Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1991-1992

[p. 59]

De tussenspelen uit de twee Handels der Amo(u)reusheyt Annelies van Gijsen

Inleiding

Deze bijdrage draait om een dozijn rederijkerstoneelteksten: drie mythologische spelen, en de negen veel kortere stukjes, die in de gedrukte edities van die spelen als ‘tussenspel’ fungeren. Het zijn:⁽¹⁾

Jupiter ende Yo: druk van 1583 (3Z1), met drie tussenspelen:

1.	Besueck van Trooste en Bedeckten Lust (3Z2);
2.	D'Amoureus Gheest en Minlijck Samblant (3Z3);
3.	Sien, Hooren en Ghevoelen (3Z4).

Narcissus ende Echo: handschrift van 1552, zonder tussenspelen (1D14); druk van 1621 (3S2), met de volgende tussenspelen:

1.	Myns Zelfs Onvry (3S3; P 65b). (Ook in handschrift: Niemans Eijghen en Mijselfs Onvrij (1U4; P 65a));
2.	De Onghetrooste en de Welgheminde (3S4; P 87);
3.	Herte, Ooghe en Wille (3S5; P 88).

Mars ende Venus, handschrift van 1551, zonder tussenspelen (1D11; editie door Van de Wijer⁽²⁾); druk van 1621 (3S6), met de volgende tussenspelen:

1.	Gheest van Amoureusheden en Aert van Edelheden (3S7; P 50b). (Ook in handschrift: Aert van Idelheijt (10I24; P 50a));
2.	Meer Hopen dan Twijffelen, Meer Twijffelen dan Hopen en Amoureuse Jonckheyt (3S8; P 89);
3.	Een arguatie wiltse wel onthouwen / Hoe oude mans varen die jonck wijfs trouwen (3S9).

Deze teksten en hun onderlinge relaties zullen worden onderzocht met de bedoeling meer inzicht te krijgen in het ontstaan en de status van deze combinaties.

(1) Signaturen volgens Hummelen 1968 en (met P) Pikhaus 1988.

(2) Van de Wijer 1984.

[p. 60]

De drie hoofdspelen sluiten aan bij een vrij homogene groep, de ‘amoureuze spelen’, door Hummelen nader omschreven als ‘de episch-dramatische spelen met romantisch-klassiek gegeven’.⁽³⁾ Hiertoe rekent hij: (A)Eneas en(de) Dido, Leander ende Hero, Mars en(de) Venus, Pyramus ende Thisbe (‘De Castelein’), Piramus en Thisbe (‘Haarlem’) en De spiegel der minnen.⁽⁴⁾ ‘Voorts kunnen wij op grond van de vele punten van overeenkomst in deze groep tevens opnemen Jupiter ende Yo, hoewel het jonger is dan de reeds genoemde spelen. Daartegenover staat Narcissus ende Echo, dat wel dezelfde ouderdom heeft, maar op tal van punten met de overige spelen verschilt’.⁽⁵⁾

Dit laatste valt wellicht wat bij te stellen. Het lijkt redelijk aannemelijk dat Jupiter en Yo ongeveer even oud is als de overige spelen, terwijl Narcissus ende Echo waarschijnlijk de oudste van de groep is.⁽⁶⁾ Dit laatste spel zou nog uit de vijftiende eeuw kunnen dateren; gemiddeld stamt de rest ruwweg uit het begin van de zestiende eeuw, met als late uitschieter Van Ghistele's A(E)neas en(de) Dido van 1552.

Van de drie spelen met tussenspelen is Jupiter en Yo alleen bewaard in een druk met de titel: Den Handel der Amoreusheyt. Begrepen in dry Boecken / inhoudende dry excellente / constighe / soet-vloyende / Poetische spelen van sinnen / van Jupiter en Yo / met dry behaeghelijcke ende belachelijcke Dialoghen oft disputatien van minnen / vuytermaten ghenoechlijck / lustich / ende plaisant om lesen / so wel voor d'amoreuse minnaers als voor die Edele constighe gheesten. Brussel, Jan van Brecht, 1583 (ex.: Brussel K.B., II 55002A).

De beide andere werden opgenomen in: Den Handel der Amoureusheyt. Inhoudende Vier Poetische Spelen, 1. Van Aeneas ende Dido. 2. Narcissus ende Echo. 3. Mars ende Venus. 4. Leander ende Hero. Poetelijck geinventeert ende Rhetorijckelijck ghecomponeert, door Heer ende Meester Johan Baptista Houwaert. Rotterdam, Jan van Waesberghe de Jonge, 1621 (ex.: Utrecht U.B., Moltzer 6B45).

Drie van de vier spelen uit de Handel van 1621 zijn echter ook in handschrift overgeleverd. Ze maken deel uit van een reeks af-

(3) Hummelen 1958, p. 112-119, 342-348.

(4) Editie van Eneas en Dido: Iwema 1982-83; beide Piramus en Thisbe-spelen: Van Es 1965; De spiegel der minnen: Immink 1913.

(5) Hummelen 1958, p. 112; editie in typoscript naar het handschrift in Schoonbeek 1992.

(6) Verg. Van Gijsen 1989, p. 13-21, p. 81-94; Van Gijsen 1991, p. 319.

[p. 61]

schriften, gemaakt door Reyer Gheurtsz in de jaren 1551-1553.⁽⁷⁾ Gheurtsz vermeldt als auteur van Van Narcissus ende Echo ‘den amorösen Colijn’ en ‘Colijn keyart’; onder Hue Mars en Venus tsamen bueleerden schrijft hij ‘Smeeken fecit’, en onder Van Eneas en Dido ‘Laet wrueten den mol composuit’. De dichters van deze stukken blijken dus de Brusselse stadsdichters Colijn van Rijssele en Jan Smeken, en de Antwerpenaar Cornelis van Ghistele te zijn.⁽⁸⁾ Twee van de zes tussenspelen in deze bundel zijn eveneens in handschriften bewaard.

Het aandeel van Houwaert in deze beide Handels is onduidelijk. Hij is zeker betrokken geweest bij de publikatie van de Handel van 1583, zoals blijkt uit een aan de goedgunstige lezer gericht gedicht met acrostichon ‘Iehanbaptista Hovwaert’; verder is zijn zinspreuk ‘Houdt middelmate’ hier en daar in de tekst van het spel verwerkt. Hierom wordt wel aangenomen dat Houwaert de auteur van Jupiter en Yo zou zijn. Formeel gesproken dienen we deze druk echter als anoniem te beschouwen. Bovendien had Houwaert de gewoonte om op de titelpagina's van de bij zijn leven verschenen werk zijn auteurschap nadrukkelijk te vermelden, doorgaans met formules als: ‘Poetelijck’ (of: ‘Schriftuurlijck’) ‘gheinventeert, Ende Rhetorijckelijck ghecomponeert door Iehan Baptista Houwaert’, liefst onder toevoeging van zijn ambtelijke functie.⁽⁹⁾ Het ontbreken van dit alles in Jupiter en Yo lijkt mij een sterke aanwijzing dat Houwaert niet de auteur van dit stuk is.⁽¹⁰⁾

De Handel van 1621 draagt wel expliciet de naam van Houwaert, maar uit de afschriften van Reyer Gheurtsz blijkt dat dit voor minstens drie van de vier stukken niet terecht is. Kalff meende Houwaert hierom van plagiaat te kunnen beschuldigen. Dit werd bestreden door Van Veerdeghem en De Vreese: Houwaert was reeds in 1599 overleden, en kan dus niet verantwoordelijk gesteld worden voor de tenaamstelling van de stukken in de Handel van 1621.⁽¹¹⁾

(7) Zie hierover De Vooys 1929; Hummelen 1968, p. 29-36.

(8) Waarschijnlijk zijn Colijn Caillieu, Colijn van Rijssele en Colijn Keyart een en dezelfde persoon (zie Van Gijsen 1989, hoofdstuk 2). Zie over Van Ghistele: Vinck-van Caekenberge 1982-83 en Iwema 1982-83.

(9) Zie Bibliotheca Belgica 1979 onder ‘Houwaert’, en De Bock 1960.

(10) In hetzelfde jaar 1583 verscheen, ook bij Jan van Brecht, Houwaerts Clachte en troost van Belgica, met Houwaerts naam met alles erop en eraan op het titelblad, alsmede, anoniem, Die remedie der liefden; daarin een acrostichon en de zinspreuk van Houwaert in het voorwerk (Die Remedie der liefden 1583).

(11) Verg. Kalff 1889; Van Veerdeghem 1893; De Vreese 1893. Zie ook Van Veerdeghem 1910.

[p. 62]

Maar wie dan wel? Heeft de drukker brood gezien in een uitgave op naam van de nog steeds hoog gewaardeerde Houwaert? Of maakte hij - geheel te goeder trouw - gebruik van afschriften uit Houwaerts nalatenschap?

Druk versus handschriften: de hoofdteksten

In ieder geval hebben twee stukken in de Handel van 1621, namelijk Narcissus ende Echo en Mars ende Venus, vergeleken met de oudere afschriften een bewerking ondergaan.⁽¹²⁾ Er tekenen zich verschillende patronen af: er is toegevoegd, geschrapt en vervangen.

Gheurtsz' afschrift van Narcissus ende Echo opent met een opmerking over de indeling van het stuk: het kan naar believen aaneengesloten of verdeeld over twee of drie gespecificeerde gedeelten worden gespeeld. In het afschrift loopt de tekst door; de ‘Concluysie’ bevat de aankondiging ‘wij sullen u gaen speelen een sotte collacie’. Zo'n ‘collacie’ staat echter niet in het afschrift.

De verdeling over drie ‘spelen’ in de druk komt overeen met de in het handschrift aangegeven driedeling. Elk spel wordt voorafgegaan door een strofische rijmproloog, die het komende en het voorafgaande samenvat. Houwaerts zinspreuk ‘Houdt middelmate’ komt tweemaal voor in de eerste proloog en nogmaals in de slotzin van de ‘Naer-Prologhe’, die bijna tweemaal zo lang is als die in het handschrift.

Alle bijbelse personages zijn in de druk vervangen door klassieke (een verwijzing naar Esther en Ahasverus wordt er een naar Antonius en Cleopatra); soms komen voor bekende klassieke verwijzingen minder bekende in de plaats (zo wordt ‘Troyen’ als topisch bewijs voor de verwoestende effecten van de liefde vervangen door ‘Percepolis’).

Verder is de gedrukte tekst gekuist op erotica en andere lichamelijke zaken. Zo wordt een uitspraak van een sinneken over Echo, ‘Sy hevet tvier in hör kueckene’, vervangen door ‘Haer herte is

(12) De relatie tussen de afschriften en de druk is indirect; in alle drie de afschriften van Gheurtsz ontbreken onmisbare verzen, die in de druk wel voorkomen. Vermoedelijk staan de teksten in de afschriften veel dichter bij de originele teksten dan die in de druk (verg. volgende noot).

[p. 63]

gheheel in liefden ontsteken’.⁽¹³⁾ En in een tafereeltje waarin twee ghebueren’ na de dood van Echo afgeven op Narcissus, waarbij ze diens viriliteit in twijfel trekken, zijn enkele plastische details in de druk geschrapt.⁽¹⁴⁾

Het eerste spel wordt in de druk gevolgd door een nastukje zonder titel of aankondiging. De drie optredende personages worden vermeld in de lijst van personages van het eerste spel, die aan de tekst voorafgaat. Op het tweede spel volgt ‘Een Tafelspel van twee Personagien, Den Onghetroosten ende den Welgheminden’. Na de ‘Naer-Prologhe’ van het laatste spel staat nog een ‘Tafel-spel van dry Personagiens. Het Herte. De Ooghe. De Wille’. In beide laatste gevallen zijn de personages niet in de lijst opgenomen.

Mars en(de) Venus volgt geheel hetzelfde patroon. Ook hier is het stuk in de Handel van 1621 verdeeld over drie ‘spelen’, elk voorafgegaan door een strofische proloog. De tekst in de druk blijkt, vergeleken met die van het handschrift, op dezelfde wijze gecensureerd te zijn als Narcissus ende Echo. Ook hier wordt de liefde verhevener voorgesteld; anatomisch gesproken scheelt het wel een halve meter.⁽¹⁵⁾ Bovendien zijn Phoebus en Apollo tot één personage verenigd. De nastukjes volgen in beide eerste bedrijven direct na een pausa in het hoofdspel, zonder titel of aankondiging. In het laatste toneel van het hoofdspel staat weer ‘Houdt middelmate’. Het laatste nastukje wordt voorafgegaan door een strofische ‘Voorreden op d'arguatie van den ouden Man teghens een jonghe Vrouwe’.

Het derde stuk in de Handel waarvan een ouder afschrift bestaat, (A)Eneas en(de) Dido, is op een andere wijze bewerkt dan Narcissus ende Echo en Mars en(de) Venus. Het handschrift van Gheurtsz geeft een ‘spelende proloog’ van 176 verzen, waarin Rhetorijckelijck

(13) Dat het handschrift de oorspronkelijke tekst weergeeft blijkt uit het voorkomen van vergelijkbare zinsneden in het Middelfranse spel L'istoire de Narcisus et de Echo (Hilka 1937), een van de bronnen van het stuk (Van Gijsen 1989, p. 84-93).

(14) Zie voor meer voorbeelden Van Doorn 1969.

(15) Typerend is het verschil in het commentaar van de sinnekens op de verliefde Venus. ‘Hör vörportaelken ontstect van hitten’ (handschrift) luidt in de druk: ‘Haer herte dunct haer smelten van hitte’. Even verder (handschrift): [Ghepeijs van Minnen:] ‘Tis al om caluwaerde metten blooten bolle / Dat sij dus tvier heeft in die köcken / [Jolijt van Ooghen:] Het knuffelhaerken beghint hör te jöcken, / Dus wilse die prooven van minnen raepen’ (v. 631-634). In de druk staat hier: [Ghepeijs van Minnen:] ‘Sy sal noch laten verwerren de wolle’ [Jolijt van Ooghen:] ‘Wilt sy aldus jolijt in 't minnen rapen’?

[p. 64]

Gheest en Poeetelijck Sin optreden als ‘fictionele ensceneurs’.⁽¹⁶⁾ Deze staat niet in de druk. Evenmin is daar het nastukje opgenomen waarin twee botte critici van de Dichtkunst door een deskundige worden vermaand en onderricht. De bewerker heeft in de tekst van dit spel blijkbaar geen aanleiding gevonden om te censureren. De laatste verzen van het afscheidsrondeel van de hoofdtekst zijn wel verschillend. In het handschrift staat ‘Wij Goudtbluemkens gruijende in döchden. / Blijft Marien soon bevoolen, de rust in vröchden’! In de druk zijn de naam en het devies van de Antwerpse kamer vervangen door ‘Wij bidden u houdt middel-mate in deuchden’; ‘Marien soon’ wordt ‘de Heere’. Verder ontbreken op twee plaatsen de melodie-aanduidingen, die wel in het handschrift staan; de druk vermeldt alleen, dat er gezongen wordt. Mogelijk wijst dit op een bewerking tot leestekst. In dit geval zijn er geen prologen of naspelen toegevoegd.

(16) Vergelijkbare prologen komen voor in bijv. De spiegel der minnen en Jupiter en Yo (Van Gijsen 1989, hoofdstuk 12; Van Gijsen 1991).

De tussenspelen in de Handel van 1621

De zes teksten die in de Handel van 1621 als tussenspelen fungeren, zijn alle debatten of disputaties over (globaal) liefdeszaken. Ze zijn vrij kort (gemiddeld zo'n 300 verzen) en er treden twee of drie spelers in op. De handeling is vrijwel volledig talig: de deelnemers argumenteren, discussiëren, uiten hun emoties en bekritiseren en bespotten hun gesprekspartners. Soms komt het daarbij tot handtastelijkheden.

Bij deze gemeenschappelijke thematiek en opzet zijn er wel onderlinge verschillen wat betreft het soort personages dat optreedt en de behandeling van de centrale kwestie. Omdat er geen moderne edities van bestaan, geef ik korte samenvattingen van de spelen.

Bij Narcissus ende Echo:

1.

Myns Zelfs Onvry. Drie jongemannen, genaamd Myns Zelfs Onvry, Eens Anders Vreucht en Niemants Eygen, disputeren over hun zeer verschillende ervaring met en houding tegenover de liefde. De eerste koestert een onbeantwoorde liefde; de tweede wordt bemind zonder die liefde te beantwoorden; de derde geeft

[p. 65]

	de voorkeur aan korte amourettes. Ze zetten elk op hun beurt hun situatie en hun standpunt uiteen, waarbij ze door de beide anderen van het nodige commentaar worden voorzien. Vervolgens loven ze driestemmig de wederzijdse liefde, waarna ze weer in meningsverschillen belanden. Spot en grappen worden daarbij afgewisseld met serieuze waarschuwingen en vermaningen. Elk van de drie blijft bij zijn eigen standpunt.
2.	De Onghetrooste en de Welgheminde. Hier is een vergeefs ‘wervende’ verliefde jongeman in gesprek met een ander, die wel succes heeft. Na enig gehakketak besluiten ze elkaar te helpen om de ‘troost’ die elk van hen te beurt valt te beschrijven. Dit doen ze in twee ‘duetten’. Hierna blijken ze tegenovergestelde standpunten inzake vrouwen en liefde in te nemen: Onghetrooste looft reine en trouwe liefde en prijst vrouwen; Welgheminde stelt vrouwen veel lager en wenst zingenot. De beslissing in hun strijd om de voorrang laten ze over aan het publiek.
3.	Herte, Ooghe en Wille. Het Hart (een man) beschuldigt het Oog (een vrouw) oorzaak te zijn van zijn minnesmart. Het Oog verdedigt zich onder verwijzing naar haar ondergeschikte positie en dienstbaarheid: haar taak is het zien, minnen de taak van het Hart. Wille biedt zich aan als scheidsrechter en krijgt dan zelf de wind van voren; hij schuift de verantwoordelijkheid af op Verstandenisse en Redene. Dan leggen ze de kwestie voor aan het publiek.

Bij Mars ende Venus:

1.

Gheest van Amoureusheden en Aert van Edelheden. De eerste is een liefhebber van de venerische, de tweede van de martiale kunsten. Elk verdedigt zijn levenswijze en bekritiseert die van de ander. Toch komen ze tot de conclusie dat liefde en dapperheid goed samengaan. Samen loven ze in een beurtzang eerst de krijgsman en dan de minnaar. Er volgt een vermaning: misbruik van wapens en vrouwen is laakbaar, dus vecht alleen voor een goede zaak en vrij alleen met je wettige echtgenote. Pas dan onthullen ze hun namen, en ze nemen eensgezind afscheid van het publiek.

2.

Meer Hopen dan Twijffelen, Meer Twijffelen dan Hopen en Amoureuse Jonckheyt. De eerste belichaamt hoop op wederliefde en liefdesvreugde, de tweede vrees en jaloezie. Zij strijden in en om het hart van Amoureuse Jonckheyt, die de voorkeur geeft aan Meer Hopen dan Twijffelen. De laatste staat ook sterk, want Amou-

[p. 66]

reuse Jonckheid heeft zijn geliefde recentelijk ‘In feyten van eeren, ghetrout ten wijve’. Ze beschrijven een vrijage, waarbij elk zijn rol toelicht. Meer Twijffelen dan Hopen wordt met een pak slaag verdreven; beide anderen prijzen de hoop, ook die op ‘Godts ontfermichede’.

3.

Een arguatie wiltse wel onthouwen / Hoe oude mans varen die jonck wijfs trouwen. De oude man en de jonge vrouw beklagen zich over hun onhoudbare situatie. De oude man beschuldigt zijn jonge vrouw van gewelddadigheid, veeleisendheid, bazigheid en overspel; zij verwijt hem allerlei vieze kwaaltjes, impotentie en geldgebrek. Ze vragen het publiek om een oordeel, wie van hen beiden ‘aldermeest mishout’ is. Tenslotte spreken ze de wens uit, dat ze zich beiden mogen beteren en voortaan in vrede leven.

Bij Jupiter en Yo:

De drie tussenspelen bij Jupiter en Yo komen in opzet en thematiek sterk overeen met die bij de twee stukken uit de Handel van 1621. De gevallen zijn echter niet helemaal vergelijkbaar, omdat we voor Jupiter en Yo niet beschikken over een ‘versie zonder’. Er is dus een argument minder om niet te geloven dat de tussenspelen en het hoofdspel van meet af aan als een geheel geconcipieerd zijn. We zullen dit laatste wel moeten aannemen, als we Houwaert als de auteur beschouwen: het boek verscheen bij zijn leven en hoogstwaarschijnlijk onder zijn toezicht. Wanneer het echter om een uitgave van een ouder, anoniem werk zou gaan, dan is het ook in dit geval een open vraag of het geheel een ‘gelegenheidscombinatie’ is. Hier volgt de globale inhoud:

1.

Besueck van Trooste en Bedeckten Lust. Een man en een vrouw verschillen van mening over hoe ver je mag gaan in een liefdesrelatie (hij prijst ‘tghebruycken’, zij wil ‘reyn conversatie’, en over de vraag wie het moeilijker heeft: ‘Weer den man diet versueckt en niet en doet / Oft de Vrouwe die bedecktelijck breekt haren lust / fier’. Elk vraagt tenslotte zijn/haar sexegenoten in het publiek om bijval.

2.

D'Amoureus Gheest en Minlijck Samblant. Twee gelieven discussiëren over de vraag: wie heeft meer reden tot jaloezie, de man of de vrouw? Ze vragen het publiek om op 1 april ‘Binnen Venus palleyse’ te komen; ‘Dan salmen de questie daer argueren’, en Venus geeft een prijs voor de beste oplossing.

[p. 67]

3.	Sien, Hooren en Ghevoelen. De drie sprekers beweren beurtelings, het meest amoureuze zintuig te zijn, waarbij ze door beide anderen worden bespot. Ook hier wordt de ‘questie’ aan het publiek voorgelegd.

Strijdvragen: genre en toneelpraktijk

Uit het bovenstaande blijkt, dat de negen tussenspelen in opzet en inhoud een duidelijke samenhang vertonen. Behoren ze tot een definieerbaar genre? Zit er systeem in de gebruikte aanduidingen?

Het tweede en derde tussenspel bij Narcissus ende Echo worden in de druk ‘Tafelspel’ genoemd. ‘En wie ziet niet in, dat het tafelspel niets meer en niets minder is dan een gedramatiseerd strijdgedicht [...]?’ Deze observatie van Mak is door Pikhaus enigszins genuanceerd: ‘Deze uitspraak geldt inderdaad voor een bepaalde groep tafelspelen, namelijk de discussiespelen of strijdspelen, doch kan niet op het tafelspel in het algemeen worden toegepast’.⁽¹⁷⁾ Elders bespreekt zij de spelen die Hummelen in zijn Repertorium op grond van hun opschriften opneemt als ‘arguatie, dialoog of disputatie’: de drie tussenspelen uit Jupiter en Yo⁽¹⁸⁾ en de ‘uitsmijter’ bij Mars ende Venus. Vervolgens wijst ze op de overeenkomsten met de vijf andere tussenspelen uit de Handel van 1621: ‘Al deze spelen, zowel die met de naam tafel- of bruiloftsspel als die welke als dialoog of arguatie worden aangeduid, behandelen een of ander onderwerp uit de liefdescasuïstiek. Ze hebben vrijwel alle hetzelfde verloop en maken vaak ook gebruik van dezelfde procédés zoals het aanvoeren van verschillende exempla om de tegenstrijdige standpunten kracht bij te zetten of de vraag aan het publiek om een oordeel over de questie te vellen’. Pikhaus wijst nog op de aansluiting bij de minnestrijdgesprekken en op de invloed van het strijdgedicht. Ondanks deze overeenkomsten heeft Pikhaus de tussenspelen bij Narcissus ende Echo en de eerste twee bij Mars ende Venus (zij het met bedenkingen) wel, maar de vier andere ‘grensgevallen’ niet in haar corpus opgenomen. Ze motiveert dit door afwezigheid van allusies op een tafelend gezelschap.⁽¹⁹⁾ Dit laatste geldt evenzeer voor de vijf wel op-

(17) Mak 1957, p. 23; Pikhaus 1988, p. 119.

(18) Conform de titel; in de voorafgaande ‘Na prologhen’ worden ze echter aangekondigd als ‘een sotternye’, ‘een sotte collatie’ en ‘Een sotheyt’.

(19) Pikhaus 1988, p. 26-28.

[p. 68]

genomen tussenspelen. Terwijl geen van de negen gevallen geheel voldoet aan de definitie die Pikhaus van het tafelspel geeft,⁽²⁰⁾ wordt in alle negen de ‘vierde wand’ doorbroken om het publiek bij de discussie te betrekken. Ze zijn dan ook alle negen duidelijk bedoeld om te worden opgevoerd, als tussenspel of anderszins.

Laten we nu eens uitgaan van de drie gedrukte hoofdspel-mettussenspelen-complexen. We kunnen ons afvragen, wat dan de functie, de bedoeling en het effect van de tussenspelen in deze gehelen kunnen zijn. Een handjevol (deels overlappende) mogelijkheden:

-	Het hoofdspel is serieus; om de spanning te breken moet er tussendoor gelachen kunnen worden.
-	Het hoofdspel toont hevige hartstocht; de tussenspelen relativeren deze door hun parodistische toon.
-	Het hoofdspel is ‘heidens’; de tussenspelen bieden de mogelijkheid de eigentijdse christelijke moraal aan bod te laten komen.

(Deze drie functies hebben punten van overeenkomst met aspecten van de rol van de sinnekens binnen de hoofdhandeling.)

-	Het hoofdspel toont een handeling die vragen oproept; de tussenspelen bieden de mogelijkheid, op die vragen te reflecteren.
-	Het hoofdspel is erg ‘fictioneel’; het publiek wordt door de tussenspelen actief bij de (geactualiseerde) amoureuze thematiek betrokken.
-	Het hoofdspel toont een handeling, die moreel gezien misschien afkeurenswaardig is, maar daardoor wellicht des te aantrekkelijker. Toevoeging van iets ‘leerzaams’ maakt het bijwonen van het geheel respectabeler.

Al deze punten veronderstellen echter een situatie waarin een hoofdspel ook werkelijk met tussenspelen op het toneel wordt opgevoerd. Voor een leestekst (en de gedrukte versies zijn zeker als zodanig bedoeld) gaan ze maar zeer ten dele op.

Zijn er inderdaad dergelijke ‘combinatie-voorstellingen’ geweest? Colijn van Rijsseles Spiegel der minnen lijkt dit te bevestigen. Dit werk is in zes spelen verdeeld, elk met een eigen spelende proloog

(20) Ibidem, p. 32.

[p. 69]

en conclusie. Gezien omvang en indeling is het zeker geschreven om bij een welbepaalde gelegenheid te worden opgevoerd. De ‘fictionele ensceneurs’, Jonstighe Sin en Natuerlijck Ghevoelen, besluiten drie ‘Conclusies’ met een opmerking over een nastukje. Na het eerste spel: ‘Wy en spelen als nu gheen sotternije. / Tspel is lanck neemt dies bevroetsele / Dus bevelen wy u alle ten naesten tije // Die waerdighe maghet ende moeder Marie’. Blijkbaar vraagt het ontbreken van een ‘sotternije’ om een motivatie. Dit wijst erop dat het publiek die zeker zal hebben verwacht. De ‘Conclusie’ van het vierde spel eindigt met: ‘Al dat in Venus bad zijn leven oyt swam / En leedt van liefde noyt sulcke temptacie / Als Dieric: maer hoort voort een soete collacie’. Ook na die van het vijfde spel volgt een aankondiging: ‘Hoort voort twelck u verjolijsen // sal / Een soetheyt die wy hier blijcken laten. / Dan gaet God bevolen uwer straten’. Op grond hiervan lijkt het aannemelijk, dat De spiegel der minnen oorspronkelijk met twee ‘amoureuze tussenspelen’ werd opgevoerd.⁽²¹⁾

De vraag is nu: waren dat dan speciaal voor opvoering na dit vierde en vijfde spel geschreven stukjes,⁽²²⁾ of werd er iets bruikbaars uit de kast (van de auteur of/annex de regisseur of van de kamer) gehaald? En wat zijn de implicaties van beide mogelijkheden voor de tussenspelen uit de twee Handels? Hoe zijn die in de Handel van 1621 daarin terecht gekomen? Waarom staan ze waar ze staan? Maakten ze soms al deel uit van de oorspronkelijke spelen, en heeft Gheurtsz (of diens bron) ze om welke reden dan ook weggelaten?⁽²³⁾ En als ze al zijn toegevoegd, wie heeft dat dan gedaan? Houwaert? De zoon van Houwaert?⁽²⁴⁾ Jan van Waesberghe de Jonge? Die zijn

(21) Het handhaven van deze aankondigingen lijkt mij een van de vele aanwijzingen dat Coornhert het door hem uitgegeven handschrift inderdaad zeer gewetensvol heeft gevolgd, zoals hij ook zegt in zijn nawoord bij de editie van 1561. Vermoedelijk zaten de twee tussenspelen er niet bij.

(22) Zoals van Eeghem (1963, p. 45-46) aanneemt, die Coornhert verwijt dat hij ze heeft geschrapt; zie echter vorige noot.

(23) Knuttel (1910) schrijft de hele Handel toe aan één auteur, ‘de amoureuse Colijn Keyart van Rijssele’, uitgezonderd de prologen van Narcissus ende Echo en Mars ende Venus, die mogelijk van Houwaert zijn. In 1958 is hij van mening veranderd (Knuttel 1958). De Vreese (1893, p. 217-218) vraagt zich af, of het laatste tafelspel na Narcissus ende Echo de in het handschrift beloofde ‘sotte collacie’ kan zijn; bezwaar: het is meer ‘amoureus’ en ‘vroet’ dan ‘sot’. Alleen Van Eeghem (1963 en 1957, p. 285) meent dat beide Handels inclusief de tussenspelen van één auteur zijn, nl. ‘Colyn van Risele’. Verg. echter De Bock 1958, p. 136-172.

(24) De Vreese (1893, p. 220) wijst op deze mogelijkheid.

[p. 70]

vader of grootvader? Een ander, ‘misschien [...] den Niet Snel Albe-recht, wiens kreupele verzen op de eerste bladzijden te vinden zijn’?⁽²⁵⁾ En waar komen ze dan vandaan, wie schreef ze, en hoe oud zijn ze?

Ondubbelzinnige antwoorden op deze vragen zijn niet te geven, maar er zijn wel gegevens die tot een voorstelling van de mogelijke gang van zaken kunnen bijdragen. Ik bespreek achtereenvolgens: de parallelteksten van twee tussenspelen, Houwaert als ‘tekstverwerker’, en debatten ‘in 't amoureus’ van Colijn van Rijssele en Michault Taillevent.

(25) Verg. Van Veerdeghem 1893, p. 203; de man heette wellicht Albert Traag of zoiets.

Druk versus handschriften: twee tussenspelen

Twee van de tussenspelen uit de Handel van 1621 zijn ook in handschriften bewaard. Een paralleltekst van het eerste tussenspel van Narcissus ende Echo bevindt zich in het Gemeentearchief van 's-Gravenpolder, in de verzameling van de rederijkerskamer De Violieren. Van het eerste tussenspel bij Mars ende Venus staat een paralleltekst in Boek I van Trou Moet Blijcken. We kunnen deze handschriften vergelijken met de gedrukte versies.

Geval 1: Niemans Eijghen en Mijselfs Onvrij

Op een lijst behorende bij het archief van de 's-Gravenpolderse Violieren staat als twintigste titel ‘Een Bruloft speleken’. Mogelijk slaat dit op de paralleltekst van Myns Zelfs Onvry, waarvan het eerste blad helaas ontbreekt. De tekst vertoont een continueringsfout: de verzen die corresponderen met r. 131-186 in de druk zijn verder naar het eind van het stuk verschoven. Hoewel het onmiskenbaar dezelfde tekst is, zijn er significante verschillen, die enkele duidelijke patronen vertonen.

De teksten zijn vrijwel even lang, maar elk van de twee bevat passages die in de andere ontbreken. In het handschrift is de beschrijving van het erotische samenzijn van twee gelieven zeventien regels langer dan in de druk, waar het tafereeltje na enig voorspel wordt afgebroken: ‘Och 'tis ghenoech ghezeyt’.⁽²⁶⁾ Als Myns Zelfs On-

(26) Ook in het tweede tussenspel wordt de beschrijving van een liefdesscène verdacht afgekapt met [Welgheminde:] ‘Hola, niet voorder en willen wy ons onderwinden / [Onghetrooste:] Te spreken van alzulcke dinghen’ (f. M2V). Knuttel (1910, p. 461-464) citeert de passage uitvoerig, en oordeelt: ‘Het lijkt mij onmogelijk niet bekoord te worden door de frischheid, liefelijkheid en schalkschheid van deze dialoog, vrij van preutschheid maar zeker ook van grofheid’. Ik had hiervan ook nog wel eens een handschrift willen zien!

[p. 71]

vry (N.B. de namen van de personages worden gespeld zoals ze in de gedrukte versie voorkomen) zich beklaagt dat dit geluk hem niet ten deel valt, troost Niemants Eyghen hem: er zijn wel meer vrouwen, die (handschrift) ‘hem tot sulcker natuerlicheijt pijnen’ / (druk) ‘hem totter natueren lichtheyt pijnen’. Als Niemants Eyghen adviseert: (druk) ‘Heden een Liefken, en een ander morghen, / Zonder veel vrijens, dat is verre 'tbeste’ (handschrift) ‘sonder veel janckens dats wel ghemint’, reageert Myns Zelfs Onvry: (handschrift) ‘maer daer gheen liefde en es daer eist al twint’ / (druk) ‘En daer gheen liefde en is, komt walghinghe int 't leste’ (f. 15V). Tegen Eens Anders Vreucht wordt gezegd: (handschrift) ‘wilt u rasch huyten bedde maken’ / (druk) ‘[...] uyten Lande maken’. Een schertsende waarschuwing aan het adres van de rokkenjager Niemants Eyghen bevat alleen in het handschrift de zin ‘Tjacob neve sij [dat zijn: de vrouwen] souden u vercrachten’.

Drie passages waarin verwezen wordt naar klassieke en mythologische personages zijn in de druk ruim tweemaal zo lang als in het handschrift. Ook elders heeft de druk meer goden: tweemaal ‘Jupiter’ tegenover (handschrift) ‘God’; ‘Cupidoos brant’ tegenover ‘den brant’; ‘Venus Kamenieren liefste voerreyerken’ tegenover ‘Der vrouwen voer reyerken’.

De afschrijver van het handschrift lijkt niet erg erudiet te zijn: de geliefde van ‘Equo’ heet hier ‘netsosijles’, en verder maakt hij melding van ‘die smerte / hoe tysbe verkeerde in een herte / die edel vesta’! Dit bewijst dat de Zeeuw dit spel afschreef zonder de Narcissus-context; in Narcissus ende Echo komt de metamorfose van Acteon voor in het tweede bedrijf.

De aanspreekvormen zijn ook verschillend. De spelers noemen elkaar in het handschrift ‘cozijn’ en ‘neve’; de druk heeft dit nergens en heeft tweemaal ‘ghezellen’ waar het handschrift ‘knechtkens’ heeft. Het handschrift eindigt aldus:

[p. 72]

 

Niemants Eyghen

 

huwen oorlof ter vaert

 

 

 

Eens Anders Vreucht

 

groot ende cleene

 

 

 

Myns Zelfs Onvry

 

die hemelsche siborie

 

 

 

Eens Anders Vreucht

 

Maria reene

 

 

 

Een anders Vreucht

 

die hooghste glorie

 

 

 

Myns Zelfs Onvry

 

nu heeft te leene

 

 

 

Niemants Eyghen

 

Moet u ghemeene

 

 

 

Eens Anders Vreucht

 

bringhen hier boven bij Jhesus van Nazarene.

De druk heeft hier:

Myns Zelfs Onvry

Eest dat u herte in Venus strick ghevaen ‘is
Zoo wenschen wy u u Lief tot eender victorie,
En naer de doot de Hemelsche glorie.

Vergelijking van de tekst in handschrift met de gedrukte versie van Myns Zelfs Onvry brengt een patroon aan het licht dat sterk overeenkomt met de hierboven besproken verschillen tussen de geschreven en de gedrukte Narcissus ende Echo en Mars en(de) Venus. Iemand heeft Myns Zelfs Onvry blijkbaar op dezelfde wijze bewerkt: gekuist, gemoderniseerd en opgesmukt. Heeft hij hem zo ook geschikt willen maken voor een nieuwe functie, namelijk die van tussenspel bij een mythologisch stuk? Is dat de reden dat verwijzingen naar de ‘ware godsdienst’ zijn weggewerkt? Kan er een meer specifieke

[p. 73]

‘Onze-Lieve-Vrouwonvriendelijkheid’ meespelen (zoals wellicht ook blijkt uit het veranderde slot van Aeneas ende Dido)?

Geval 2: Aert van Idelheijt

De tweede paralleltekst in handschrift, Aert van Idelheijt, vertoont vrijwel dezelfde soorten varianten ten opzichte van de tekst in de Handel als Niemans Eijghen en Mijselfs Onvrij. De aanhef van het spel bestaat in de druk uit vier strofen, twee van negen en twee van zeven verzen, om en om door elk van de sprekers uitgesproken. De tekst in het handschrift opent korter en flitsender: Aert van Edelheden (N.B. opnieuw worden de namen van de personages gespeld zoals ze in de gedrukte versie voorkomen) introduceert zich met een zesregelig aabaab-versje, waarna Gheest van Amoureusheden een liedje zingt van drie vierregelige stroofjes. Een beschrijving van de vreugden van twee gelieven ‘in een camere’ vertoont de inmiddels bekende verschillen: waar in het handschrift sprake is van het lichaam van de geliefde, noemt de druk ‘'tschoon aenzicht’; als de gelieven arm in arm liggen, volgens het handschrift ‘Met vruechden soo dat hem die leeden tintelen’, gaan ze in de druk niet verder dan een kusje en een liefdesverklaring.

In dit geval vermelden beide parallelteksten bijbelse personages. Opsommingen van bijbelse, mythologische en klassieke namen zijn in de druk veel uitgebreider dan in het handschrift, waar ze soms helemaal ontbreken. Zo somt Aert van Edelheden in het handschrift tien, in de druk twintig gevallen op om de verderfelijkheid van vrouwen te bewijzen. Gheest van Amoureusheden reageert in het handschrift met de opmerking, dat er voor elke slechte vrouw wel twaalf slechte mannen te noemen zijn, maar ‘ten gaet myn propoos / off materien niet ane’. De druk is royaler: Gheest van Amoureusheden spreekt van ‘hondert Mans’; vervolgens noemt hij er negen met name, en hij sluit af met ‘En duysent andere’. Tenslotte worden ze het eens: edele personen ‘moghen die wapenen en vrouwen te saemen / met eeren beminnen’. Alleen in de druk wordt dit met tien voorbeelden geadstrueerd.

In de slotmoralisatie zijn enkele accentverschillen aan te wijzen. Gheest van Amoureusheden looft in het handschrift liefde ‘in eeren in duechden / in houwelycken staet vol genuechten / niet in ouerspele’. In de druk is dit ‘In houwelijcken state zonder verkleeninghe / Ter Zielen zalicheyt, niet in overspele’. De in het handschrift volgende uitval tegen ‘hoerery en ouerspel’ is in de

[p. 74]

druk zeer afgezwakt. In het handschrift besluit het zuiver profane afscheid met een toespeling op de Haarlemse kamer (‘het hout trou moet blycken reyn onverganckelijk’). In de druk wordt hier ‘Een Heere der Heeren’ aangeroepen; het slotaccoord is de vrome wens ‘Die laet v alle vleeschelijcke liefde verwinnen’.

Vergelijking van de twee parallelteksten in handschrift met de gedrukte teksten maakt waarschijnlijk, dat de versie in de Handel is bewerkt. De verschillen tussen druk en handschrift vertonen namelijk hetzelfde patroon als die tussen de twee versies van de twee bewerkte hoofdspelen.

We zouden op grond van de Handel kunnen denken, dat oudere teksten wellicht bewerkt moeten worden om een later, geciviliseerder publiek geen aanstoot te geven. De verpreutsing zou in dat geval, net als de verfraaiing met mythologische opsmuk, een vorm van modernisering zijn. Maar de ongeveer contemporaine afschrijvers uit 's-Gravenpolder (zeventiende eeuw?) en Haarlem (1600) hebben blijkbaar geen been gezien in, bijvoorbeeld, de in de druk gesneuvelde erotica. Reyer Gheurtsz evenmin. Hoewel Narcissus ende Echo en Mars en Venus toen hij ze zo'n halve eeuw eerder afschreef reeds ongeveer een halve eeuw oud waren,⁽²⁷⁾ heeft ook hij geen bezwaar gehad tegen passages die voor de bewerker van de Handel niet door de beugel konden.

De vorm waarin de versies bewaard zijn biedt wellicht de verklaring waarom er in het geval van de Handel zo veel is ingegrepen. Reyer Gheurtsz en zijn collega's in Haarlem en 's-Gravenpolder maakten afschriften van oudere stukken ten behoeve van een verzameling voor eigen gebruik, of voor het gebruik van de kamer waarvan zij lid waren. In ieder geval gaat het in alle drie de gevallen om een besloten gezelschap van liefhebbers. Een gedrukte tekst bereikt echter een veel breder publiek en staat bovendien bloot aan controle van overheidswege. Mogelijk verklaart dit de ingrepen in de teksten. Dit kan betekenen dat de redacteur van de Handel de daarin opgenomen teksten doelbewust bewerkt heeft voor publikatie in gedrukte vorm.

(27) Narcissus ende Echo stamt hoogstwaarschijnlijk uit de vijftiende eeuw; Mars en Venus is zeker ouder dan 1517, Smekens sterfjaar, maar Smeken was toen al 32 jaar stadsdichter.

[p. 75]

Het pak van Houwaert

Op grond van de vergelijking met handschriften lijkt het aannemelijk, dat de in de Handel opgenomen toneelteksten door een en dezelfde persoon bewerkt zijn. Wie kan dat zijn geweest? Niet de al genoemde ‘Niet Snel Al-be-recht’; in diens gedichten vóór in het boek staat expliciet dat Houwaert de auteur is van het geheel. Het kan heel goed wezen dat hij dat ook werkelijk dacht, zeker als hij de teksten kende in de vorm waarin ze gedrukt zijn. En dan hoeft er nog niet eens ‘Houwaert’ op gestaan te hebben; diens lijfspreuk ‘Houdt middelmate’ is frequent in de teksten verwerkt.

Houwaerts grote vertrouwdheid met het werk van zijn voorgangers en het vrijmoedig gebruik dat hij daarvan maakte, zijn bekend. Van Vinckenroye wees in verband met De vier wterste op Jan van den Dale, Cornelis Crul, Anthonis de Roovere en Anna Bijns.⁽²⁸⁾ In Houwaerts beschrijving van de inkomst van aartshertog Matthias in 1578 komt een dialoog voor die daar als tafelspel fungeerde; deze werd door Degroote geïdentificeerd als Cruls Absurda Dat is Vremdt bescheedt.⁽²⁹⁾ Voor zijn beschrijving van ‘Den vreesselijcken camp der doot’ in Den generalen loop der werelt (posthuum gedrukt in 1612) gebruikte Houwaert Olivier de la Marche's Chevalier délibéré en/of Jan Pertchevals vertaling daarvan.⁽³⁰⁾ Nader onderzoek van Pegasides Pleyn zal zeker veel opleveren. Houwaert kende toen hij dit werk schreef in elk geval het in de Handel opgenomen stuk Leander ende Hero, alsmede het ‘Haarlemse’ spel van Piramus en Thisbe,⁽³¹⁾ en mogelijk ook Narcissus ende Echo⁽³²⁾ en De spiegel der minnen. Hij gebruikt Van Ghistele's Heroides-vertaling en de Boccaccio-vertaling van Coornhert.⁽³³⁾

(28) Van Vinckenroye 1965, p. 88.

(29) Degroote 1960.

(30) Houwaert 1612. Verg. Vanderheijden 1932; Mak 1957, p. 163-170.

(31) Verg. ‘O versteent hert hoe condij geweeten / u lieff om uwen wille leggende doot / ghij en hadt van ancxte an stucken gespleten? [...] / Dat gheeft mij immers wonder groot’ (Van Es 1965, p. 147-148, v. 404-407) en ‘O versteent herte naer dat ghy hebt gheweten / Dat u lieff van die dieren was opgheten / Die ghy daer hadt ghelaten ondere / Hoe en zijt ghy van drucke niet ghespleten? / Dat gheeft my wonder boven wondere’ (Houwaert 1615, Boek V, over Hercules en Pyrene).

(32) Misschien blijkt dit uit enkele zinsneden uit het verhaal over Floronia in Boek VI, m.n. ‘wonderlijcke murmuratie’ en ‘'tprisoen van minnen’ (Houwaert 1615, Boek VI).

(33) Verg. Van Vinckenroye 1963-64.

[p. 76]

Toch heeft Houwaert een eigen ‘toon’, en die meen ik te herkennen in de toegevoegde, strofische prologen in de Handel. Houwaert is een bekwaam en vlot dichter en zijn taal is vloeiend en melodieus. Hoewel zijn Leeuwarder drukkers in 1614 onder meer zijn ‘onuytsprekelijcke cortheyt’ loven,⁽³⁴⁾ vertoont hij soms het soort wijdlopigheid dat in het spraakgebruik wel aan bejaarde prostituées wordt toegeschreven. Stijl en woordkeus van de prologen bij Narcissus ende Echo en Mars ende Venus doen denken aan Houwaerts Boeck van die clachte van ombehoirlijcker minnen, de enige tekst uit Die Remedie der liefden waarvan het auteurschap van Houwaert vrijwel zeker is.⁽³⁵⁾

Als voorlopige hypothese zou ik de zaak als volgt willen voorstellen. Houwaert had de beschikking over een collectie oudere toneelteksten, deels van Brusselse herkomst, waaronder ‘amoureuze spelen’ en ‘arguaties van minnen’. Een aantal daarvan leek hem waardevol of boeiend genoeg voor publikatie als leestekst, maar hij vond ze daarvoor in een aantal opzichten verouderd of anderszins ongeschikt. Bij het afschrijven van deze teksten bewerkte hij ze tot de/een ‘handelseditie’ door ze van prologen te voorzien en ze min of meer systematisch te kuisen, te moderniseren en (naar zijn smaak) te verfraaien. Wellicht wilde hij ze, net als Jupiter en Yo of Die remedie der liefden, anoniem laten drukken, maar met een paar bescheiden ‘duimafdrukjes’ (‘Houdt middelmate’) van de redacteur. Dat is er niet meer van gekomen. Na zijn overlijden werd de hele Handel persklaar in zijn nalatenschap aangetroffen.

(34) Verg. Van Vinckenroye 1961, p. 5.

(35) Behalve dan het tienregelige ‘Totte Eersame Lesers’, dat afsluit met ‘Houdt Middelmate’; de slotstrofe van Ombehoirlijcker minnen bevat het acrostichon IEHANHOVWAERT (dit is De Bock ontgaan; zie De Bock 1960, p. 114-119). Verder besluit de slotstrofe van ‘Die clachte Vulcani over Venus sijn wijf’ (Die Remedie der Liefden, f. 49r-51v) met ‘want een eerbaer vrouwe houdt Middelmate’; het gedicht komt hier en daar woordelijk overeen met het stuk van Smeken. De Bock schrijft Houwaert de Ovidiusvertaling toe; vorm (vijftienregelige strofen) en titel komen echter opvallend overeen met Marius Lauriers Ovidiusvertaling Die Conste der Minnen /De Arte Amandi / ghenaempt. Int Latijne beschreuen door den vermaerden Poeet ende Meester der Minnen Ouidius Naso. Ende nu eerst in onser duytscher talen ouerghe-sedt. Allen Jonghers die haer met deser Consten willen moeyen / seer oor-baer ende nootsakelijck ghelesen. Doesburg, Cornelis vander Riuieren, 1564 (zie Kossman 1941 en 1940-42). Verg. Die remedie der Liefden. Jnt Latijne beschreuen door den ver-maerden Poeet Ouidius Naso /ende Nvjn onse Nederlansche tale Rhetorijckelijck ouergesedt / orboorlijck / ende nootsakelijck ghelesen voor D'amoreuse. Nader onderzoek lijkt aantrekkelijk.

[p. 77]

Herkomst en ouderdom van de tussenspelen

Blijft de vraag: kan Houwaert de combinaties in zijn bron of bronnen hebben aangetroffen? Schreven zijn illustere stadgenoten en voorgangers tussenspelen bij hun grote amoureuze stukken, die later om wat voor reden dan ook zonder die tussenspelen tot ons zijn gekomen? Zonder nieuw materiaal zijn deze vragen niet te beantwoorden. Wederom biedt het werk van Colijn van Rijssele echter aanknopingspunten voor enkele speculatieve beschouwingen.

Hierboven is al opgemerkt dat de tussenspelen bij De spiegel der minnen helaas niet bewaard zijn. Gelukkig beschikken we desondanks wel degelijk over een soortgelijk stuk van Colijn. In het vijfde spel van de Spiegel treden namelijk twee ‘amoreuse jonghelinghen’ op, die, onderweg naar het feest voor Diericks huis, disputeren over ‘ghifte’ versus ‘conversatie’ in de liefde (v. 4366-4524). Dit tafereeltje is een pure ‘arguatie in 't amoureus’. Het enige dat in vergelijking met de tussenspelen ontbreekt, is het beroep op het publiek; de ‘vierde wand’ blijft stevig staan. De discussie heeft een open einde, althans formeel; de verdediger van ‘conversatie’ is duidelijk het sympathiekst bedoeld en krijgt ruim tweemaal zo veel tekst als zijn opponent. Inhoudelijk sluit het wel aan bij de situatie in het stuk. Katherina had na lang aarzelen Dierick een haarvlecht gegeven (en dat had ze beter niet kunnen doen); de overwegingen in haar innerlijke tweestrijd voor en tegen ‘ghifte’ spelen ook bij de jongelingen mee. Die komen overigens in de rest van het stuk niet voor; de scène kan zijn ingevoegd om het vijfde spel tot de streefomvang van zo'n duizend verzen per spel aan te vullen.

Is deze disputatie nu een reeds bestaand stukje, dat hier met lichte aanpassingen is ingelast, of is ze speciaal voor dit spel geschreven? Ik zou daar geen uitspraak over durven te doen. Wat stijl, taalgebruik en rijmtechniek betreft, past de scène in ieder geval naadloos in de Spiegel. Er is dus geen reden het auteurschap van Colijn in twijfel te trekken. We kunnen concluderen dat Colijn uitstekend in staat was om een dergelijke ‘arguatie’ te schrijven. Bovendien blijkt dat dit genre in Brussel al aan het eind van de vijftiende eeuw (Colijn stierf vermoedelijk in 1503) vakbekwaam werd beoefend.

De bronnen van de tussenspelen, indien althans te achterhalen, kunnen wellicht inzicht geven in hun herkomst. Dit lijkt me zeker het geval bij het laatste tussenspel bij Narcissus ende Echo: Herte, Ooghe en Wille. De strijd tussen oog en hart is een vrij oud the-

[p. 78]

ma. Zo is er de Disputatio inter cor et oculum van Philippe de Greve (?).⁽³⁶⁾ Dit korte gedicht draait om de vraag, wie van beiden de meeste schuld heeft aan de zonde. In Maerlants Eerste Martijn zijn argumenten, zinsneden en conclusie uit deze Latijnse tekst terug te vinden; de optiek is hier amoureus: wie is de schuld van liefdessmart?⁽³⁷⁾ Hart beschuldigt, Oog verdedigt, Redene determineert.

Een directe bron voor het tussenspel ligt in tijd veel dichterbij. Het is Michault Taillevents Debat du cueur et de l'oeil (rond 1445).⁽³⁸⁾ Dit is geen dramatische tekst, maar een epische. In de raamvertelling ontmoet de ‘ik’ op jacht een hoofs gezelschap, en hij wordt verliefd. In de nacht die volgt ziet hij in een droom de strijd tussen Oog en Hart. Ook hier begint het Hart met verwijten; het Oog verdedigt zich door onder meer te wijzen op zijn ondergeschikte positie. Tenslotte besluiten ze de kwestie met wapens uit te vechten. Dan volgt de uitvoerige voorbereiding van een ‘pas d'armes’; beiden hebben allegorische helpers. Als er bloed dreigt te vloeien, grijpt Venus in om de strijdenden te verzoenen, omdat ze ‘sans eulx / Ne povoit son regne tenir’ (v. 793-794). Oog en Hart zijn nu geheel ontwapend. Venus laat hun meningsverschil opschrijven om het aan ‘tous vrais amans / Et amoureuses’ te kunnen voorleggen. Wie het beste oordeelt, krijgt van haar een krans van rozen; ‘Amours’ zal al zijn wensen vervullen.⁽³⁹⁾

Er is een onmiskenbare inhoudelijke en tekstuele overeenkomst tussen dit Debat en het tussenspel.⁽⁴⁰⁾ Tevens zijn er opvallende

(36) Verg. Wright 1968, p. 63-65; zie over het auteurschap Walther 1920, p. 62.

(37) Van Mierlo 1954, v. 651-767. Walther (1920, p. 63) wijst erop dat deze optiek ook in de ‘Literatur der Troubadours’ voorkomt. Droz en Piaget (1925, p. 98) noemen het thema ‘un des lieux communs de la littérature amoureuse du moyen-age’.

(38) Zie Deschaux 1975, p. 192-229.

(39) Het is de lezers vast opgevallen dat deze afloop sterk overeenkomt met die in Vanden Winter ende vanden Somer. De aloude strijd tussen Winter en Somer verschuift daar richting ‘gedramatiseerde disputatie in het amoureus’, en als de twee elkaar met wapens te lijf dreigen te gaan, worden ze bijtijds verzoend door Venus. Hüsken (1983, p. 66) noemt Vanden Winter ende vanden Somer ‘the oldest extant dramatization of a Venustrial’. Van der Poel (1993, p. 188) betoogt dat Vanden Winter ende vanden Somer ‘is geworteld in folkloristische en geleerde tradities, maar ook beïnvloed [lijkt] door de contemporaine literatuur in de volkstaal’; dit laatste geldt speciaal voor de rol van Venus.

(40) Ter illustratie: argument van L'ueil: ‘Car je fuz pour regarder fais / Et toy pour aimer ce me semble’ (v. 254-55); van Ooghe: ‘Ick ben nochtans geschapen om te ziene alleene/ Ende ghy om te minnen, die 't Herte zijt’ (verg. Piaget 1949, v. 238; Baudet Herenc, Le parlement d'amour; zie Piaget 1902, p. 317-320). Ardant desir, de ‘marechal’ van Amours (v. 303) wordt ‘Minnelijck begheeren/ Maerschalck van Venus der goddinnen’. Le cuer: ‘Comme le fruit ne fructifie / S'il n'a la chaleur du soleil / Ainsi, je te le certeffie, / Aymer ne puis sans ton conseil / Car tu commences l'apareil / De moy donner voulloir d'amer’ (v. 257-262); Herte: ‘Want niet meer dan Roosen oft Violieren, / Lelien, Bloemen en Eghelentieren / Haer volle groeysel ontfanghen en konnen, / 'tEn ware door het schijnen vander Sonnen; / Desgelijcx en mach ick oock minnen niet, / 'tEn zy dat uwen raet dat ghebiet, / Want ghy gheeft den Wille een vry begheeren // mal’ (f. P3V).

[p. 79]

verschillen. In de eerste plaats is het Debat een epische tekst. In de tweede plaats verschilt de uitbeelding van de personages: in het Debat ‘deux moult hardis / Champions en fais et en dis’; in het tussenspel een man en een vrouw. Ooghe zegt over hun relatie: ‘Ick bekenne dat natuere ons te zamen / Ghepaert heeft, zoo man en wijf verzamen’. Dit valt samen met de veel duidelijker hiërarchie van Herte als meester en Ooghe als ondergeschikte in het tussenspel. Ook Wille, die zich als bemiddelaar opwerpt in het tafelspel, is geen autoriteit, maar een partij, die weliswaar boven Ooghe en Herte staat, maar die volgens hen juist daarom nog meer boter op zijn hoofd heeft. Wille verdedigt zich met een beroep op zijn afhankelijkheid van Verstandenisse en Redene.

Eerder heb ik gewezen op de relatie van Taillevents Debat met zowel Narcissus ende Echo als De spiegel der minnen.⁽⁴¹⁾ Is het toeval dat (a) de auteur van het tussenspel Herte, Ooghe en Wille deze tekst goed kende, (b) er twee laat-vijftiende-eeuwse handschriften bewaard zijn, waarin de tekst van dit Debat direct voorafgaat aan die van L'istoire de Narcisus et de Echo, een hoofdbron van Narcissus ende Echo, tevens van invloed op De spiegel der minnen,⁽⁴²⁾ en (c) de amoureuze thematiek in het tussenspel zo verglijdt, dat De Bocks typering van De spiegel der minnen (‘Het hele drama kan ook opgevat worden als een drama van de ontoereikende of slecht geleide wil, waarmede het dan een typisch 15e-eeuws probleem behandelt’⁽⁴³⁾) erop kan worden toegepast? Op grond van al deze omstandigheden ben ik sterk geneigd het auteurschap van dit tussenspel aan Colijn van Rijssele toe te kennen.

Volgende vraag: aangenomen dat hij het inderdaad schreef, schreef hij het dan ook opzettelijk voor opvoering na het laatste bedrijf van Narcissus ende Echo? Hierover valt slechts te speculeren,

(41) Van Gijsen 1989, p. 16, 46, 229.

(42) Zie Hilka 1936; Deschaux 1975; Van Gijsen 1989, p. 83-93. Zie over de druk van 1501 in Le jardin de plaisance Droz en Piaget 1968, p. 95-98.

(43) De Bock 1958, p. 132; verg. Van Gijsen 1989, p. 156-159; het refrein uit Styevoort (CXIV), waarnaar ik verwijs bij de ter plaatse geciteerde klacht van Dierick over zijn zintuigen en wil, is mogelijk van De Roovere en wordt ook geciteerd in Houwaerts Vier Wterste (Van Vinckenroye 1965, p. 80-81; Van Vinckenroye 1960, p. 6-8, 14-18).

[p. 80]

bijvoorbeeld als volgt. Op voorhand kunnen we een thematische relatie tussen de tussenspelen en de hoofdtekst verwachten: de hele Handels draaien immers om amoureusheid. Bovendien zal een eventuele ‘gelegenheidscombinator’ de teksten zeker op toepasselijkheid geselecteerd hebben. Om deze redenen kan een aanwijsbare inhoudelijke aansluiting tussen hoofd- en tussenspelen zeker niet tot stellige conclusies leiden over hun al dan niet gemeenschappelijke ontstaan. Onder dit voorbehoud volgen hier wat observaties over de combinaties.

Er lijkt wel een gemeenschappelijke tendens te zijn in Jupiter en Yo en in Mars ende Venus: de eerste twee tussenspelen zijn geestig en speels, maar toch min of meer serieus; de ‘uitsmijter’ heeft een uitgesproken komisch karakter. Bij Narcissus ende Echo liggen de zaken omgekeerd: Herte, Ooghe en Wille is nogal serieus; de twee eerdere zijn speelser, maar lijken toch ook wat zwaarder op de hand en tendentieuzer dan ‘gemiddeld’. Dit verschil lijkt ook wel voor het hoofdspel op te gaan: Narcissus ende Echo is veel problematischer, bespiegelender en conflictueuzer dan Jupiter en Yo en Mars ende Venus, die een luchtiger, meer galant-erotische toon hebben. We lopen ze na met een korte opmerking.

Narcissus ende Echo:

-	Myns Zelfs Onvry: typering van houdingen tegenover de liefde; de situatie van Myns Zelfs Onvry is enigszins vergelijkbaar met die van Echo, die van Eens Anders Vreucht met die van Narcissus. Daar houdt het wel mee op. Ondanks het open einde roept het spel, lijkt me, sympathie op voor Myns Zelfs Onvry, en afkeuring voor beide anderen. De verwijzingen naar de afloop van het Narcissusverhaal en naar Acteon passen niet in dit stadium van het hoofdspel.
-	De Onghetrooste en de Welgheminde: de titel is misleidend; het thema is in feite de strijd tussen trouwe, reine liefde en ontrouwe, sensuele liefde. Weinig aansluiting bij het hoofdspel; wel veel overeenkomst met Myns Zelfs Onvry.^(44)
-	Herte, Ooghe en Wille: de schuldkwestie staat hier in een heel ander licht dan in het hoofdspel. Voor Echo had het (vooraf)

(44) Nader te onderzoeken is de mogelijke relatie met Chartiers Debat des deux fortunes d'amour, ook bekend als Le debat du gras et maigre. Thema: is er meer ‘zuur’ of meer ‘zoet’ in de liefde? (Droz en Piaget 1968, f. CLIII-CLXI). Onghetroosten doet denken aan de positieve partner bij Chartier!

[p. 81]

een goede waarschuwing kunnen zijn; het versterkt twijfels omtrent de rechtvaardigheid van Narcissus' straf.

Mars ende Venus:

-	Gheest van Amoureusheden en Aert van Edelheden: sprekers worden afgeschilderd als typische Mars- en Venuskinderen. Op een aantal plaatsen vinden we kritiek van Aert van Edelheden op Gheest van Amoureusheden, die overeenkomen met vermaningen tot en spot met Mars (flinke vent degenereert tot ‘pluymridder’) in het hoofdspel. Hun compromis (een goed krijgsman kan/moet ook een goed minnaar zijn) sluit goed aan.
-	Meer Hopen dan Twijffelen, Meer Twijffelen dan Hopen en Amoureuse Jonckheyt: het enige uitgesproken sinnekenstafereel; de strijd speelt zich af in het ‘Palleyse der natueren’, tevens het gemoed van Amoureuse Jonckheyt. Het is erg grappig, maar biedt tevens een tegenwicht tegen het hoofdspel door goede en geoorloofde liefde aan te prijzen (dit laatste geldt ook voor het vorige tussenspel).
-	Een arguatie wiltse wel onthouwen / Hou oude mans varen die jonck wijfs trouwen: vrij grove klucht met serieuze ondertoon; sluit aan bij het ‘mishout’ zijn van Venus als al dan niet geldig excuus voor haar verliefdheid op Mars. Functioneert tevens als parodie ten opzichte van het hoofdspel (herhaling op lager niveau). Leuke uitsmijter.

Jupiter en Yo:

-	Besueck van Trooste en Bedeckten Lust: thema sluit goed aan bij het voorafgaande; het confronteert het publiek met het dilemma van Yo en reikt geldige argumenten aan om haar latere gedrag af te keuren.
-	D'Amoreus Gheest en Minlijck Samblant: zeer toepasselijk; Juno's jaloezie speelt een grote rol in het hoofdspel.
-	Sien, Hooren en Ghevoelen: geestige, parodistische uitsmijter. Altijd bruikbaar na een ‘serieus’ amoureus stuk.

Conclusies en aanbevelingen

Er zijn aanwijzingen dat de tussenspelen uit de Handel van 1621 veel ouder zijn dan deze druk, dat ze relaties hebben met vijftiende-

[p. 82]

eeuwse bronnen, en dat ze vrij ingrijpend zijn bewerkt. Over hun relatie met de hoofdspelen is weinig met zekerheid te zeggen. De zeer vergelijkbare tussenspelen uit Jupiter en Yo lijken inhoudelijk en literair nauw met het hoofdspel verbonden te zijn; dit geldt ook wel voor die bij Mars ende Venus. Het lijkt niet uitgesloten dat ze ook werkelijk geschreven zijn om gespeeld te worden op de plaats waar ze in de gedrukte hoofdtekst-versie zijn opgenomen.

De tussenspelen bij Narcissus ende Echo lijken wat zwaarder op de hand; hun verband met de hoofdhandeling is wat losser. Dit laatste maakt het minder aannemelijk dat deze drie stukjes ook oorspronkelijk bedoeld zijn als tussenspelen bij Narcissus ende Echo. Ik ben wel geneigd Colijn van Rijssele voor de auteur te houden, gezien de overeenkomstige filosofische aspiraties en bekommernissen waarvan zijn Narcissus ende Echo en De spiegel der minnen getuigen.⁽⁴⁵⁾ Ook de verwerking van Taillevents Debat du cueur et de l'oeil in beide stukken en in het eerste tussenspel bij Narcissus ende Echo kan een aanwijzing zijn dat deze drie teksten door dezelfde auteur zijn geschreven. Dit zou bovendien verklaren hoe ze in hetzelfde - hypothetische - ‘pakket’ terecht kunnen zijn gekomen, dat (hypothese 2) door Houwaert bewerkt is voor de gedrukte bundel (hypothese 3), die tenslotte pas 22 jaar na zijn dood van de pers zou komen.

Voor voortgezet onderzoek naar deze dramatische ‘disputaties in 't amoureus’ is, lijkt me, vooral dringend behoefte aan goede edities van de bronteksten, compleet met ‘hoofdspel’ en eventueel ander ‘bijwerk’.

Een grondiger vergelijking met ‘los’ overgeleverde vergelijkbare stukjes lijkt de moeite waard. Zijn er verschillen?

Nader onderzoek naar de bronnen en achtergronden van deze teksten zou zeer gebaat zijn bij steun van de kant van mediolatinisten en romanisten-mediëvisten. Er zijn aanwijzingen dat met name de vijftiende-eeuwse franstalige amoureuze literatuur een belangrijke voedingsbodem heeft gevormd.

Marijke Spies wees naar aanleiding van de discussiestuk-versie van deze bijdrage op het belang van de argumentatiestructuur van de

(45) Dat betekent niet dat Colijn ook een groot denker is; zijn denkbeelden vertonen allerlei inconsistenties. Wel heeft hij, komt me voor, een zeer persoonlijke en herkenbare ‘denktrant’. Dit is natuurlijk een subjectieve impressie, maar ik ben ervan overtuigd dat hij op waarneming berust, hoe ‘ongrijpbaar’ die vooralsnog dan ook is.

[p. 83]

tussenspelen voor een nauwkeuriger datering. Ik hoop dat haar waardevolle suggestie bij vervolgonderzoek zal worden uitgewerkt.

Een aspect dat hier onbesproken is gebleven maar dat zeker nog aandacht verdient, is de muziek in de hoofd- en tussenspelen. Liederen en melodieën zouden mogelijk op ‘dwarsverbanden’ tussen spelen of groepen van spelen kunnen wijzen.⁽⁴⁶⁾ Bovendien zou onderzoek op dit gebied wellicht kunnen helpen het inzicht in herkomst en ouderdom van de spelen te vergroten.^(*)

(46) De door Pikhaus (1989, p. 550-588) opgestelde lijst van de in de tafelspelen voorkomende liederen kan een waardevolle basis vormen. De verwijzingen aldaar kunnen voor een aantal melodieën sterk worden uitgebreid. Voor informatie hierover ben ik veel dank verschuldigd aan Annette Hemmes-Hoogstadt.

(*) Bij de voorbereiding van dit artikel heb ik kunnen profiteren van de resultaten van een werkcollege gegeven aan het Instituut De Vooys van de Universiteit Utrecht tijdens het studiejaar 1992-1993 over de tussenspelen bij Jupiter en Yo en Narcissus ende Echo. Ik wil de deelnemers graag bedanken voor hun inzet en hun vaak scherpzinnige en bruikbare ideeën.

Literatuur

Bibliotheca Belgica. Bibliographie générale des Pays-Bas. Fondée par F. van der Haeghen. Réédité sous la direction de M.-Th. Lenger. Bruxelles 1979 (1964-1970).

E. de Bock, Opstellen over Colijn van Rijssele en andere rederijkers. Antwerpen 1958.

E. de Bock, Johan Baptist Houwaert. Antwerpen 1960.

G. Degroote, ‘Cornelis Cruls bewerking van Erasmus' Colloquium absurda in een werk van Johan Baptist Houwaert’, in: Spiegel der letteren 4 (1960), p. 161-174.

R. Deschaux, Un poète bourguignon du XVe siècle, Michault Tailevent (édition et étude). Genève 1975.

Th.H. van Doorn, ‘Van Narcissus ende Echo. Een vergelijking tussen twee versies’, in: Taal en tongval 21 (1969), p. 255-260.

E. Droz en A. Piaget, ed., Le Jardin de Plaisance et Fleur de Rethorique. 2 dln. New York etc. 1968 (1910 (deel I); 1925 (deel II)).

W. van Eeghem, ‘Biobibliographica X-XV’, in: Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 1957, p. 269-291.

W. van Eeghem, Brusselse dichters. Vijfde reeks: Colyn van Risele (ca. 1450-ca. 1500). Brussel 1963.

[p. 84]

G.A. van Es, ed., Piramus en Thisbe. Twee rederijkersspelen uit de zestiende eeuw. Zwolle 1965.

J.E. van Gijsen, Liefde, kosmos en verbeelding; Mens- en wereldbeeld in Colijn van Rijsseles Spiegel der Minnen. Groningen 1989.

A. van Gijsen, ‘Poëtica, stad, publiek en moraal in “Jupiter en Yo”’, in: H. Pleij e.a., Op belofte van profijt. Stadsliteratuur en burgermoraal in de Nederlandse letterkunde van de middeleeuwen. Amsterdam 1991, p. 318-332, 431-437.

A. Hilka, ‘Das mittelfranzösische Narcissusspiel (L'istoire de Narcisus et de Echo)’, in: Zeitschrift für romanische Philologie 56 (1937), p. 276-321.

J.B. Houwaert, Den generalen loop der werelt [...]. Amsterdam, Barent Otsz. voor Willem Jansz. Stam, 1612.

J.B. Houwaert, Pegasides Pleyn, ofte Den Lust-hof der Maechden [...]. 2 dln. Delft, Adriaen Gerritsen, 1615.

W. Hüsken, ‘Streitgedicht-influences in comic dialogues in the Netherlands’, in: Atti del IV colloquio della Société Internationale pour l'Etude du Théatre Médiéval. Viterbo 1983, p. 65-74.

W.M.H. Hummelen, De sinnekens in het rederijkerdrama. Groningen 1958.

W.M.H. Hummelen, Repertorium van het rederijkersdrama 1500-ca. 1620. Assen 1968.

M.W. Immink, ed., De spiegel der minnen door Colijn van Rijssele. Utrecht 1913.

K. Iwema, ed., ‘Cornelis van Ghistele, “Van Eneas en Dido”. Twee amoureuze spelen uit de zestiende eeuw’, in: Jaarboek de Fonteine 33 (1982-1983), p. 103-243.

G. Kalff, ‘Plagiaat in de 16de eeuw. (Houwaert als Tooneeldichter)’, in: Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 8 (1889), p. 231-235.

J.A.N. Knuttel, ‘Rederijkers eerherstel’, in: De gids 74 (1910), p. 433-473.

J.A.N. Knuttel, Onze letteren in de Middeleeuwen. Amsterdam etc. 1958.

F. Kossmann, ‘De sleutel op de Conste der Minnen en de rederijker Marius Laurier van IJperen’, in: Tijdschrift voor Nederlandse taalen letterkunde 60 (1941), p. 207-227.

F. Kossmann, ‘De ars amandi bij de rederijkers van het laatst der 16e eeuw’, in: Het boek 26 (1940-1942), p. 321-356.

J.J. Mak, Uyt ionsten versaemt. Retoricale studiën 1946-1956. Zwolle 1957.

[p. 85]

J. van Mierlo, ed., Uit de strophische gedichten van Jacob van Maerlant. Zwolle 1954.

A. Piaget, ‘La Belle dame sans merci et ses imitations’, in: Romania 30 (1901), p. 22-48, 317-351; 31 (1902), p. 315-349; 33 (1904), p. 179-208; 34 (1905), p. 375-428, 559-602.

A. Piaget, ed., [Alain Chartier], La belle dame sans merci et les poesies lyriques. Lille etc. 1949 (1945).

P. Pikhaus, Het tafelspel bij de rederijkers. 2 dln. Gent 1988-1989.

D.E. van der Poel, ‘De rol van Venus in “Vanden Winter ende vanden Somer”’, in: H. van Dijk, M.A. Schenkeveld-Van der Dussen en J.M.J. Sicking, red., In de zevende hemel; Opstellen voor P.E.L. Verkuyl over literatuur en kosmos. Groningen 1993, p. 185-189.

Die Remedie der Liefden. In tlatijne beschreuen door den vermaerden Poeet Ouidius Naso / ende Nv In onse Nederlansche tale Rhetorijckelijck ouergesedt / orboorlijck / ende nootsakelijck ghelesen voor D'amoreuse. Daer by gheveugt die clachte van ombehoirlijcker Minnen, Midtsgaders den aert van die lichte vrouwen. En die clachte Vulcani ouer Venus zijn wijf 2. Dialogen van donghestadicheyt der Vrouwen Met diuersche lamentatien vande ghehoonde Minnaers. Met privilegie. Brussel, Jan van Brecht, 1583.

M.T. Schoonbeek, Colijn Keyart: Van Narcissus ende Echo. Ongepubliceerde doctoraalscriptie. 2 dln. Utrecht 1992.

J.F. Vanderheijden, ‘J.B. Houwaert en O. de la Marche,’ in: Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 51 (1932), p. 49-64.

F. van Veerdeghem, ‘J.B. Houwaert's Handel der Amoreusheyt’, in: Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 12 (1893), p. 202-205.

F. van Veerdeghem, ‘J.B. Houwaert's Handel der Amoreusheyt’, in: Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 29 (1910), p. 166-181.

M. Vinck-van Caeckenberge, ‘Het leven van Cornelis van Ghistele, rederijker en humanist (1510/11-1573)’, in: Jaarboek De Fonteine 33 (1982-1983), p. 5-101.

F. van Vinckenroye, ‘Onbekende gedichten van Anthonis de Roovere?’, in: Spiegel der letteren 4 (1960), p. 1-23.

F. van Vinckenroye, ‘Wisselend beeld in de Houwaert-waardering’, in: Spiegel der letteren 5 (1961), p. 1-17.

F. van Vinckenroye, ‘J.B. Houwaert en zijn afhankelijkheid van Cornelis van Ghisteles en D.V. Coornherts vertaalwerk’, in: Spiegel der letteren 7 (1963-1964), p. 185-203.

[p. 86]

F. van Vinckenroye, ed., [J.B. Houwaert,] De vier Wterste. 2 dln. Gent 1965.

C.G.N. de Vooys, ‘Amsterdams rederijkersleven in het midden van de zestiende eeuw’, in: Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 48 (1929), p. 133-140.

W. de Vreese, ‘Houwaert's plagiaat’, in: Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 12 (1893), p. 206-222.

H. Walther, Das Streitgedicht in der lateinischen Literatur des Mittelalters. München 1920.

I. van de Wijer, ed., ‘“Hue Mars en Venus tsaemen bueleerden”. Rederijkersspel toegeschreven aan Jan Smeeken, uitgegeven naar Ms. II 368 Kon. Bibl. Brussel’, in: K. Porteman, red., Uut goeder jonsten. Studies aangeboden aan prof. dr. L. Roose naar aanleiding van zijn emeritaat. Leuven/Amersfoort 1984, p. 33-91.

Th. Wright, The latin poems commonly attributed to Walter Mapes. Hildesheim 1968 (1841).