthony de Klopper (Leiden 1724-Leiden 1771) toen haar enige zoon en latere compagnon Felix (Leiden 1763-Leiden 1804) nog maar acht jaar oud was, is in de secundaire literatuur ternauwernood aandacht besteed; zie Nederland's patriciaat 10 (1919), 188-190 voor enige basale gegevens over haar en de familie waarin ze introuwde. Vanaf 1780 stond de uitgeverij op naam van de Weduwe Anthony de Klopper en Zoon; zoon Felix was toen nog maar zeventien jaar oud en net ingeschreven aan de Leidse universiteit; of en wanneer hij daadwerkelijk in de uitgeverij actief werd, is vooralsnog onbekend.

26 's-Gravenhaagse courant, 21-9-1787.

[p. 89]

courant uitgaf.²⁷ Tot 1794 heet de 's-Hertogenbossche courant een gezagsgetrouwe, prinsgezinde krant te zijn geweest, al kan daar bij de weinige nummers die er uit de jaren 1780-1794 bewaard zijn gebleven moeilijk iets met zekerheid over gezegd worden. Duidelijk is alleen dat de inval van de Fransen in Staats-Brabant in 1793 door de krant niet enthousiast verwelkomd werd.²⁸ Hoe opmerkelijk het is dat de weduwe Vieweg kort na de politieke ommekeer van 1787 en de eigenrichting die daarop van orangistische kant volgde een lijst van geplunderde en vernielde huizen van Bossche patriotten publiceerde, kan daarom niet goed worden bepaald.²⁹ En of zij daarmee openlijk kleur bekende of dat een dergelijke lijst ook voor zakelijke berichtgeving door kon gaan, is ook nog een vraag. In 1793 koos de weduwe Vieweg echter ondubbelzinnig partij door, samen met - naar waarschijnlijkheid - haar oudste zoon en in compagnie met een jongere zoon die zich kort tevoren als zelfstandig uitgever gevestigd had, een vertaling van de Franse ‘Verklaring van de rechten van den mensch en den burger’ en van de Franse Constitutie uit te geven.³⁰ Deze keuze werd overigens voorafgegaan door een zonder meer opmerkelijke aankondiging: in oktober 1792 maakte de weduwe Vieweg het publiek en haar gildenbroeders en -zusters bekend dat zij voornemens was een vertaling uit te brengen van Über die bürgerliche Verbesserung der Weiber (1792) van Theodor Gottlieb von Hippel.³¹ Dat zij de vertaling van een dergelijk revolutionair pleidooi voor de burgerrechten van vrouwen wilde uitgeven, is naar de toenmalige stand van de politieke discussies in de Republiek gemeten ongehoord. Hippel propageerde namelijk het recht van vrouwen op alle onderwijs, alle functies en ambten (óók in het leger), op stemrecht en op politieke vertegenwoordiging. De vertaling lijkt overigens niet te zijn verschenen. Niettemin maken deze manifestaties van politieke betrokkenheid dat het verhaal waarin zij tot nu toe slechts als figurante optreedt aan herziening toe is. In dit verhaal - dat van de victorie van de befaamde schrijver en patriot Gerrit Paape die in 1794 in Den Bosch begon - nam Paape daar een weduwe Vieweg op sleeptouw en bezorgde haar 's-Hertogenbossche courant voor de duur van de zes maanden dat hij bij haar was ingekwartierd de statuur van een revolutionaire nationale courant.³² Men zou nu met meer recht kunnen zeggen

27 Voor Maria Catharina de Wildt (Maastricht 1734-'s-Hertogenbosch 1812) weduwe van Christiaan August Vieweg (Halle 1716-'s-Hertogenbosch 1783) als uitgeefster van de 's-Hertogenbossche courant (1783-1810) zie P. Hollenberg, ‘Enkele episoden uit de geschiedenis van de oudste Noordbrabantse krant’, in: H.F.M. van den Eerenbeemt, A.F. Manning e.a. (red.), Voor Rogier, Hilversum [etc.] 1964, 163-180, en A.W.M. Bogers, ‘De 's-Hertogenbossche dingsdagse en vrydagse courant 1771-1780. De beginjaren van de oudste courant in Staats-Brabant’, in: Noordbrabants historisch jaarboek 3 (1986), 63-85.

28 Zie Hollenberg, ‘Enkele episoden’, 166-171.

29 Lyst van de huizen, die geplundert en die de glazen ingeslagen zyn, in de nagt tusschen den 8 en 9 en den 9 en 10 November 1787 binnen 's Bosch. 's-Hertogenbosch: Weduwe C.A. Vieweg, 1787; een tweede druk, ‘van veele fouten gezuivert’, volgde in 1788.

30 De Fransche natie ten vollen gerechtvaardigd, zo ten opzigten van het godsdienstige als het burgerlyke, of Verklaring van de rechten van den mensch en den burger, door de Nationaale Conventie aan het Fransche volk aangebooden den 24. Juny 1793. Als mede de Constitutionele Acte van de Fransche Republiek. 's Hertogenbosch: Wed. C.A. Vieweg en Zoon, Tilburg: J.C. Vieweg [1793]. Dat deze publicatie inderdaad in 1793 uitkwam, zoals de ncc-bibliografen als best guess aangeven, kon overigens niet uit andere bron bevestigd worden: in de Naamlijst van Nederduitsche boeken van A.B. Saakes is zij in 1793 en 1794 niet opgenomen en tot en met 1798 ook niet in de registers te vinden.

31 Zie Naamlijst van boeken die ter vertaling zijn aangekondigd in den jaare 1792. Amsterdam: A.B. Saakes, 1792, 95: per advertentie in de Rotterdamsche courant van 27 oktober 1792 claimde de Weduwe Vieweg en Zoon het recht van vertaling op Uber die burgerliche Verbesserung der Weiber van de schrijver van Über die Ehe (Hippel publiceerde beide boeken anoniem).

32 Zie Jacques M. Baartmans, ‘Een oorlogscorrespondent in de achttiende eeuw. Gerrit Paape in Brabant (1794-1795)’, in: Brabantia 37, 6 (juni 1988)-10 (december 1988) en 38, 2 (februari 1989), en Peter Altena, ‘“Gansch Nederland luisterde”. Gerrit Paape als journalist in Den Bosch (1794-1795)’, in: 's-Hertogenbosch 2 (1994), 136-143.

[p. 90]

's-Hertogenbossche vaderlandsche courant van 18 november 1794, uitgegeven door Maria Catharina de Wildt, weduwe Christiaan August Vieweg, met het, tijdelijke, motto: ‘Vryheid, Evengelykheid, Eenheid en Zusterschap’.
Brabant-collectie, Universiteit van Tilburg.

dat Paape, door na de verovering van Den Bosch door de revolutionaire Franse en Bataafse troepen eind 1794 bij de weduwe Vieweg in te trekken, geen willekeurige keuze maakte en dat zijn pen en haar persen beider politieke ambitie dienden. Hoe dit ook zij, met ingang van 14 oktober 1794 bracht de weduwe Vieweg, onder redactie van Paape, de 's-Hertogenbossche vaderlandsche courant uit, waarin onder het nog wat onwennige motto ‘Vryheid, Evengelykheid, Eenheid en Broederschap’ nieuws van het revolutionaire front werd gebracht. Het feit dat dit motto kort daarop twee dagen lang ‘Vryheid, Evengelykheid, Eenheid en Zusterschap’ luidde, zal dan ook, zo niet regelrecht als politiek commentaar van de weduwe op de onvolkomen bewoordingen van de revolutionaire idealen, dan toch als tribuut van de redacteur aan de uitgeefster moeten worden gelezen.³³ Maar bij deze ‘vaderlandsche courant’ bleef het niet. Binnen enkele maanden volgden onder meer een ‘Republikeinsch weekblad’, een dito almanak, toneelspel en treurspel en een ‘Vaderlandsch kluchtspel’, alle van de hand van Paape, plus een Republikeinsch gebed door eene Vaderlandsche vrouw van de echtgenote van Paape, Maria van Schie.³⁴ Na het vertrek van Paape uit 's-Hertogenbosch, in maart 1795, gaf de weduwe

33 De weduwe Dóll plaatste overigens in de 's-Hertogenbossche vaderlandsche courant van 17 februari 1795 een advertentie voor haar Almanak voor vrouwen door vrouwen.

34 In 1794-1795 verschenen bij de Weduwe Vieweg en Zoon te 's-Hertogenbosch, merendeels in compagnie met haar zoon Jan Carel Vieweg ('s-Hertogenbosch 1770-Nijmegen 1813) in Tilburg: De Keezensocieteit (1794-1795); 's-Hertogenbossche republikeinsche almanach (...) [1794-1795]; Maria Paape, geb. van Schie, Republikeinsch gebed door eene vaderlandsche vrouw (1794); voorts van Gerrit Paape: De belegering van 's-Hertogenbosch, of Kees is t'huis. Republikeinsch toneelspel in drie bedryven (1795), De verwoesting van de stad Graave, of de verschriklyke uitwerkzels der dwinglandy. Republikeinsch treurspel, in een bedryf (1795), en Vryheid, gelykheid, broederschap, of De zaak tot een uittersten gedreeven. Vaderlandsch klugtspel (1795).

[p. 91]

Vieweg nog maar enkele duidelijk politieke geschriften uit, deels van Paape, deels van andere radicale patriotten.³⁵ Maar in haar boekwinkel bleef men, ook in later jaren nog, voor dergelijke geschriften terecht kunnen, en geheel in radicaal-patriotse geest was zij ook wederverkoopster van een revolutionair geneesmiddel, het ‘cordial republicain’, dat ‘alle verzwakkingen zoo des Ligchaams als der ziels vermogens’ heette te verhelpen.³⁶

Om de reeks stadscourantiersters te besluiten had Middelburg Johanna Maria Hackenberg en Elisabeth Visser, de weduwen van de broers Johannes en Willem Abrahams, die in compagnie de Middelburgsche courant uitgaven. Na de dood van haar echtgenoot in 1787 zette Johanna Hackenberg de krant bijna dertig jaar voort, aanvankelijk met haar zwager Willem Abrahams, na diens dood in 1789 meer dan vijftien jaar met haar schoonzuster Elisabeth Visser, en vanaf 1806 met haar zoon Hendrik Adriaan. Voor het schrijven van de krant hadden de weduwen Abrahams vanaf 1793 steeds opnieuw patriotten in dienst. Deze politieke keuze kwam ook in hun beider winkels tot uitdrukking, waar in 1794 bijvoorbeeld de Catechismus der egaliteit en het jaar daarop enkele ‘klugtige opera's’ van Paape te koop waren. In 1795 en 1796 brachten beiden zelf het meer gematigde patriotse weekblad De vriend des volks uit, om vervolgens in 1798 allebei wederverkopers van het radicale weekblad de Revolutionaire vraag-al te worden.³⁷

Vermelding verdient ten slotte ook Cornelia van Limburg, weduwe van Jacob van Heel, bij wie men tussen 1795 en 1800 in Rotterdam, behalve het werk van Paape, ook een keur aan radicaal-patriotse bladen kon kopen. Haar activiteiten als uitgeefster begon ze met een Weekblad voor vrouwen.³⁸ Dat moet in dit milieu welhaast een weekblad zijn geweest waarin de relevantie van de Bataafse politiek voor vrouwen werd bediscussieerd, om niet te zeggen de ‘burgerlijke verbetering’ van vrouwen in de nieuwe Republiek aan de orde werd gesteld.

35 Zie bijvoorbeeld, in compagnie met A.B. Saakes te Amsterdam: Gerrit Paape, Republikeinsch speelreisje van Vrankrijk naar Holland (1795), Conceptplan of denkbeelden wegens het beste ontwerp voor de aanstaande byeenroeping van het geheele Nederlandsche volk, om eene Algemeene Vergadering van Volksvertegenwoordigers te benoemen (1795), Pieter Vreede, Aenspraek, by gelegenheid der uitwisseling van de ratificatie van het provisioneel plan van regeering voor Bataefsch-Braband, te Tilburg 9 Augustus (1795).

36 Blijkens de stoklijsten verkocht de weduwe Vieweg tijdschriften als Heraclyt en Democryt (1796-1798) en De weerlicht (1797-1798) die bij tal van radicaal-patriotse uitgevers in den lande te verkrijgen waren. Met het ‘cordial republicain’ adverteerde de weduwe Vieweg in de 's-Hertogenbossche vaderlandsche courant van 8 mei 1795.

37 Voor Johanna Maria Hackenberg ([1756]-Middelburg 1830), weduwe van Johannes Abrahams (??-Middelburg 1787) en moeder van Hendrik Adriaan (Middelburg 1787-Middelburg 1874), en voor haar schoonzuster van Elisabeth Visser ([1752]-Middelburg 1832), weduwe van Willem Abrahams (??-Middelburg 1789), uitgeefsters van de Middelburgsche courant, zie H.P. Abrahams, De pers in Zeeland 1758-1900. 's-Gravenhage 1912, 1-16. Van Gerrit Paape en zijn alter ego J.A. Schasz verkochten de weduwen Abrahams in 1795: De vlugt van Willem den Vyfden, of De zegepraal der Bataafsche vryheid, en Het committe van vierentwintigen en de geest van Willem den Vyfden in zyn geweezen eetzaal, op het Binnenhof in Den Haag (mede uitgegeven door de Weduwe Vieweg). Voor De vriend des volks zie Abrahams, De pers in Zeeland, 92-107.

38 Exemplaren van dit Weekblad zijn in openbaar bezit niet aangetroffen. Cornelia van Limburg (Rotterdam 1764-1812) was de weduwe van de patriotse notaris en dichter Jacob Petrus van Heel (Rotterdam 1757-Rotterdam 1795) die zich in 1790 als uitgever vestigde; zie M. Evers, H. van Mourik e.a., ‘Lijst van Rotterdamse boekverkopers tot 1800, gebaseerd op de aantekeningen van H.C. Hazewinkel’, in: H. Bots, O.S. Lankhorst e.a. (red.), Rotterdam Bibliopolis. Een rondgang langs boekverkopers in de zeventiende en achttiende eeuw. Rotterdam 1997, 483-519, aldaar 499; zie ook Nederland's patriciaat 26 (1940) voor de familie waarin zij introuwde. Zij verkocht radicaal-patriotse bladen als De nieuwe post van den Neder-Rhyn (1796-1799), De weerlicht (1797-1798), De politique donder (1798) en De revolutionaire vraag-al (1798). Het eerste van de in totaal zes nummers van het Weekblad voor vrouwen kwam volgens de Naamlijst van Saakes in juni 1795 uit, zie Naamlijst van Nederduitsche boeken (...) in ons vaderland uitgekomen. Dl 2, Amsterdam: A.B. Saakes, 1799, 152; Van Heel was in mei 1795 overleden.

[p. 92]

... en orangistische

Aan het andere eind van het politieke spectrum zijn eveneens de nodige uitgeefsters actief geweest, al kunnen die qua aantal en werkzaamheid niet in de schaduw van hun patriotse collega-uitgeefsters staan. Claaske Ferwerda, bijvoorbeeld, vanaf 1787 weduwe van Gerrit Tresling, lijkt de uitgeverij niet veel meer dan een jaar te hebben voortgezet.³⁹ Maar in haar winkel kon men eind 1787 wel terecht voor een lofdicht op de ‘heuchelijke [!] omwenteling der zaken’, waarmee zij zich in het gezelschap bevond van orangistische uitgevers als Johannes Olivier uit Zaltbommel, Hendrik Arends en Willem Coertse uit Amsterdam, Johannes Jacobs d'Agé en Leonardus Rosmuller uit Den Haag, en Johannes Poelman in Delft, bij wie dit lofdicht eveneens te vinden was.⁴⁰

Langer werkzaam was Sibilla Hermina Entrop, weduwe van de huisuitgever van de Haagse orangistische ‘oprechte vaderlandsche societeit “Goude Leeuw”’ Leonardus Rosmuller, die na diens dood in 1794 tot na 1800 tal van orthodox-protestantse werken uitgaf, maar in die jaren in Den Haag tevens een van de adressen was waar orangistische uitgaven te koop waren.⁴¹ Zo verkocht zij in 1796 bijvoorbeeld Ieds, ter bemoediging voor hun, die niet medegewerkt hebben aan den revolutie, van den jaare 1795.⁴² Zonder risico was dat niet. Want toen haar Haarlemse collega Cornelis van der Aa, die eveneens op de stoklijst voorkomt, werd betrapt op het verkopen van deze contra-revolutionaire waar, werd hij gevangengenomen en tot vijf jaar gevangenschap veroordeeld.⁴³ Gedurende de drie jaar die hij daadwerkelijk gevangen zat, dreef zijn echtgenote Johanna Tuimelaar uitgeverij en winkel. Zij afficheerde zich dan ook in een van haar kritische publicaties over het Bataafs bestuur als ‘Huisvrouw van C. van der Aa, boekhandelaaresse’.⁴⁴

De meest opmerkelijke orangistische uitgeefster was evenwel Margaretha Weygel, ‘Courantierse of Schrijfster en Uitgeefster van de Stichtse Courant’, zoals zij in 1796 in

39 Over Claaske Ferwerda Willemsdr (Leeuwarden 1740-??), weduwe van Gerrit Tresling (Leeuwarden 1739-Leeuwarden 1787), is niets naders bekend; zij was de tweede echtgenote van Gerrit Tresling, die voordien gehuwd was met een dochter van de uitgever van de Leeuwarder courant Abraham Ferwerda (Leeuwarden 1716-Leeuwarden 1783), wiens compagnon en opvolger hij werd; Tresling stond bekend als vurig orangist, zie Marcel J. Broersma, Beschaafde vooruitgang. De wereld van de Leeuwarder Courant 1752-2002. Leeuwarden 2002, 84.

40 [Everard Jan Benjamin Schonck], God andermaal zichtbaar de God van Nederland, bij de heuchelijke omwenteling der zaken, en de gelukkige herstelling van zijne doorluchtige hoogheid den heere prins van Oranje enz. enz. enz. in hoogst desselfs verheven amptsbedieningen. Nijmegen [etc.] [1787].

41 Voor Sibilla Hermina Entrop (Amsterdam 1745-Den Haag 1812), weduwe van Leonardus Rosmuller (Den Haag 1720-Den Haag 1794) zie E.F. Kossmann, De boekhandel te 's-Gravenhage tot het eind van de 18de eeuw. 's-Gravenhage 1937, 333. Spreekt Kossmann van ‘nog eenigen tijd’ na 1794 dat zij de uitgeverij voortzette, de stcn geeft 1800 en de ncc 1802 als laatste jaar, terwijl Dongelmans, Van Alkmaar tot Zwijndrecht, 119 haar ten minste in 1810 nog als boekverkoopster heeft aangetroffen; volgens haar overlijdensacte overleed zij in 1812 als ‘Bouquinière’.

42 Ieds, ter bemoediging voor hun, die niet medegewerkt hebben aan den revolutie, van den jaare 1795. Haarlem [etc.] [1796].

43 Zie P.J. Frederiks, ‘Cornelis van der Aa’, in: De librye. Curiosa rariora 4 (jan. 1888), 25-30.

44 Voor Johanna Tuimelaar (Haarlem [1762]-Amsterdam 1832), echtgenote van Cornelis van der Aa (Leiden 1749-Amsterdam 1815), die tevens schilderde, zie Pieter A. Scheen, Lexicon Nederlandse beeldende kunstenaars 1750-1950. 's-Gravenhage 1969. Zij gaf onder meer uit: Missive, behelsende eenige bedenkingen over het Provisioneel rapport van de Commissie van vierentwintig Aangesteld op ordre van de Provisioneele representanten van Holland, tot het onderzoek na het politiecq en finantieel gedrag der leden en ministers van het voorig bestuur. Door een waar vaderlander. 2e druk. Haarlem: Huisvrouw van C. van der Aa, 1796, en, ‘voor deelneemende Nederlanders’, [Cornelis van der Aa?], Vrucht der eenzaamheid. Haarlem: Huisvrouw van C. van der Aa, 1797, dat volgens de advertentie in de Haagsche courant van 14 januari 1797 overigens ook bij de weduwe Dóll te koop was.

[p. 93]

een aanklacht heette.⁴⁵ Dat is niet alleen opmerkelijk omdat zij als dochter van een bekende Delftse patriot onverbloemd voor de tegenpartij had gekozen, maar ook omdat zij noch als weduwe noch als echtgenote in het boekenvak werkzaam was, maar zich zakelijk had verbonden met een aangetrouwde neef, de orangistische uitgever Johannes Olivier.⁴⁶ Toen hij in 1795 gevangen werd gezet vanwege een politiek onwelgevallig bericht in de Utrechtsche courant die hij sinds 1787 uitgaf, doopte Margaretha Weygel de Utrechtsche courant subiet om in Stichtsche courant en zette hun beider onderneming op die manier voort. In 1796 werd ook zij vanwege ‘valsche en onwaaragtige’ berichten over de Fransen aangeklaagd. Prompt kwam Olivier, die net weer op vrije voeten was en was uitgeweken naar Alphen aan den Rijn, weer met een nieuwe voortzetting. De voorheen Stichtsche nu Rhijnlandsche courant. Naar eigen zeggen, toen hij in 1797 wegens staatsgevaarlijke berichtgeving werd verhoord, maakte hij die nog altijd met zijn nicht.⁴⁷ Nadien is Weygel, zo lijkt, geheel van het toneel verdwenen, net als Olivier overigens.

45 De stukken inzake deze aanklacht werden door de zoon van Maria Verheyen, weduwe Mulder uitgegeven. Zie Pleidooy in de zaken van Margaretha Weygel Over het gestelde in de Utrechtsche Courant van den 30 September 1796. Utrecht: J. Mulder [1796],7.

46 Margaretha Weygel (Delft 1766-??) was de dochter van Anthony Weygel, een Delfts patriot die in 1787 naar Frankrijk vluchtte, en Catharina Witbols, zie Joost Rosendaal, Lijst van de Nederlandse vluchtelingen in Frankrijk 1787-1795 [cd-rom bij idem, Bataven! [Nijmegen 2003], nr. 3240; via moederszijde was zij een volle nicht van Maria Elisabeth Schilperoort (Delft 1755-Utrecht 1790), die getrouwd was met de uitgever Johannes Olivier (Leeuwarden 1751-Amsterdam 1808).

47 Voor de krantencarrière van Johannes Olivier en Margaretha Weygel zie J.L.B. de Muralt, ‘Geschiedkundig overzicht betreffende de Utrechtsche couranten’, in: Utrechtsche volks-almanak 1858, 108-128, aldaar 122-125. Zie voorts Pleidooy, 7-8, en de verhoren van Olivier in 1797 in het Nationaal Archief te Den Haag, 3.02.01. archief van het Provinciaal Bestuur van Holland, inv.nr. 418: stukken betreffende gearresteerde personen, verdacht van staatsgevaarlijke activiteiten, 1795-1798: J. Olivier, 1797.

Naar een vernieuwende geschiedenis van het boek

Deze schouw van vrouwen die zich in de laatste decennia van de achttiende eeuw op enigerlei wijze met de productie en distributie van politieke geschriften bezighielden, is nog verre van compleet.⁴⁸ Bovendien, als men het boekenvak maar even in de breedte uitbreidt, met de schrijfsters, redactrices en vertaalsters, en ook de graveersters, bindsters en verguldsters die in dienst of tegen betaling van een uitgever bij het productieproces van boek of krant betrokken waren, dan neemt het aandeel van vrouwen in het boekenvak nog eens aanzienlijk toe. Gaat men vervolgens de straat op, dan galmt het ook daar nog eens van de vrouwen in het boekenvak: vrouwen die met boeken ventten, kranten rondbrachten, liedjes zongen, of blaadjes aan de man brachten waarvan zij de inhoud luidkeels uitriepen en daarmee de politiek ook daadwerkelijk op straat brachten.⁴⁹ Maar al ontbreekt een volledig overzicht nog ten enenmale, de teneur van dit verhaal is duidelijk. In die laatste twee decennia van de achttiende eeuw zijn aanzienlijk meer vrouwen in het boekenvak actief dan men op basis van de huidige stand van het

48 Aan patriotse zijde valt op zijn minst nog te wijzen op de weduwen Van Schoonhoven en Van Terveen in Utrecht, de weduwe De Roode in Zaandam, en de weduwe Nijhoff in Arnhem, aan orangistische zijde in elk geval nog op de weduwe Nortier in Vlissingen.

49 Voor de vrouwen in het volksere segment van de politieke pers, zie Everard, ‘In en om de (Nieuwe) Bataafsche Vrouwe Courant’.

[p. 94]

boekhistorisch onderzoek zou verwachten, en dan is hier nog alleen de beperkte groep van ‘politieke’ uitgeefsters gepresenteerd. Zij zijn daarin veelal langdurig en op eigen kracht werkzaam, nemen soms, maar lang niet altijd, een zoon op in het bedrijf, maar zetten zeker zo vaak het bedrijf voort lang nadat alle zoons volwassen zijn en, soms in het boekenvak, voor zichzelf zijn begonnen. Meer onderzoek is dus niet alleen dringend geboden maar zal ook zonder twijfel vruchtbaar zijn.⁵⁰

Maar deze geschiedenis van vrouwen in het boekenvak is evenzeer te begrijpen als een geschiedenis van vrouwen en de politiek. Die geschiedenis laat zien dat de rol van vrouwen bij het ontstaan van een nieuwe politieke cultuur aan het eind van de achttiende eeuw eveneens veel groter was dan de huidige politieke geschiedschrijving van dit tijdperk wil.⁵¹ Dat is verrassend. Verrassender nog is dat de vrouwen die via het boekenvak draagsters van een nieuwe politieke cultuur werden waarin steeds meer (nieuwe) groepen bij de publieke zaak betrokken werden, als vrouwen zelf ook aangesproken lijken te zijn. Want niet alleen blijken zij zich in veel groteren getale ten dienste van de patriotse vernieuwing dan van het orangistische behoud te hebben gesteld, de patriotse zaak inspireerde enkelen van hen ook tot een - fragmentarische en voorzichtige - formulering van een eigen belang: de weduwe Vieweg bereidde in 1792 een vertaling van Hippels Bürgerliche Verbesserung der Weiber voor en liet in 1794 haar 's-Hertogenbossche vaderlandsche courant enige dagen ‘Zusterschap’ in het vaandel voeren, de weduwe Van Heel kwam kort na de Bataafse Revolutie met een Weekblad voor vrouwen uit, en de weduwe Dóll, uitgeefster van de Almanak voor vrouwen door vrouwen, had, naar onlangs bleek, in deze jaren haar zinnen gezet op een vertaling van Mary Wollstonecrafts Vindication of the rights of woman (1792).⁵² Ook deze bevinding roept om nader onderzoek, dat het in zich draagt niet alleen de grenzen van de boekgeschiedenis maar ook die van de politieke geschiedenis te verleggen.

50 We kunnen vooralsnog alleen maar met afgunst kijken naar het omvangrijke Franse biografische woordenboek van vrouwen in het boekenvak van Roméo Arbour, Dictionnaire des femmes libraires en France (1470-1870). Genève 2003.

51 Men telle de vrouwen in bijvoorbeeld N.C.F. van Sas, De metamorfose van Nederland. Van oude orde naar moderniteit, 1750-1900. Amsterdam 2004.

52 Zie Myriam Everard, ‘Spraken Wolff en Deken Hongaars? To blictri, Wollstonecraft en andere raadsels in de Wolff-en-Dekenstudie’, in: Peter Altena, Myriam Everard (red.), Onbreekbare Burgerharten. De historie van Betje Wolff en Aagje Deken. Nijmegen 2004, 141-151, aldaar 146-151.