Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1989-1990

[p. 117]

De Evangelische Leeraer: ‘een spel vul heresien’ door Dirk Coigneau

‘Een seer schoon Spel van zinnen. Ghemaeckt by mijn Heer Johan Wtenhove Anno 32. ende is ghespeelt Anno 1543’: met deze woorden wordt op het titelblad de toneeltekst omschreven die samen met een lied van dezelfde Utenhove in een ‘anno 1570’ gedateerde druk is uitgegeven⁽¹⁾. In Hummelens Repertorium van het rederijkersdrama 1500-ca. 1620 (Assen 1968) ontving het spel het siglum 4 09 en, naar de eerstvermelde naam in de lijst van spelpersonages, de titel De Evangelische Leeraer⁽²⁾. In deze bijdrage kort ik ‘De Evangelische Leeraer’ af tot DEL.

Waar het in 1570 gedrukt is en door wie vermeldt het boek niet, maar op gezag van de bibliografen H. de la Fontaine Verwey en J.P. Valkema Blouw kan worden aangenomen dat het door Willem Gheylliaert in Emden is uitgegeven⁽³⁾. Willem Gheylliaert (of Gailliart), loot van een Brugs patricisch geslacht, was in 1570 niet aan zijn proefstuk. Al sinds 1556 drukte hij op eigen naam in de Oostfriese stad Emden waar tal van religieus-politieke vluchtelingen uit de Nederlanden een wijkplaats hadden gevonden⁽⁴⁾. Het is ook niet het eerste toneelstuk dat van zijn persen kwam. Al in 1557 bezorgde hij uitgaven van twee vroeg-reformatorische rederijkers-

(1) Enig bekend exemplaar: Parijs, BN D2-1415(6). Beschreven door G.C. Zieleman in ‘Van Venator tot Duircant. Over het convoluut met Utenhoves Spel van zinnen’, Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis 71-72 (1991), p. 166-171.

(2) Hummelen, Repertorium, p. 244. De lijst van spelpersonages is samen met een lijst van ‘Figuren’ op het titelblad meegedeeld. Voor Hummelens naamgevingsprincipes zie Repertorium, p.10-11.

(3) Zie C.C. de Bruin, ‘Utenhove te Rooborst (1543): het keerpunt in de gang van zijn leven’ in Geschiedenis godsdienst letterkunde. Opstellen aangeboden aan dr. S.B.J. Zilverberg ter gelegenheid van zijn afscheid van de Universiteit van Amsterdam. Onder red. van E.K. Grootes en J. den Haan, Roden 1989, p. 46.

(4) H.F. Wijnman, ‘Grepen uit de geschiedenis van de Nederlandse emigrantendrukkerijen te Emden’ in Het Boek 36 (1963-64), p. 149 en 166. Over Willem (zoon van Jan) Gheylliaert ook Wijnman in Het Boek 37 (1965-66), p. 124-50; S.W. Bijl, Erasmus in het Nederlands, Nieuwkoop 1978, p. 253-4 en P. Valkema Blouw, ‘The secret background of Lenaert der Kinderen's activities, 1562-7’ in Quaerendo (1987), p. 85.

[p. 118]

spelen, met name Een spel van sinnen op tderde / tvierde ende tvijfste Capittel van Twerck der Apostolen en Den boom der schriftueren⁽⁵⁾.

Zoals bij DEL bevat ook het titelblad van Den boom der schriftueren een predikaat dat het spel aan een bepaalde opvoering bindt: ‘ghespeelt tot Middelburch in zeelant den eersten in Augusto int iaer .xxxix.’. De datering is bij DEL minder precies (alleen ‘anno 1543’) maar gegevens over de plaats van opvoering vindt de lezer ook daar, zij het op de verso-zijde van het titelblad in het berijmd Totten Leser (v. 5-7): ‘Mijn Heer Johan Wtenhove’ heeft ‘dit Spel excellent’ ‘ontrent vier mijlen van Ghent / Te Borst doen spelen op zijn Heerlickhede’⁽⁶⁾. Vergelijkbare verwijzingen naar een bepaalde opvoering of opvoeringsgelegenheid vindt men meer dan eens bij handschriftelijk overgeleverde spelen en natuurlijk ook in de uitgaven van de produkten van rederijkerswedstrijden⁽⁷⁾. Bij DEL heeft de herinnering aan de opvoering niet alleen een louter toneelhistorische, maar ook een politiek-ideologische betekenis aangezien het unieke gebeuren van 1543 voor een aantal betrokkenen ingrijpende justitiële gevolgen heeft gehad⁽⁸⁾. Voor Gheylliaerts omgeving en kliënteel was deze betekenis in 1570 nog altijd relevant, te meer omdat een van de belangrijkste betrokkenen, de organisator van de opvoering zelf, geen obscure onbekende was, maar de in 1566 op vijftigjarige leeftijd overleden ‘mijn Heer Johan Wtenhove’⁽⁹⁾.

(5) Een exemplaar van Een spel van sinnen..., ‘Ghedruct tot Embdem / by my Willem Geylliaert’, in Brussel, KB Cl 6734 (uit bibl. Serrure); een exemplaar van Den boom der schriftueren, ‘Ghedruct tot Embden / by my Willem Gheyliaert’, in Gent, UB R458 (uit bibl. Snellaert). Voor andere uitgaven van deze spelen (niet van Gheyliaert), zie resp. de tekstedities van F. Pijper in Bibliotheca Reformatoria Neerlandica. Eerste Deel, 's-Gravenhage 1903, p. 282-4 en G.D.J. Schotel, Den boom der schriftueren..., Utrecht 1870, p. viii, beide aan te vullen met L.M. van Dis, Reformatorische rederijkersspelen uit de eerste helft van de zestiende eeuw, Haarlem 1937, p. 19-24 en 106 en Hummelen, Repertorium, p. 39 (1 G 2) en 160-1.

(6) De versnummers verwijzen hier en in het vervolg naar de uitgave van De Bruin in dit Jaarboek.

(7) Zie bijv. in Hummelens Repertorium: p. 18 (1 B 8), 21 (1 B 15-16), 22-25 (1 B 18-19, 21-25), 27 (1 B 33), 33 (1 D 9), 35 (1 D 12), 41 (1 H 1), 43-45 (1 J 1-2, 1 J 7), 47 (1 K 1), 49 (1 L 3), 55 (1 M 9-10), 60-61 (1 OA 2-3, 5), 63-64 (1 OA 9, 1 OB 3), 66 (1 OB 8), 68 (1 OC 2-3), 71-72 (1 OC 11, 1 OD 2), 91-92 (1 OG 14, 16-17), 105 (1 OR 1), 108 (1 P 7), 110-111 (1 P 15, 17), 115-119 (1 S 1-5, 7-9, 10-11), 132 (1 U 20), 134 (1 U 23b), 149-150 (2 05, 07-8), 153 (2 14), 154 (2 16), 156 (2 20), 189 (3 G), 198 (3 J), 241 (4 06), 244 (4 10), 253 (4 24), 257-258 (4 30-31), 264 (5 A 1).

(8) Hierover Johan Decavele, De dageraad van de reformatie in Vlaanderen (1520-1565), Brussel 1975, Deel 1, p. 208-210 en zijn bijdrage in dit Jaarboek, p. 109-112.

(9) Over Utenhoves leven (1516-6.1.1566) en activiteiten: F. Pijper, Jan Utenhove. Zijn leven en zijne werken, Leiden 1883; S.J. Lenselink, De Nederlandse psalmberijmingen van de Souterliedekens tot Datheen, Assen 1959, p. 247-250, 310-314, 364-366, 426-32; G.R. van Itterzon in Biografisch Lexicon voor de Geschiedenis van het Nederlands Protestantisme. Deel 2, Kampen 1983, p. 427-30 en vooral (met correcte gegevens over afstamming, geboortejaar en sterfdatum) Decavele, a.w., p. 77-85.

[p. 119]

Deze Gentse patriciërszoon, die in 1550 ouderling van de Nederlandse vluchtelingengemeente in Londen werd, had met zijn kerkorganisatorische activiteiten en zijn theologische en liturgische publikaties onder de Nederlandse gereformeerden gezag en bekendheid verworven⁽¹⁰⁾. De opvoering van DEL op zijn buitengoed te Roborst op 2 juli 1543 was de directe aanleiding voor zijn vlucht (1544) en verbanning (1545) geweest⁽¹¹⁾.

Utenhove was niet de enige voor wie de opvoering van 1543 levensbelangrijke gevolgen heeft gehad. Wél had hij als initiatiefnemer de grootste verantwoordelijkheid gedragen en werd hij van de betrokkenen het meest vermaard. Het is dan ook, alleen al uit publicitaire overwegingen, niet verwonderlijk dat Gheylliaert in 1570 alle licht op hem laat schijnen en hem ook als de auteur van het spel presenteert: ‘Ghemaeckt by mijn Heer Johan Wtenhove’ en ‘Mijn Heer Johan Wtenhove... dit Spel excellent / Heeft ghestelt’⁽¹²⁾. Bij deze exclusieve aandacht voor de persoon van Utenhove past de opname van ‘een nieuw Liedeken ghemaeckt door Johan Wtenhove’, een historielied met acrostichon, waarbij de beginletters van iedere strofe, samen de naam WTENHOVIVS vormend, nog eens apart

(10) Lenselink (a.w., p. 430) noemt hem ‘een van de belangrijkste personen uit onze midden-zestiend'eeuwse hervormingsgeschiedenis’. Dé plaats van uitgave van Utenhoves (Nederlandstalig) werk op het continent was Emden; ‘zijn’ drukker daar (van verschillende psalmbundels, zijn Nieuw Testament (1556) en zijn vertaling van J. à Lasco's Catechismus oft Kinderleere (ed. van 1557 en 1558)) was de Gentenaar Gillis van der Erven of Gellius Ctematius (zie Pijper, a.w., p. 77 en 118; Lenselink, a.w., p. 251-2, 311, 314, 317, 319, 333-6, 366-7, 373, 403; Wijnman, a.art. in Het Boek 36, p. 142-4 en M. Tielke, Das Rätsel des Emder Buchdrucks (1554-1602), p. 29-30, 58, 62-3, 66-7, 71, 79, 83, 90). Na het overlijden van Ctematius (1566) werd diens drukkerij door Willem Gheylliaert met de zijne gecombineerd: zie Wijnman, a.art. in Het Boek 36, p. 163.

(11) Zie noot 8 en De Bruin, a.art. Pijper (1883) kende de reden voor Utenhoves ballingschap niet: a.w., p. 17. Aan Prudens van Duyse was ze in 1861 wél al bekend: zie zijn Verhandeling over den drievoudigen invloed der rederijkkameren (Mémoires couronnés..., publ. par 1' Académie Royale), Bruxelles 1861, p. 151 (vgl. ook J. Loosjes, ‘De invloed der rederijkers op de hervorming’, Stemmen voor Waarheid en Vrede 1909, p. 422; Bibliotheca Belgica. Rééd. M.T. Lenger, I, p. 489 en J.J. Mak, ‘De Rederijkersstudie in 1957-58’, Jaarboek De Fonteine 9 (1959), p. 142).

(12) Naar titelblad en Totten Leser, v. 5-6. Ik heb weinig vertrouwen in de interpretatie van Zieleman die stellen in het aangehaalde vers alleen als ‘enscèneren’, met uitsluiting van ‘schrijven’, wil verstaan: a.art., p. 170-1. Voor ‘stellen’ als ‘schrijven’ (van toneel), zie bijv. Everaert in Hummelens Repertorium, p. 15 (ghescreven betekent hier ‘overgeschreven’) en 1 B 1, 8-10, 15-6, 18-9, 22-5, 27. Daarnaast ook vaak (m.i. tautologisch) ‘ghestelt ende ghemaect’ (1 B 2-5, 11-4, 20-3, 26), o.m. voor stukken die niet gespeeld mochten worden (1 B 14 en 16). Vgl. verder ‘in dichte ghestelt’ (p. 50, 1 L 3; p. 241) en ‘rhetorijckelijck in spelen ghestelt’ (p. 242).

[p. 120]

in groot cursief naast de tekst zijn gezet⁽¹³⁾. Het lied handelt over een tweede ‘dramatische’ gebeurtenis uit het leven van ‘mijn Heer Wtenhove’: over de stormachtige bootreis die hij in 1553 samen met andere gereformeerde geloofsgenoten vanuit Engeland, waar Maria Tudor aan de macht was gekomen, naar Denemarken ondernam en het vertrek uit Denemarken toen bleek dat het gezelschap ook daar, vanwege de tegenstand van bepaalde lutherse kerkelijke leiders en ondanks het barre winterweer, geen andere keuze dan het zeegat overbleef⁽¹⁴⁾.

Utenhove heeft het lied naar alle waarschijnlijkheid tijdens zijn op het ‘Deense’ avontuur volgend verblijf in Emden (dec. 1553-zomer 1556) geschreven⁽¹⁵⁾. Het sluit probleemloos aan bij zijn in Londen aangevangen lyrische activiteit als psalmberijmer. Met Utenhoves auteurschap van DEL ligt dat anders. Er is geen (ander) dramatisch werk van hem bekend en Gheylliaerts presentatie gaat al of niet bewust voorbij aan hem die door de arresten van de Raad van Vlaanderen in 1545 als de eigenlijke auteur werd aangewezen: Gillis Joyeulx alias den Drom uit Oudenaarde⁽¹⁶⁾.

Gehéél afwijkend van de arresten is Gheylliaerts voorstelling van zaken echter niet: ook zij kennen aan Utenhove immers een aandeel in het auteurschap toe. Utenhove heeft, zo luidt het, Joyeulx het spel ‘helpen maken ende componerene’, een spel dat gekarakteriseerd wordt als ‘vul heresien ende dwalinghe(n), inhaudende de leeringhe ende secte van... Martinus Luther’⁽¹⁷⁾. Het zal bij de voorgestelde collaboratie ook voor de ‘inquisiteurs’ in 1545 niet gemakkelijk zijn geweest om uit te maken wie nu, kwalitatief gezien, voor het uiteindelijke resultaat de grootste verantwoordelijkheid droeg: de helper (c.q. inspirator) of de hulpbehoevende ‘auteur’? Voor wie in 1570 de persoon en kwaliteiten van de ‘helper’ kende, was het antwoord wellicht eenvoudig: Utenhove, hét brein achter opvoering én spel...

(13) Fol. G 3r-G 4r: het lied, niet op het titelblad vermeld, maakt de laatste katern vol.

(14) Hierover, op basis van Utenhoves uitvoeriger relaas in zijn Simplex etfidelis narratio... (1560), vooral: Pijper, a.w., p. 100-13; A.A. van Schelven, De Nederduitsche vluchtelingenkerken der XVIe eeuw in Engeland en Duitschland in hunne beteekenis voor de reformatie in de Nederlanden, 's-Gravenhage 1908, p. 104-13 en Lenselink, a.w., p. 310-1. Vgl. ook Decavele, a.w., p. 84.

(15) Ik leid dit af uit de laatste strofe waarin men leest dat de vluchtelingen, ‘ghekeert meer naer den Westen’ (bedoeld is Emden), ‘daer... noch... zijn vry’ (het laatste woord misschien alleen als stoplap te lezen).

(16) Decavele, a.w., p. 209-10 en in dit Jaarboek, p. 108-109.

(17) Decavele, a.w., p. 209, n. 79 en 80 en in dit Jaarboek, p. 108.

[p. 121]

Van Joyeulx zijn (verder) geen teksten bekend⁽¹⁸⁾. Utenhove kennen we wél als dichter, meer in 't bijzonder als psalmberijmer. Lenselink noemt zijn poëtisch werk ongelijkwaardig: naast vele middelmatige prestaties komen ook bezielde momenten voor⁽¹⁹⁾. Utenhove blijkt vooral moeite te hebben met strakke strofevormen en het serreren van het vers. Volgens Van Es lijkt zijn vers ‘dikwijls meer op proza, ingedeeld naar de melodie’ en Lenselink signaleert vaak een al te vlot gebruik van stoplap en enjambement⁽²⁰⁾. Lenselink concludeert: ‘In de korte versregel ligt Utenhove's kracht niet; klankrijkheid kan men zijn vers echter niet ontzeggen’⁽²¹⁾. In de beste verzen wijst hij inderdaad ‘fraaie klankwerking’ en expressieve alliteraties en vocaalharmonieën aan⁽²²⁾.

De twee gesignaleerde eigenschappen, gebrek aan synthetische vormkracht enerzijds en klankgevoeligheid anderzijds, vinden we ook in DEL. Het berijmen van psalmteksten voor gemeentezang was hoe dan ook aan bepaalde melodie- en strofevormen gebonden. Voor een toneeltekst geldt zo'n binding niet. In DEL is van deze vrijheid op een ongewone manier geprofiteerd. Geheel afwijkend van het algemene rederijkersgebruik is hier namelijk geen onderscheid tussen ‘volle’ en ‘halve’ verzen gemaakt. Het verschil tussen het langere volle vers dat ongeveer negen tot dertien lettergrepen telde en het kortere halve vers is relatief maar toch altijd

(18) Gillis Joyeulx alias den Drom ‘behoorde tot de reformatorische voormannen van de streek’ rond Oudenaarde: Decavele, a.w., p. 210. Als dichter of rederijker is zijn naam niet bekend: hij komt niet ter sprake in D.J. van der Meersch’ ‘Kronyk der rederykkamers van Audenaerde’, Belgisch Museum 7 (1843), p. 15-72; Matthijs de Castelein noemt hem niet als vriend of bekende (vgl. S.A.P.J.H. lansen, ‘Speurtocht naar het leven van Matthijs Castelein. Archivalia en onzekerheden’ in Verslagen en Meded. Kon. Vlaamse Acad. voor Taal- en Letterk. 1970, p. 362-84 en 440-3) en zijn naam komt niet voor onder A. van Elslanders refreindichters (Het refrein in de Nederlanden tot 1600, Ledeberg Gent 1953, p. 231-64) of in Hummelens ‘Lijst van auteurs, afschrijvers en eigenaren’ van spelen (Repertorium, p. 282-6 en de aanvulling in Dutch Crossing 22 (1984), p. 124). Ook drs. B. Ramakers meldde me (waarvoor van harte dank) dat hij bij zijn recent opzoekingswerk in verband met de processie- en toneelcultuur in Oudenaarde geen Gillis Joyeulx is tegengekomen.

(19) Vgl. Lenselink, a.w., p. 323-5, 333, 356, 358, 424, 432.

(20) G.A. van Es, ‘Hervorming en calvinisme’ in Geschiedenis van de Letterkunde der Nederlanden (o.red. van F. Baur), Antwerpen..., dl. III, p. 192-3 en Lenselink, a.w., p. 325, 339, 347, 356, 360, 363, 387, 431. Ook schroomt hij niet om terwille van het rijm germanismen in te voeren: Lenselink, a.w., p. 275. Men kan het ook positiever uitdrukken en zeggen dat bij Utenhove niet het rijm of vormschoonheid maar verstaanbaarheid en tekstgetrouwheid vooropstaan: Lenselink, a.w., p. 259, 271, 278, 280, 304, 343, 356, 369, 399.

(21) Lenselink, a.w., p. 360 (vgl. ook p. 363).

(22) Lenselink, a.w., p. 259, 290, 292, 303, 323, 340, 353, 357-8, 363.

[p. 122]

herkenbaar. Een half vers is geen volwaardig vers: het moet kwantitatief en door middel van eindrijm worden ‘vol’-gemaakt. In DEL is met het kwantitatieve principe geen rekening gehouden. Relatief korte of zéér korte regels fungeren er ongegeneerd als volwaardige verzen naast langere regels: vergelijk bijvoorbeeld v. 85, 98, 100, 127, 161, 174, 200, 207, 300, 390, 393, 408, 429, 558-559, 636, 818, 822, 834-835, 885, 888, 890, 894-896, 930, 956, 1027, 1183, 1235, 1297, 1339, 1348, 1478, 1493⁽²³⁾.

De willekeurige verslengte in DEL gaat samen met een ongeremde zwier op het discursieve vlak. Zinnen strekken zich over langere verzen uit of vloeien vlot over versgrenzen heen. De tekst enjambeert er lustig op los, ‘leest als proza’ en is over het algemeen gemakkelijker te volgen dan die van de meeste, in veel compactere verzen geschreven rederijkersspelen (vgl. de Spelen van Gent van 1539).

Weinig vaste patronen vindt men ook in de toepassing van het rijm. Naast het gepaard eindrijm dat overheerst (426 rijmparen), komen ook drie, vier of vijf opeenvolgende rijmen (in resp. 129, 25 en 3 gevallen)⁽²⁴⁾ en gekruiste of omarmende combinaties (28 maal gekruist, het refrein niet meegerekend, en vier maal omarmend) voor⁽²⁵⁾. Met

(23) Ik stipte alleen verzen aan die met een ander slechts één rijmpaar vormen. Waar een korte regel samen met twee andere voor drie of meer rijmen zorgt, kunnen door samenvoeging eventueel langere verzen met binnenrijm gevormd worden. Toch is dit m.i. niet de bedoeling geweest: vgl. v. 5, 8, 14, 19, enz.

(24) Drieslagrijm in v. 2-5, 12-4, 17-9, 20-2, 23-5 (2/1), 83-5, 104-6 (1/2), 111-3 (2/1), 124-6 (1/2), 163-5 (1/2), 180-2 (2/1), 183-5 (1/1/1), 188-90 (1/2), 197-9, 204-6, 209-11 (1/2), 214-7 (1/2), 217-9 (1/2), 220-2, 225-7 (2/1), 230-2, 245-7, 271-3, 274-6 (1/2), 283-5 (2/1), 288-90, 293-5, 300-2 (1/2), 305-7, 312-4, 323-5 (1/2), 333-5 (1/2), 336-8 (1/2), 375-7 (2/1), 378-80 (2/1), 405-7, 411-2 (2/1), 419-21, 452-4 (1/1/1), 455-7 (1/2), 464-6 (2/1), 467-9, 475-7 (2/1), 482-4, 485-7 (2/1), 490-2, 499-501, 508-10, 511-3 (2/1), 514-6 (2/1), 525-7 (2/1), 534-6, 537-9 (2/1), 560-2 (2/1), 565-7 (2/1), 578-80 (1/2), 592-4 (2/1), 619-21 (2/1), 622-4 (1/2), 627-9 (2/1), 644-6 (2/1), 647-9 (2/1), 658-60 (1/2), 665-7 (2/1), 668-70, 675-7, 695-7 (1/2), 700-2 (1/2), 703-5 (2/1), 706-8 (1/2), 731-3 (1/2), 747-9 (2/1), 750-2 (2/1), 755-7, 762-4 (1/2), 775-7 (1/2), 784-6 (2/1), 793-5 (2/1), 796-8 (1/1/1), 799-801 (1/2), 808-10 (2/1), 823-5 (1/2), 836-8 (2/1), 845-7 (2/1), 850-2, 853-5 (1/2), 862-4 (2/1), 891-3 (2/1), 900-2, 911-3 (2/1), 920-2, 931-3 (2/1), 938-940 (2/1), 941-3, 985-7, 1004-6 (2/1), 1015-7 (1/2), 1018-20 (1/2), 1025-7 (2/1), 1046-8 (2/1), 1057-9 (2/1), 1070-2 (1/2), 1121-3 (2/1), 1124-6, 1127-9 (1/2), 1136-8 (2/1), 1155-7 (2/1), 1178-80 (2/1), 1212-4 (2/1), 1220-2 (1/2), 1233-5 (2/1), 1246-8 (2/1), 1268-70 (1/2), 1275-7 (2/1), 1280-2 (2/1), 1283-5 (1/2), 1286-8 (2/1), 1289-91 (2/1), 1317-9 (2/1), 1320-2 (2/1), 1367-9 (1/1/1), 1382-4 (1/2), 1387-9 (2/1), 1400-2 (2/1), 1467-9, 1474-6, 1479-81 (2/1), 1504-6 (1/2), 1509-11 (zie ook de gekruiste combinatie v. 1258-67). Vier na elkaar in v. 8-11 (2/2), 54-7 (2/2), 166-9 (2/2), 265-8, 385-8 (2/2), 493-6 (2/2), 550-3 (2/2), 597-600 (2/1/1), 725-8 (2/2), 769-72 (1/1/2), 804-7 (2/2), 815-6 (3/1). Vijf opeenvolgende rijmen in v. 2604 (3/2), 583-7 (2/1/2), 742-6 (2/1/1/1) (zie ook de gekruiste combinatie v. 1258-67). Voor de betekenis van de cijfers tussen haakjes, zie noot 28.

(25) Gekruist in v. 64-75 (3 x), 944-55 (3 x), 957-61 (2 x), 976-83 (2 x), 10114, 1064-7, 1085-100 (4 x), 1115-8, 1161-4, 1174-7, 1184-7, 1216-9, 1239-41, 1253-6, 1258-67 (met 5 + 3 x a), 1292-5, 1441-4, 1470-3, 1491-4. Omarmend in v. 328-31, 4704, 1007-10, 1059-62.

[p. 123]

uitzondering van een door Christus gesproken refrein (v. 337-375) en een emotionele passage in de verzen 1258-1267, hebben de afwijkingen van het gepaard rijm geen duidelijke semantisch-functionele betekenis⁽²⁶⁾. Naast het ene refrein zijn er nog vier gevallen waar twee of meer gekruiste verbindingen op elkaar volgen⁽²⁷⁾, maar slechts één keer leidt dit tot een volwaardige balladestrofe (v. 64-78: abab/bcbc/cdcd/dee).

Opvallend is wel de tendens om het drie-, vier- of vijfvoudige slagrijm bij clausverbindingen toe te passen: van de combinaties met vier of vijf opeenvolgende rijmen is er slechts één (v. 265-8) die geen clauswissel overspant; van de 129 drieslagrijmen vindt men er 94 bij een clausovergang en dit zowel in de verhouding 2/1 (56 maal) als 1/2 (34 maal)⁽²⁸⁾. Vanuit de clauswisselingen bekeken, betekent dit dat bij 131 van de in totaal 199 wisselingen de verbinding door een combinatie van meer dan twee gelijke rijmen bezegeld wordt⁽²⁹⁾. Deze vorm van clausverbinding was in rederijkerskringen niet algemeen gebruikelijk. Een min of meer systematische, met DEL vergelijkbare toepassing ervan vindt men onder de negentien spelen die in 1539 in Gent werden opgevoerd slechts in de spelen van Leffinge en Loo⁽³⁰⁾.

Het eindrijm in DEL is over het algemeen zuiver en eenvoudig⁽³¹⁾. Over de tekst verspreid, vindt men tal van overlopende

(26) In v. 1085-1100 omspannen de vier kruisrijmen (slechts) een welbepaald gedeelte binnen een uitvoeriger berijmde bijbelpassage, met name de zaligsprekingen van de Mensenzoon en de vragen van de zaligen op de oordeelsdag uit Mattheus 25:31-46; in v. 1161-4 en 1174-7 vormen beide gekruiste combinaties resp. het begin en het einde van een langere claus; in v. 1239-41 en 1253-6 gaat het om het begin van een claus van ‘Dienaer Gods’ en het einde van de claus van zijn partner ‘Evangelische leeraer’. Voor het markeren van emotionele gedeelten en het vragen van aandacht door middel van het rijm in de spelen van 1539, zie B.H. Erné en L.M. van Dis (ed.), De Gentse Spelen van 1539, 's-Gravenhage 1982 (2 dln.), p. 17-8 en 570.

(27) Samen de helft (14) van de gekruiste combinaties: v. 64-78, 944-61, 976-83 en 1085-100.

(28) Met 2/1 is bedoeld dat van de drie rijmen de twee eerste een claus afsluiten en het laatste de volgende claus opent; bij 1/2 is het andersom. Daarnaast vindt men bij drieslagrijmen ook vier maal een verdeling over drie enkele clausverzen (1/1/1): zie noot 24.

(29) In v. 1058-9 is de overgang niet geheel zuiver: toch nog assonantie en dus geen rijmafhechting.

(30) Erné en Van Dis, a.w., p. 57-84 (Leffijnghe) en 511-534 (Loo: het verschijnsel is hier ook door de uitgevers opgemerkt: p. 506). Bij Cortrijcke alleen in combinaties met halve verzen (p. 545-567). Vgl. nog in mindere mate bij Caprijcke (p. 449-450, 458, 461, 464-468).

(31) Onzuiver in v. 174-5, 998-9, 1058-9, 1079-80, 1181-2 en 1210-1. Dubbel eindrijm in v. 28-9, 30-1, 52-3, 485-7, 640-1, 826-7, 1121-2.

[p. 124]

rijmen en binnen- en middenrijmen⁽³²⁾. Ze zijn, in tegenstelling bijvoorbeeld tot het Totten Leser in DEL, niet tot een formeeldwingend patroon gecombineerd. Wél dragen ze bij tot de klankrijkdom van het geheel. Wat dit laatste betreft, biedt de tekst naast de genoemde volle en zuivere overlopende rijmen en binnen- en middenrijmen ook een overvloed aan interne of ‘overlopende’ assonanties en alliteraties, klankharmonieën waaraan niet zelden het ritmisch-redundante taalgebruik met zijn woordherhalingen, stoplappen en tautologieën debet is⁽³³⁾.

Zo combineert dus ook DEL de twee categorieën die Utenhoves dichtwerk karakteriseren: zwakke vormbeheersing en rijke sonoriteit. Tegenover deze ‘prosodische parallel’ staat echter een zekere divergentie op lexicaal gebied. Zo heb ik voor een groot aantal in DEL met enige regelmaat terugkerende woorden en wendingen geen aanknopingspunt in de gedichten van Utenhove gevonden⁽³⁴⁾. Dit geldt bijvoorbeeld voor omschrijvingen met woorden als bediet

(32) Overlopend rijm (het creëert soms tegelijk een binnenrijm: in dat geval aangeduid met ‘b’) in v. 16-7 (b), 27-8, 28-9 (b), 43-4, 45-6, 49-50, 89-90, 105-6 (b), 142-3, 218-9 (b), 236-7, 242-3 (b), 278-9, 287-8, 288-9 (b), 292-3, 314-5, 403-4 (b), 507-8, 512-3 (b), 645-6 (b), 662-3, 674-5, 676-7 (b), 699-700, 771-2 (b), 809-10 (b), 897-8, 925-6 (b), 1048-9, 1343-4 (b), 1367-8 (b). Andere binnenrijmen in v. 47, 335, 530, 585, 646, 1108, 1188, 1191, 1299. Middenrijm in v. 16-7, 323-4, 383-4, 615-6, 677-679-681, 729-30, 1042-3, 1120-1.

(33) Vgl. de ‘overlopende’ assonanties (soms ook binnen het vers) in v. 1-4 (o), 3-5 (i), 12-4 (o), 17-8 (ij), 23-4 (i), 110-1, 215-7, 254-62, 265-8, 275-8, 312-4, 343-4, 419-24, 457-8, 468-9, 472-3, 494-5, 497-9, 501-2, 518-9, 544-5, 547-8, 576-7, 644-5, 686-7, 750-1, 825-6, 828-30, 850-1, 857-8, 912-3, 937-8, 955-6, 986-8, 992-3, 1004-5, 1019-21, 1154-5, 1169-70, 1206-8, 1241-2, 1262-5, 1328-30, 1383-4. Binnen de verzen: v. 265, 585,797, 849, 945, 965, 1000, 1001, 1123, 1125, 1126, 1225-6, 1238, 1245, 1248, 1269, 1276, 1299-1300, 1302, 1408, 1467. ‘Slap’ middenrijm (o.a. door herhaling van woorden) in v. 10-12-14, 51-2, 119-20, 330-1, 333-4, 339-40, 496-7, 525-6, 546-7, 661-2, 700-1, 738-9, 741-2, 745-6, 791-2, 799-800, 808-13, 824-5, 839-41-42, 864-5, 896-7, 899-902, 928-9, 931-2, 967-7, 980-1, 989-2, 1009-10, 1130-4, 1249-51, 1292-3, 1335-8, 1413-4, 1505-10. Binnen én tussen verzen: v. 19-20, 1404-6, 1472-3. Vóór- en ketting-‘rijm’: v. 21-3, 816-7, 1185-6. Alliteraties (soms door herhaling van woorden) o.a. in v. 1 (m), 7-9 (d: in v. 7 Dijnder tegenover overal elders uw(er)), 15 (v), 16 (1), 17 (h), 24-5 (ver-), 37-9 (g, d), 133-4 (ver-), 135 (d), 136-8 (g), 275, 279, 312, 349-50 (g), 653, 727-8, 940, 1007-8, 1028, 1114, 1124, 1156, 1158, 1168-9, 1171-2, 1179, 1235-6, 1256, 1268, 1271-2, 1275-6, 1304-5, 1312-3, 1350, 1390, 1467-8, 1499-500...

(34) Voor Utenhove baseerde ik mij op de cantica (+ Een dichtschrift van der vrucht ende nut des lesens der Psalmen) en de honderd psalmberijmingen die tijdens zijn leven verschenen zijn: samen 5.917 verzen. In 1561 (Londen) verschenen deze liederen samen onder de titel Hondert Psalmen Davids (ex. Gent UB G 83461; Lenselink, a.w., p. 367-8 en 401). In deze bundel zijn verschillende reeds eerder verschenen psalmen bewerkt of herdicht (Lenselink, a.w., p. 374-90). Voor deze psalmen baseerde ik mij dan ook op de oudere bundels: 25. Psalmen ende andere ghesanghen... (Emden 1557: ex. Gent, UB G 7970; Lenselink, a.w., p. 253, n. 1 en p. 314), 11. Ander psalmen... (1558: ex. Gent, UB G 3437; Lenselink, a.w., p. 319-320) en LXIIII, Psalmen ende ander ghesanghen... (Emden 1561: ex. Gent, UB G 7969; Lenselink, a.w., p. 366-7).

[p. 125]

(v. 227, 377, 516, 655, 748, 857, 1510), pas (v. 583, 1304, 1336), saysoen (v. 230, 1028, 1218, 1244, 1278), spatie (v. 97, 317, 527, 1302, 1416, 1480) en saken (v. 117, 215, 273, 313), voor de polaire verbinding groot en/of smal (v. 172, 559, 842, 908), voor frasen als ditte wel somt (v. 37, 409, 738), dies zeker zijt (v. 73, 203, 269), dit moet ghy weten (v. 188, 297, 311, 1001), so wy lesen (v. 386, 495, 752, 964, 1146; somen leest: v. 589, 982)⁽³⁵⁾, sonder cesseren (v. 68, 211, 1022) en voor stopwoorden als seer excellent (v. 439, 802, 1337), puere (v. 121, 797, 1297, 1425) en ziet (v. 24, 118, 354, 641, 747, 889, 514, 1509).

Andersom vertonen Utenhoves psalmen enkele heel specifieke woorden en versvullingen die niet in DEL worden aangetroffen. Het gaat om woorden als aver, frisch, (gans end) gaer, ghewiss, mit vliet en omschrijvingen met stand (in dese/sulcke stand; in allen standen)⁽³⁶⁾. Dit laatste onderscheid moet echter worden gerelativeerd: zo kunnen drie van de genoemde lexicale eigenaardigheden duidelijk aan Duitse en dus ten opzichte van ‘Roborst 1543’ latere invloeden worden toegeschreven⁽³⁷⁾. Tussen DEL en de oudste psalmen ligt nu eenmaal een afstand van ten minste acht, voor Utenhoves geestelijke ontwikkeling zeer belangrijke jaren (met o.a. verblijven in Keulen, Straatsburg en Zürich). De meeste voor Utenhove typische woorden en wendingen komen trouwens (nog) niet in de vroegste (1551-1557), maar eerst in de latere (1558-1561) psalmen voor. Uitzonderingen zijn frisch (ps. 23), (gans end) gaer (ps. 6, 43, 50, 101, 125, 143) én overbreyd (ps. 50). Het laatste woord heb ik niet eerder gesignaleerd omdat het wél in DEL gebruikt is, met name in v. 448-449

(35) Men kan opmerken dat psalmen als religieuze dank- of klaagzangen minder aanleiding tot nadrukformules geven dan een betogend spel als DEL. Toch vindt men bij Utenhove - het tweede cijfer verwijst naar de strofe - formules als: daer op merckt (ps. 2:7), na mijn vermaen (ps. 42:6), alsoo 't betaemt (ps. 25:10; 119:H), alsoo 't mach blycken (ps. 32:5), soo 't heeft ghebleken (ps. 83:3), daer de Schriftuer af melt (ps. 2:4); ick moet singhen (Lofs. Mar.).

(36) Zie - het tweede cijfer verwijst naar de strofe: aver (ps. 5:6; 105:13; 119:I,K,P,X; 129:2; 141:4), frisch (ps. 23:2; 27:4; 30:3; 34:11,16; 42:5; 45:8; 66:1; 102:2; 105:2; 107:5; 108:3; 111:9; 113:2; 118:11; 122:3; Lofs.Mar.; Ghes.Zach.), (gans end) gaer (ps. 6:2; 42:3; 43:2; 50:6; 62:2; 73:4,8; 77:2; 86:8; 101:2; 104:13; 106:1,8,23; 112:3; 116:1; 119:E,P; 121:1; 125:1; 143:8; 147:5,8; 148:5), ghewiss (ps. 34:16; 36:5; 40:4; 42:5; 73:2,7; 75:3; 95:1; 100:2; 102:13; 107:1,15; 117; 118:10; 119:F,I,N,Q,V,X; 122:3; 138:2; Dichtschr. 16; Ghes.Zach.), mit vliet (ps. 40:2,5; 66:2; 91:8;118:6;119-: P), omschrijvingen met stand (ps. 39:5; 49:1; 66:6; 105:13; 109:12; 119:F,S; 121:2; 122:3; Dichtschr. 9,21).

(37) Ik bedoel ghewiss, aver en (gans end) gaer. Voor het opduiken van het woord aver (voegwoord maar) zie Lenselink, a.w., p. 337. In ps. 125 heeft Utenhove gaer aan zijn Duitse voorbeeldtekst ontleend (Lenselink, a.w., p. 270; dit geldt waarschijnlijk ook voor ps. 43: zie p. 277-8).

[p. 126]

(‘Och, dat den ghemeenen man niet en weet / dees lesse diemen hier seght overbreet’). Dit ongewone woord⁽³⁸⁾ blijkt als stoplap of versvulling hoogst ongebruikelijk te zijn. Een systematisch onderzoek leerde me dat het in ieder geval als rijmwoord niet voorkomt in het ons overgeleverde werk van A. de Roovere (gedichten en spel), A. Bijns, M. de Castelein (Const van Rhetoriken en liederen), C. Everaert, E. de Dene (Testament Rhetoricael en Parabelen), C. Crul (gedichten en spelen), J. van den Dale en J. van den Berghe. Het lijkt ook niet tot het register van C. van Ghistele en J.B. Houwaert te behoren⁽³⁹⁾. Het is evenmin gebruikt in de refreinen van Van Stijevoort of Van Doesborch, in de spelen en refreinen van Gent (1539), in de teksten van het landjuweel en haagspel te Antwerpen (1561) en in de refreinen en ‘liedekens’ van Brussel (1562). Daartegenover tel ik vijftien keer ‘overbreyd/t’ in de onderzochte psalmen en cantica van Utenhove⁽⁴⁰⁾.

Vanwege de algehéle afwezigheid ervan in het hiervoor omschreven corpus - waarin men wél geregeld ‘breet’ of ‘wijd en(de) breet’ kan vinden - is het voorkomen van ‘overbreet’ in DEL dan ook moeilijk aan een toeval toe te schrijven en van Utenhoves latere register los te zien. Het uiterst significante woord kan verder worden geflankeerd door het gemeenschappelijk gebruik van sterck ende stijf (DEL, v. 1268 en ps. 119:V) en, ook elders gebruikt maar toch niet zo héél algemeen, hier ende daer (DEL, v. 20, 145, 217 en de vroege psalm (van 1551!) 43:1)⁽⁴¹⁾ en ende... anders gheene (DEL, v. 126 en ps. 44:2; 86:4; 146:2; Dichtschr. 1). Het is een smalle lexicale band die de beschreven divergentie niet echt overbrugt⁽⁴²⁾. Vergelijking met

(38) Het MNW vermeldt ‘over breet’ slechts in combinatie met ‘over lanc’: over breet ende over lanc (in de lengte en in de breedte, in alle richtingen: MNW V 2064); J.J. Maks Rhetoricaal Glossarium (Assen 1959) geeft het niet en het WNT citeert slechts één voorbeeld, uit een tekst van 1709 (WNT XI 1632).

(39) Dit oordeel baseer ik op de glossaria in de tussen 1983 en 1992 bij wijze van licentiaatsverhandeling aan de RUGent bezorgde tekstuitgaven van resp. Der Griecxser Princerssen ende Jonckvrouwen clachtighe Sendtbrieven en Pegasides Pleyn (het laatste telt ca. 58.000 verzen); voor Houwaert ook op F. van Vinckenroves editie van De Vier Wterste (Gent 1965).

(40) Bijv. in ‘als groen gras verwelckert over breyd’, ‘de beken schoon / Sullen Gods stad verheughen over breyd’, ‘Die Hemels sullen overbreyd / Verklaren syn gherechtigheyt’, enz. Vgl. ps. 12:6; 28:6; 37:1; 45:3; 46:2; 50:2; 77:6; 85:5; 104:8,12; 110:1; 114:3; 119:A; 138:3; Ghes.Zach.

(41) Voor de psalmen van ‘1551’, overgeleverd in de 25. Psalmen van 1557, zie Lenselink, a.w., p. 250-2, 276-7, 310, 314.

(42) Natuurlijk hebben DEL en Utenhove ook vele versvullingen gemeen (bijv.: blood, (in 't) ghemeen/ghemeyn, ghepresen, claer, coen, 't allen stonden, in/aen allen zijden, enz.) die vanwege hun ook elders zeer algemeen gebruik geen bewijskracht hebben.

[p. 127]

de psalmen, zo kunnen we dan ook concluderen, biedt geen houvast om het spel eenduidig en exclusief aan Utenhove toe te schrijven maar wél een aanknopingspunt om Utenhove niet slechts als geestelijk inspirator, maar ook - eventueel ondergeschikt of aanvullend (vgl. het ‘helpen maken ende componerene’ van de arresten) - als redacteur bij het ontstaan van DEL betrokken te laten zijn.

Op een eerder complex dan simpel creatieproces wijst - naast een enkel gebruik van ‘dijn’ in v. 7 tegenover overal elders ‘uw’ en ‘ghij’ - tenslotte de verwerking van verschillende bijbelvertalingen in DEL. Voor het Oude Testament is vooral van Vorsterman gebruik gemaakt, maar er zijn ook sporen van Van Ruremunde te vinden⁽⁴³⁾. Zo geeft DEL bijvoorbeeld hetzelfde bijbelvers (Jer. 17:5) in v. 105 naar Vorsterman, in v. 664-5 naar Van Roemundt⁽⁴⁴⁾. Voor het Nieuwe Testament zijn Van Liesvelt en ‘Vorsterman’, meer bepaald Van Hoochstraten gebruikt, maar ook Van Berghen, Van Middelburch (N.T.) en Vander Haghen lijken geraadpleegd te zijn⁽⁴⁵⁾. Zo zijn de twee uitvoerigste bijbelpassages in DEL elk

(43) Ik maakte gebruik van de volgende uitgaven van Den (die) Bibel/bybel, alle in Antwerpen verschenen: H. van Roemundt 1525 (Gent UB R 1418-1421), W. Vorsterman (O.T.) 1528 (Gent UB Acc. 28758), Vorsterman 1532 (Gent UB Acc. 12726), Vorsterman 1543 (Gent UB R 60 D 2), H.P. van Middelborch 1541 (zelfde tekst als Vorsterman: Gent UB R 61 C 11), J. van Liesvelt 1532 (Gent UB R 49 D 6), Van Liesvelt 1534 (Brussel KB VII 30 RP), Van Liesvelt 1535 (Antwerpen, Stadsbibl. F 9530), Hansken van Liesvelt (Gent UB Theol. 4089), J. van Liesvelt 1542 (Brussel KB LP 8262 C). In v. 47-52 (Jes. 55:3 en 6) heeft DEL bijv. ‘ende u ziele sal leven’, ‘te wijlen hy ghevonden mach zijn’ en ‘dewijle hy... bij u es’ naar Vorsterman tegenover Van Liesvelt ‘soo sal uwe ziele ghesont zijn... die wijle dat hi te vinden is’ en ‘die wijle dat hy na by is’; Van Roemundt heeft ‘alsmen vinden mach’ en ‘als hi bi is’. In DEL, v. 606 (Jes. 53:7) is ‘ghelijck een lam... ter doot’ naar Vorsterman (‘om te dooden’) tegenover Liesvelt ‘ghelijc als een lammeken... totter slachbancken’ en Roemundt ‘als een schaep totter dootslacht’. In DEL, v. 934-7 (Jes. 58:7-9) is ‘breect’, ‘den armen’, ‘dect’ en ‘en versmaet u vleesch niet’ naar Vorsterman tegenover Liesvelt ‘deelt’, ‘den armen weesen’, ‘cleedet’ en ‘verbercht dijn aensicht niet van dinen vleesche’; Roemundt heeft ‘die scamele’ en ‘clede’. In DEL, v. 290-1 (Mal. 2:7) is ‘de wijsheyt’ naar Roemundt tegenover Vorsterman ‘conste’ en Liesvelt ‘leeringhe’; ‘sult... vraghen’ naar Roemundt en Vorsterman tegenover Liesvelt ‘datmen... soecke’. In DEL, v. 1011-4 (Spreuken 28:27) is ‘biddenden’ naar Roemundt (‘die den bidder versmaet’) tegenover Vorsterman en Liesvelt ‘maer wi sine ooghen afkeert’, zonder ‘bidder’ of ‘biddende’; ‘ghebreke’ naar Roemundt en Vorsterman (‘hi / die sal ghebreck lijden’) tegenover Liesvelt ‘die sal zeer afnemen’.

(44) Vorsterman heeft ‘op eenen mensce betrout’, Roemundt ‘in eenen m.’; beide hebben ‘vermaledijt’ tegenover Liesvelt ‘vervloect’ (en ‘op eenen m.’).

(45) Vanwege verschillende menguitgaven (hierover o.a.C.C. de Bruin, De Statenbijbel en zijn voorgangers, Leiden 1937, p. 175-6 en Bijl, a.w., p. 48) is het traceren van nieuwtestamentische voorbeeldteksten een gecompliceerde aangelegenheid. Ik onderzocht een twintigtal voor DEL relevante plaatsen in de in noot 43 genoemde bijbels van Vorsterman, Van Middelborch en Van Liesvelt en in de volgende uitgaven van het Nieuwe Testament: D. Pietersoen, Amsterdam 1523 (Gent UB R 806), W. Vorsterman (deze en de volgende alle in Antwerpen verschenen) 1529 (Gent UB Acc. 12750), Vorsterman 1531 (Gent UB Acc. 28758(1)), M. van Hoochstraten 1530 (Gent UB R 50 E 22), A. van Berghen 1533 (Gent UB Theol. 2657), J. van Liesvelt 1535 (Gent UB Acc. 33490), M. Cromme 1538 (Gent UB R 802), H.P. van Middelburch 1541 (Gent UB 157 P 56), A. vander Haghen 1541 (Gent UB R 822). Ik onderscheid daarbij als hoofdsporen Van Berghen (ook Vorsterman N.T. 1529), Van Liesvelt (ook Pietersoen en Cromme) en Vorsterman (1531, 1532, 1543), lijnen die zich in Van Hoochstraten, Van Middelborch (Bibel), Van Middelburch (N.T.) en Vander Haghen verschillend kruisen, waarbij Van Hoochstraten en Middelburch (N.T.) ook eigen varianten gemeenschappelijk hebben (Vorstermans bijbel geeft de vertaling van Christoffel van Ruremund: C. Augustijn, ‘De Vorstermanbijbel van 1528’ in Nedl. Archief voor Kerkgesch. 56 (1975-6), p. 85). ‘Uniek’ zijn de volgende voor DEL relevant lijkende lezingen: ‘hoe begeert ghi’ en ‘niet meer en dorste’ in Van Berghen (Joh. 4:9 en 15; DEL, v. 164 en 180), ‘overvloedich’ in Middelburch N.T. (Matth. 9:37; elders ‘veel’ of ‘groot’: vgl. DEL, v. 10 ‘groot ende overvloedich’; Middelburch tevens ‘oogst’ en ‘weynich’ (vgl. v. 10-11) tegenover elders ‘oogst’ en ‘luttel’ of ‘bou’ en ‘weynich’), ‘eenigen sone’ en ‘ick was gast’ in Vander Haghen (Rom. 8:32 en Matth. 25:43; overal elders ‘eigen zoon’ en ‘een gast’: vgl. DEL, v. 638 en 1110) en ‘soch’ in Cromme (2 Petr. 2:22; overal elders ‘suege’ of ‘soge’: vgl. DEL, v. 683; is ‘soch’ in DEL misschien een aanpassing aan het zuid-oostvlaamse taaleigen? Vgl. Is. Teirlinck, Zuid-Oostvlaamsch Idioticon, Gent 1921, dl. 3, p. 320 en 327). Helemaal naar Vander Haghen (‘lichten’, ‘op dat’ en ‘u goede wercken sien’) is DEL, v. 865-8 (Matth. 5:16): Liesvelt heeft ‘u(we) g.w. aensien’, Van Berghen ‘dat’ en ‘sien mogen’, Middelburch N.T. ‘u g.w. aensien’, Vorsterman, Hoochstraten en Middelborch (Bibel) ‘schinen’ en ‘aensien’.

[p. 128]

naar verschillende vertalingen bewerkt: de verzen 163-207, een dramatisering van Joh. 4:1-42, naar Van Liesvelt⁽⁴⁶⁾, de verzen 1075-1122, een berijming van Matth. 25:31-46, naar Van Hoochstraten of Middelburchs Nieuwe Testament⁽⁴⁷⁾.

(46) Tegenover ‘(be)kende’ (vgl. DEL, v. 168), ‘wie hi is’ (v. 169), ‘ghi soudt hem bidden’ (v. 170), ‘levende water’ (v. 171), ‘wie vanden water’ (v. 172), ‘dat selve water’ (v. 179), ‘op dat mi’ (v. 180), ‘gaet henen’ (v. 182), ‘op desen berch’ (v. 191, 195), ‘segt / tot Jerus.’ (v. 192), ‘daermen aenbidden soude’ (vgl. ‘sal’ in v. 193), ‘tijt’ (v. 194, 196), ‘waerheit’ (v. 199 en 206) en ‘de Vadere wil hebben’ (v. 200-1) bij Van Liesvelt (en Pietersoen) hebben Vorsterman en Van Hoochstraten, soms ook Van Berghen (VB): ‘wist’ (ook VB), ‘wie dat(tet) is’ (VB), ‘ghy soudt by avontuer van hem begeert hebben’, ‘levendich water’, ‘alle die gheen die wt dat water’, ‘dit water’ (VB ‘van desen water’), ‘op dat ick’ (VB), ‘gaet’ (zonder henen; VB), ‘in desen berch’, ‘segt dat te Hier.’ (VB), ‘aenbidden moet’ (VB), ‘ure’ (VB), ‘warachticheyt’, ‘die vader soect’ (VB ‘die vader begheert’). Middelburch (Bibel en N.T.) en Vander Haghen volgen hier Vorsterman. Van Berghen en Middelburch N.T. hebben nog ‘dat ick gheven sal’ en ‘in die waerheyt’ tegenover Liesvelt ‘dat ick hem gheve’ (DEL, v. 173) en ‘inder w.’ (v. 199). Wél heeft Van Berghen ‘hoe begheert ghi’ (v. 164), ‘niet meer en dorste’ (v. 180) en ‘te Hier.’ (v. 195; ook Vorsterman en Hoochstraten) tegenover Liesvelt ‘hoe bidt ghi’ (Vorst. en Hoochstr. ‘hoe coemtet dat ghi... drincken van my begheert’), ‘niet en dorste’ en ‘tot Jer.’. De Sermonen (1520) van Niclaes Peeters (waarin ‘niet (meer) en dorste’ ontbreekt) volgen over het algemeen Pietersoen/Liesvelt, met uitzondering van de bij v. 170, 179 (dat water), 180, 182, 192, 193 en 195 (te Jer.) genoemde verschillen, die met Vorsterman overeenstemmen: ed. J.G.R. Acquoy, Hier beghinnen de Sermonen oft wtlegghingen..., Gent 1893, p. 200-2.

(47) Tegenover ‘alle zijn enghelen’ (vgl. DEL, v. 1076), ‘scheyden deen vanden anderen’ (v. 1079), ‘een herder’ (v. 1080), ‘setten’ (v. 1081), ‘aen dye slincker hant’ (v. 1082), ‘aen zijn rechter hant’ (v. 1084), ‘coemt ghi’ (v. 1085), ‘Ic was gast’ (v. 1090), ‘Ick was inden kercker’ (v. 1092, 1100, 1116), ‘een gast’ (v. 1097), ‘ghedect’ (v. 1091), ‘gaet van mi’ (v. 1106), ‘want...’ (v. 1107), ‘Ick was (een) gast’ (v. 1110), ‘Ick was naect’ (v. 1111), ‘Ic was... inden kercker’ (v. 1112) in Van Berghen, Vorsterman, Hoochstraten, Middelburch en Vander Haghen heeft Van Liesvelt (ook Pietersoen) ‘alle engelen’, ‘van malcanderen scheyden’, ‘die herder’ (ook Vander Haghen), ‘stellen’, ‘totten sl.h.’, ‘tot zijnder r.h.’, ‘coemt hier ghi’, ‘Ick ben een gast geweest’, ‘ick ben ghevanghen gheweest’, ‘gast’ (zonder een), alleen ‘ghecleet’ (vgl. ook DEL, v. 1098), ‘gaet wech van mi’, zonder ‘want’, ‘Ic ben een gast geweest’, ‘Ick ben naect geweest’, ‘Ic ben... gevangen gheweest’. Tegenover ‘minen minsten’ (v. 1119) in Vorsterman (1532, 1543; 1531 daarentegen zonder minen), Hoochstraten, Middelburch en Vander Haghen hebben Van Berghen en Liesvelt ‘mijnen alderminsten’ (Liesvelt zonder mijnen). Tegenover ‘stoel zijnder glorien’ (v. 1077) in Vorsterman, Hoochstraten en Middelburch hebben Van Berghen, Liesvelt en Vander Haghen ‘stoel zijns/zijnder heerlijcheyt(s)’. Tegenover ‘comen sal in sijn glorie’ (v. 1075) en ‘begin des werelts’ (vgl. v. 1086) in Hoochstraten en Middelburch N.T. hebben Van Berghen, Liesvelt, Vander Haghen, Vorsterman en Middelborch (Bibel) ‘in zijn heerlijcheyt’, ‘maiesteyt’ of ‘moghentheyt’ en ‘begin der werelt’. Hoochstraten, Middelburch N.T. en de Sermonen van Peeters hebben als enige ook twee maal ‘ghevisiteert’ (in DEL éénmaal in v. 1100): elders ‘besocht’ (vgl. v. 1112) en ‘tot u/mi ghecomen’ (v. 1092). Wél hebben Van Berghen en Vander Haghen ‘dat ghi ghedaen hebt... dat’ (DEL, v. 1103-4 en 1119-20) tegenover ‘also verre als ghijt...’. Van Berghen heeft bovendien ‘te drincken’ (v. 1089) tegenover ‘drincken’ (zonder te). Liesvelt, Pietersoen, Cromme en de Sermonen van Peeters hebben ‘oft dorstich’ (v. 1095), ‘totten ghenen’ (v. 1105) en ‘dan sullen si hem ooc antwoorden’ (v. 1113; niet in Liesvelt 1534-5) tegenover ‘ende d.’ (of zonder voegwoord), ‘den ghenen/die ghene’ (zonder tot) en ‘dan sullen si (hem) antw.’ (zonder ooc). De Sermonen van Peeters volgen de versie Pietersoen/Liesvelt, met uitzondering van ‘een herder’, ‘coemt ghi’, ‘een gast’ (v. 1097), ‘minen minsten’ en ‘wat... dat’ (ed. Acquoy, p. 43-5).

[p. 129]

Utenhove werkte voor zijn psalmberijmingen vooral met Van Liesvelt⁽⁴⁸⁾. Een enkele keer, met name in de allereerste verzen, lijkt ook DEL een oudtestamentische tekst naar Liesvelt te geven. Merkwaardig is dat het hier eveneens om een psalm gaat en dat men er, ondanks het rijmverschil, dezelfde stoplap als bij Utenhove vindt. Vergelijk:

Heere, doet open mijn lippen, dat mynen mont
uwen lof vercondighe in alder stont⁽⁴⁹⁾

met Utenhove, Psalm 51, strofe 4:

(48) Maar ook wel met Vorsterman en, voor zijn latere psalmen, met de Deux-aesbijbel (1562): Lenselink, a.w., p. 259, 289, 294, 309, 351, 393, 410.

(49) Vgl. Liesvelt, psalm 51, v. 17: ‘Heere doet mine lippen open dat minen mont uwen hooghen lof vercondige’. Den Psalter des Coninckliken Propheten Davids (Gent UB R 964) heeft ‘O Here doet doch op mijn lippen op dat minen mont u lof vercondighen mach’. Vgl. nog Dits die duytsce psalter (Gent UB R 536): ‘Heere luke op dine (!) lippen ende mijn mont sal voertkundighen dinen lof’; Van Roemundt: ‘Here doet mine lippen open dat mine mont vercondighe dinen roem’ en Vorsterman (ook Middelburch): ‘Here ghi sult mijn lippen open doen ende minen mont sal uwe lof vercondighen’.

[p. 130]

 

Myn lippen open doet o Heer

 

Dat mynen mont verkondighe seer /

 

Dynen lof tot allen stonden /

 

Daer ick toe bin verbonden⁽⁵⁰⁾.

Het is niet onmogelijk of onwaarschijnlijk (verg. noten 45 en 47) dat voor DEL o.m. het Nieuwe Testament van Vander Haghen of, eerder nog, van Van Middelburch geraadpleegd is, twee ‘mengvertalingen’ die in 1541 verschenen⁽⁵¹⁾, maar meer zekerheid hebben we toch over het gebruik van het Nieuwe Testament van Van Liesvelt. Vergelijkend onderzoek van een aantal voor DEL relevante passages in verschillende Liesvelt-uitgaven leverde me enkele verschillen op tussen de uitgaven van 1532, 1534 en 1535 enerzijds en de latere uitgaven van Hansken van Liesvelt (1538), Matthias Crom (1538) en Jacob van Liesvelt (1542) anderzijds⁽⁵²⁾. DEL volgt in deze gevallen de latere edities⁽⁵³⁾, waaruit met grote waarschijnlijkheid kan worden afgeleid dat de tekst niet vóór 1538 geschreven, althans niet afgewerkt kan zijn⁽⁵⁴⁾.

(50) Ook Utenhove zou in zijn oudste psalmen ‘Ghy’ en ‘uw’ in plaats van ‘du’ en ‘dijn’ hebben gebruikt: Lenselink, a.w., p. 252, 308 (ook noot 2), 315, 368, 373, 428.

(51) Vgl. Is. Le Long, Boek-Zaal der Nederduitsche Bybels, Hoorn 1764, p. 866 en 581-2: bij Van Middelburch verscheen reeds in 1535 een volledige bijbel; zijn Nieuw Testament (met eigen lezingen) alleen in 1541. De drukkersactiviteit van Vander Haghen begint maar in 1540: Rouzet, a.w., p. 86.

(52) Vgl. het overzicht van Van Liesvelt-uitgaven in M.E. Kronenberg, ‘Uitgaven van Luther in de Nederlanden verschenen tot 1541’ in Nedl. Archief voor Kerkgesch. 40 (1954), pp. 21-2, nrs. 109 en 112-116.

(53) Het gaat om ‘Gheeft mi te drincken’, ‘kende’, ‘Gaet henen ende roept’ en ‘ende inder waerheyt’ (vgl. DEL, v. 163, 168, 183, 206) tegenover ‘Gheeft mi drincken’, ‘bekende’, ‘Gaet henen roept’ en ‘ende waerheit’ in Liesvelt 1532-1535 (Joh. 4: vgl. noot 46; Van Berghen en de Sermonen van Peeters hebben ook ‘te drincken’, Peeters tevens ‘inder w.’, maar de andere varianten hebben ze niet). Ook DEL, v. 367-71 is naar Liesvelt (Matth. 23:37; vanwege ‘steent’, ‘kiexkens’ en ‘hebt’ tegenover elders ‘steenicht’, ‘kiekenen’ en ‘hebbes’ of ‘hebbet’): in v. 368 is ‘steent die’ naar de latere edities tegenover ‘steentse die’ in Liesvelt 1532-35. De latere Liesvelt-uitgaven hebben ook ‘in hem’ (1 Joh.3:17) en ‘die salt... u loonen’ (Matth. 6:6) tegenover ‘bi hem’ en ‘die sal u dat... l.’ in die van 1532-1535 (vgl. DEL, v. 924 en 1153), maar deze lezingen zijn niet exclusief (de eerste ook bij Van Berghen en Vorsterman, de tweede bij Van Berghen en Vander Haghen).

(54) Er zijn althans geen Liesvelt-uitgaven tussen 1535 en 1538 bekend: vgl. Kronenberg, a.art. en C.Ch.G. Visser, Luther's geschriften in de Nederlanden tot 1546, Assen 1969, p. 114. In principe zou ook Liesvelts Oude Testament, dat van 1526 tot 1535 stelselmatig de geleidelijke voltooiing van Luthers vertaling volgt (zie Visser, ibid.), een terminus kunnen leveren. Maar, zoals eerder werd vastgesteld, werkt DEL hier vooral met Vorsterman. Bovendien heb ik op het tiental met het oog op DEL gecontroleerde plaatsen geen verschillen tussen oudere en jongere uitgaven waargenomen.

[p. 131]

Volgens Gheylliaerts editie dateert DEL echter al van 1532. Alle beschikbare puzzelstukken zouden samengelegd kunnen worden tot een harmoniserende voorstelling waarbij men Utenhove een reeds in 1532 door Gillis Joyeulx geschreven spel met het oog op de opvoering van 1543 laat aanpassen of bewerken. Toch lijken de arresten met de woorden ‘helpen maken ende componerene’ een synchroon samenwerkingsverband te suggereren, een samenwerking die zich bovendien tot de opvoering uitstrekte: Utenhove rolleerde en Joyeulx nam een hoofdrol op zich⁽⁵⁵⁾.

Elf jaar zou er volgens Gheylliaert tussen het schrijven van de tekst en de opvoering verlopen zijn. Bij vergelijkbare dubbele dagtekeningen van rederijkersspelen (in handschrift) is de afstand tussen het ‘stellen’ (of ‘maken’) en ‘spelen’ altijd veel kleiner: beide creaties vallen nog in hetzelfde jaar of er is een data-verschil van één, hoogstens twee jaar⁽⁵⁶⁾. Met Zieleman meen ik dan ook ‘dat het jaartal 32 een simpele zet- of drukfout is voor 42’⁽⁵⁷⁾.

Als DEL ca. 1542 geschreven is, kan men ervan uitgaan dat de auteur (ik gebruik gemakshalve maar een enkelvoudsvorm) de beruchte negentien spelen die in Gent in 1539 opgevoerd en uitgegeven zijn, gelezen heeft. Tekstuele overeenkomsten zijn me niet opgevallen, maar is het toeval dat de twee Gentse spelen die met DEL een belangrijk personage, met name ‘Evangelische leeraer’, gemeen hebben, ook de twee spelen zijn die in bepaalde opzichten het meest verwantschap met DEL laten zien? Het gaat om de spelen van Nieuwkerke en Edingen⁽⁵⁸⁾. Samen met DEL vormen zij de enige ons bekende zestiende-eeuwse spelen waarin het genoemde personage optreedt⁽⁵⁹⁾. Van beide vertoont het spel van Nieuwkerke, waarin dit personage ook geheel zoals in DEL ‘Evangelische leeraer’ heet - in Edijnghe is het altijd ‘Evangelisch leeraer’ - structureel en thematisch de grootste overeenstemming met DEL. Net als in DEL vormt ‘Evangelische leeraer’ er samen met een ander perso-

(55) Vgl. Decavele in dit Jaarboek, p. 108.

(56) Vgl. Hummelen, Repertorium, p. 21-5 (1 B 16, 18, 19, 22, 24, 25), 49-50 (1 L 3), 54-5 (1 M 9), 72 (1 OD 2), 105 (1 OR 1), 119 (1 S 11), 149-50 (2 05 en 2 06).

(57) Zieleman, a.art., p. 171, noot 37. Een vroegere lees- of kopieerfout is wellicht nog waarschijnlijker.

(58) Zie Erné en Van Dis, a.w., p. 183-203 en 575-595.

(59) Vgl. Hummelen, Repertorium, p. 296 (waar ook ‘Evangelische leer’, met verwijzing naar 3 L 11, eigenlijk als ‘Evangelische leeraer’ dient te worden gelezen. Het gaat hier om het spel van Den Haag op de Haarlemse wedstrijd van 1606: zie Constthoonende Iuweel By de loflijcke stadt Haerlem ten versoecke van Trou moet blijcken, in't licht gebracht..., Zwolle 1607, fol. 3 H 2v).

[p. 132]

nage - in Nieukercke ‘Schriftuerlic troost’, in DEL ‘Dienaer Gods’ (deze laatste met het boek ‘d' Evangelische waerheyt’ in de hand) - ‘een homogeen paar geestelijken’. Net als in DEL instrueert dit paar een te beleren personage - in Nieukercke ‘De mestroostighe mensche’, in DEL ‘Ongheleert volck’ - aan de hand van de schrift over geloof én liefde, in beide gevallen in reformatorische zin⁽⁶⁰⁾. Precies in het midden van het spel van Nieuwkerke verschijnt een vierde personage: ‘Gheloove metter liefde ghecleedt’, een vrouw die in een ‘habijt’, volgens Erné en Van Dis een witte mantel, gehuld is. Door het tonen van ‘figueren’ (togen) zorgt zij voor meer aanschouwelijk onderricht⁽⁶¹⁾. In DEL komt geen vierde gesprekspartner voor. Wel wordt er, (toevallig?) ook in het midden van het spel (na v. 751), als vierde ‘figuere’ ‘Gheloovich mensche’ getoond, ‘ghecleet met een wit cleet’ en met in zijn hand een brandende fakkel die de liefde verbeeldt. Het is de toog die in DEL het uitvoerigst wordt besproken en het langst zichtbaar blijft. Verder wordt in Nieukercke Christus' verzoeningswerk tegenover de kerkelijke aflaten en pardonbrieven als dé ware aflaat voorgesteld (v. 141-152). Deze aflaat-metafoor speelt in DEL een belangrijke rol. Men vindt haar onder de Gentse spelen naast Nieukercke alleen nog in het spel van Mesen⁽⁶²⁾.

Wat Nieukercke uiteindelijk mist om macro-structureel en thematisch bijna geheel met DEL samen te vallen, is in de Gentse spelen alléén in Edijnghe en dus in het enige andere spel met een ‘Evangelisch(e) leeraer’ te vinden. Het personage dat in Nieukercke geïnstrueerd moet worden, is, zoals in bijna alle andere Gentse spelen, een vertwijfeld en mistroostig mens, onzeker en benauwd door de komende dood. Edijnghe wijkt hier op een unieke manier van af door als te beleren ‘Mensche’ een zelfgenoegzaam en zelfverzekerd persoon op te voeren, een pocher die op eigen verdiensten en goede werken vertrouwt, ‘een welgestelde leek, van eigen vroomheid overtuigd’⁽⁶³⁾. Dit personage vindt in DEL zijn evenbeeld in ‘Ongheleert volck’.

(60) Vgl. Erné en Van Dis, a.w., p. 179; ook Van Dis, a.w., p. 60-61 en J.B. Drewes, ‘Het interpreteren van godsdienstige spelen van zinne’ in Jaarboek De Fonteine 1978-9, p. 57. Voor de betekenis ‘homogeen paar’, zie verder.

(61) Erné en Van Dis, a.w., p. 193.

(62) Meesene, v. 318-321, 399.

(63) Citaat naar Erné en Van Dis, a.w., p. 570. Zie Edijnghe, v. 1-64.

[p. 133]

Het is dus alsof DEL elementen uit de twee Gentse ‘Evangelische leeraer’-spelen complementair bijeen heeft gebracht. Wat hier ook van zij, compositorisch behoort DEL in ieder geval tot hetzelfde type spelen van zinne als die welke in 1539 werden opgevoerd. Het gaat ook in DEL om een schriftuurlijk, dit is een bijbels-theologisch betoog in de vorm van een gesprek dat nu en dan met figuren of ‘togen’, dit zijn vertoningen van tableaux vivants of afbeeldingen, verduidelijkt wordt⁽⁶⁴⁾.

DEL telt vijf ‘figuren’: ze worden op het titelblad meegedeeld. De lengte van DEL in acht genomen - met zijn 1.515 verzen is het bijna drie keer zo lang als de Gentse spelen die 492 tot 590 regels tellen - is dit een relatief beperkt aantal. Vijftien Gentse spelen hebben immers drie tot vijf, de vier overige zelfs zes tot acht figuren⁽⁶⁵⁾. Een belangrijk verschil met de Gentse spelen is dat drie van de vijf ‘togen’ in DEL niet uit een tableau vivant of een afbeelding bestaan, maar uit het optreden van personages met gesproken tekst (samen 111 verzen). Zo vertoont de eerste ‘figure’ het gesprek van Christus met de Samaritaanse vrouw bij een waterput, naar Joh. 4:6-24 (v. 162-207); in de tweede toog declameert Christus vanuit een deuropening (geïnspireerd op Openbaring 3:20, ev. ook Joh. 10:1-2, 7-9) een refrein op de stokregel ‘al zijdij verdoemt, en wijtes my niet’ (v. 337-375) en in de laatste toog bidt Christus naar Joh. 17 zijn ‘hogepriesterlijk gebed’, waarna in een kort antwoord de stem van de onzichtbaar blijvende ‘Vader’ wordt gehoord (v. 1331-1356)⁽⁶⁶⁾. Gesproken toog-scènes vindt men in de Gentse spelen maar een paar keer toegepast: in het Brugse spel zingen de drie kinderen in de oven een Latijnse hymne, in Axcele spreekt ‘God de vadere’ vier verzen en in het Brussels spel spreekt Christus, hangend aan het kruis, een twintigregelige claus waarvan de inhoud met het refrein van DEL te vergelijken is⁽⁶⁷⁾.

(64) Over de dubbele opdracht (schriftuurlijk en figuurlijk) in Gent, zie Erné en Van Dis, a.w., p. 25-6 en 33. De eerder vermelde vroeg-reformatorische spelen (zie noot 5) behoren elk tot een ander type: Den boom der schriftueren ontvouwt zijn schriftuurlijke betekenis geheel in de allegorisch-retorische handeling (verleiding, verovering, bekering) op zich, met alleen op het eind een meditatieve toog (Christus aan het kruis); het Spel van sinnen... van Twerck der Apostolen is de dramatisering en interpretatie van een bijbels geschiedenisverhaal.

(65) Erné en Van Dis, a.w., p. 33 en 41.

(66) In vele Gentse spelen wordt God de Vader (nog) zonder schroom getoond: zie Erné en Van Dis, a.w., p. 143, 231, 268, 313, 422, 431, 501, 528, 561, 564, 644.

(67) Erné en Van Dis, a.w., p: 114, 314 en 427. Vgl. nog een enkel in het Latijn gesproken kruiswoord in een toog van Meenene (a.w., p. 394). Vgl. Erné en Van Dis, p. 34, waar ook Edijnghe en Deijnze worden genoemd (ook p. 574 en 627): in het eerste spel is de scène met ‘Wet’ en ‘Mensche’ m.i. niet als een toog te karakteriseren, maar gewoon als een scène in een achterschermcompartiment (a.w., p. 585); in het spel van Deinze gaat ‘Levende Hope’ waarschijnlijk eerst buiten de toog in een nieuwe scène (cfr. rijmafhechting) aan het spreken (p. 635).

[p. 134]

DEL is geen spel dat op een wedstrijd indruk moest maken: qua decoratief en bezetting zijn de togen er dan ook vrij sober vergeleken met wat men soms in 1539 in Gent te aanschouwen gaf⁽⁶⁸⁾. Daar werden soms ook verschillende togen tegelijkertijd vertoond. In DEL zijn de figuren daarentegen zo gespreid dat men alle tijd had om ze na elkaar tegen het gepaste moment in gereedheid te brengen. Men heeft voor de opvoering van DEL in principe maar één, met een gordijn af te sluiten toogruimte nodig. Eén centraal achterschermcompartiment, ten opzichte van het voortoneel eventueel met een drempel of trede verhoogd, volstaat⁽⁶⁹⁾. Ook aan een hogere verdieping is dus geen behoefte. Enkele toneelaanwijzingen suggereren veeleer dat het gordijn voor het vertonen van de ‘figuere’ door een zich op het proscenium bevindend personage geopend werd (zie v. 157 en bij v. 598 en 1326).

Minimale behoeften dus wat het vertonen van de togen betreft, voor zover de hoofdhandeling zich afspeelt op het voortoneel. Dit laatste lijkt echter niet helemaal het geval te zijn. Ongeveer in het midden van het spel, in vers 701, stelt ‘Evangelische leeraer’ aan zijn partners voor ‘hier binnen’ te gaan om het gesprek verder te zetten, waarop ‘Ongheleert volck’ in v. 705 antwoordt dat hij hem met dit doel zeker wil volgen. In v. 707 wordt het betoog mét responsierijm gewoon voortgezet. Een signaal voor een verderop weer naar ‘buiten’ komen, is er niet. Betekent dit dat de rest van het spel zich ook ‘binnen’, dit wil zeggen in een geopend achterschermcompartiment afspeelt? Gezien er na v. 707 nog tweemaal een ‘figuere’ wordt getoond (bij v. 751 en 1326) zou dit betekenen

(68) Vgl. Erné en Van Dis, a.w., p. 33-4. De derde toog in DEL bestaat uit Christus aan het kruis (misschien een crucifix) en het Lam Gods dat het boek met de zeven zegels opendoet. Beide voorstellingen worden in het kommentaar nauw op elkaar betrokken (vgl. v. 600-613). Ik stel me deze toog dan ook voor als een combinatie van Christus en Lam binnen één ruimte. In deze combinatie, zonder gesproken woorden bovendien, schuilt misschien een bewuste distantie ten opzichte van het passiespel. Luther althans had bezwaren tegen de dramatische vertoning van Christus' passie: zie H. Holstein, Die Reformation im Spiegelbilde der dramatischen Litteratur des sechzehnten Jahrhunderts, Halle 1886 (repr. Nieuwkoop 1967), p. 25 en Th.I. Bacon, Martin Luther and the drama, Amsterdam 1976, p. 42-5, 62. Het Lam met Boek ook in Nieuport en Antwerpen: Erné en Van Dis, a.w., p. 42, 231 en 501.

(69) Voor de toneelinrichting bij de rederijkers en het gebruik van compartimenten, zie Hummelen, o.m. in Amsterdams toneel in het begin van de Gouden Eeuw, 's-Gravenhage 1982, p. 15-8.

[p. 135]

dat er tenminste toch twee compartimenten nodig zijn. Het compartiment waarin de figuren verschijnen, moet voor het publiek én de zich ‘binnen’ bevindende personages zichtbaar blijven. Een ruimte achter het ‘binnen’ van de personages zou de togen te zeer van het publiek verwijderen. De twee mogelijkheden zijn: twee ruimten naast elkaar, waarbij de binnen-blijvende personages de ‘figuren’ van opzij kunnen bekijken, of, wanneer ze voor de toog nog even naar buiten treden, een ruimte bovenop het ‘binnen’ van de personages.

Toch zijn er redenen om aan te nemen dat de hoofdhandeling zich vanaf v. 707 niet naar een achterschermcompartiment verplaatst. Het ‘binnen’ wordt als ruimte niet nader, bijvoorbeeld met een allegorische benaming, gespecificeerd: het binnentreden of -zijn heeft dan ook geen symbolische betekenis. De enige reden om de personages naar binnen te laten gaan, lijkt me daarom van louter praktische aard te zijn en met name bedoeld als gestileerde overgang tot een pauze.

Expliciete pauze-vermeldingen worden in DEL niet aangetroffen. Rijmafhechting, in andere rederijkersspelen vaak het signaal voor een metascènegrens, dit is een moment waarop het toneel (even) leeg is⁽⁷⁰⁾, vindt men er evenmin. Het begin of einde van de gesproken toogscènes markeren een scène-, geen metascènegrens: gezien de togen dienen ter adstructie van het betoog en door de personages die voor dit betoog verantwoordelijk zijn, worden aangekondigd en/of besproken, lijkt het althans aangewezen dat deze personages ook tijdens de gesproken toogscènes op het toneel aanwezig blijven.

Het ontbreken van een pauze-teken kan moeilijk impliceren dat DEL in 1543 zonder enige rustpoos is gespeeld. Het spel telt immers 1.515 verzen. In de arresten van 1545 wordt een zekere Tijskin de Muldere trouwens ten laste gelegd dat hij bij de opvoering in 1543 ‘t' elcker poese een lydekin’ heeft gezongen⁽⁷¹⁾. Gaat men in DEL naar een gepast moment voor een pauze op zoek, dan dient zich daar zeker, in het midden van het spel, het naar ‘binnen’ gaan van de personages voor aan. Zij treden binnen, zo stel ik mij voor, in een geopend achterschermcompartiment, waarvan de gordijnen zich na v. 706 sluiten. Na de pauze wordt het gesprek schijnbaar ononderbroken voortgezet en wordt, met het achterschermcomparti-

(70) Voor deze begrippen: Hummelen, a.w., p. 12-5.

(71) Zie Decavele in dit Jaarboek, p. 109.

[p. 136]

ment als doorgangsstation, het ongekwalificeerde ‘binnen’ gewoon het buiten van het voortoneel. Zoals nog zal blijken, komt de hier veronderstelde pauze op een thematisch-theologisch goed gekozen moment. Bovendien heeft men bij deze gang van zaken de hele voorstelling lang aan één centraal achterschermcompartiment genoeg: het is een ruimte waarin de schriftuurlijke raadgevers ‘thuis’ zijn, er althans in- en uitgaan (het laatste bijvoorbeeld bij het begin van het spel na v. 15), én waarin (dan ook) de ter adstructie van hun betoog aan de schrift ontleende figuren verschijnen.

De arresten vermelden dat Tijsken ‘t' elcker poese’ een liedje zong. Is bedoeld dat hij dit ook voor en na de opvoering deed of is er meer dan één pauze geweest? Al te veel onderbrekingen (van de aandacht) kan dit spel zich als logisch opgebouwd geheel niet permitteren, maar, uitgaande van de centrale pauze tussen v. 706 en 707, zou men zich nog wel, respectievelijk in het midden van het eerste en in het midden van het tweede deel, een (eventueel kortere) onderbreking voor kunnen stellen. In het eerste deel lijkt de overigens geheel onaangekondigde toog waarin Christus met een refrein de vierde wand doorbreekt en zich tot alle mensen richt, dramatisch en retorisch gezien, een geschikt gebeuren om door een stil bezinningsmoment te worden gevolgd. In het tweede deel is misschien de lange berijming van Matth. 25 waarin het Laatste Oordeel wordt geschilderd een vergelijkbaar moment. In beide gevallen volgt onmiddellijk na de veronderstelde pauze een enigszins recapitulerend ‘Nu’ van ‘Ongheleert volck’ (zie v. 376 en 1123). Na v. 1122 kunnen de personages echter niet op een min of meer verantwoorde manier van het toneel verdwijnen. Dat kunnen ze wel in het eerste geval vanwege en samen met het sluiten van de toog.

Zoals de meeste Gentse spelen heeft ook DEL een quaestio- of quodlibet-structuur waarin het betoog zich voornamelijk in de vorm van een gesprek tussen een vragende en een antwoordende partij ontvouwt⁽⁷²⁾. De vragen worden (vanaf v. 125) gesteld door, zijn naam zegt het al, ‘Ongheleert volck’; de antwoorden worden gegeven door ‘Evangelische leeraer’ - ook hier ‘nomen’ ‘omen’ - en ‘Dienaer Gods’. Beide laatsten vormen een zogenaamd ‘homogeen paar helpers’, dit wil zeggen dat ze samen, zonder onderling gesprek, geheel in dienst staan van de hoofdpersoon (hier dus ‘Ongheleert volck’) met een betoog waarin zij elkaar aanvullen zonder

(72) Zie M. Spies, ‘“Op de questye...”. Over de structuur van 16e-eeuwse zinnespelen’ in De Nieuwe Taalgids 83 (1990), p. 146-7.

[p. 137]

zich individueel te onderscheiden⁽⁷³⁾. Vaak is het ‘Evangelische leeraer’ die het voortouw neemt en ‘Dienaer Gods’ die volgt en completeert, maar de clauskoppen zouden probleemloos kunnen wisselen. Hoe onbelangrijk de onderscheiden namen van beide helpers zijn, blijkt uit het feit dat ze in DEL alleen als clauskop en nergens in de gesproken tekst voorkomen. Dit laatste is niet het geval met het eigenlijke hoofdpersonage dat in het begin drie keer duidelijk als ‘Ongheleert volck’ wordt toegesproken (v. 25, 29 en 113).

Het functionele onderscheid dat men eventueel toch in de verschillende namen van de helpers kan zien - bij ‘Evangelische leeraer’ een overwegend pastorale gerichtheid op ‘Ongheleert volck’ tegenover een meer exclusieve betrokkenheid op God van ‘Dienaer Gods’ - wordt chiastisch geneutraliseerd door de namen van het boek waarmee ze volgens de lijst van personages zijn toegerust. Het boek van ‘Dienaer Gods’ heet ‘d' Evangelische waerheyt’, dat van ‘Evangelische leeraer’, ‘Gods verholentheyt’. Daarmee worden beiden op één lijn geplaatst met Paulus die zijn (minister-)ambt in Ef. 3:1-13 en Kol. 1:24-29 immers omschrijft als een hem door God toevertrouwde bediening om Christus'geheimenis (in 16de-eeuwse vertalingen naast ‘misterie’ en ‘verborghentheyt’ vaak, en met name bij Van Liesvelt, ‘verholentheyt’) te verkondigen en tot zijn volle recht te doen komen. Het woord ‘evangelisch’ kwalificeert beiden in 1543 tenslotte ook reeds duidelijk als ‘apostelen’ van de nieuwe leer die door haar katholieke tegenstanders liever, naar haar menselijke oorsprong, ‘luthers’ werd genoemd⁽⁷⁴⁾.

Het beleringsproces is tegelijkertijd bekeringsproces. Het maakt DEL tot een belevend, niet slechts beschouwend spel⁽⁷⁵⁾ waarin het groeiend inzicht van ‘Ongheleert volck’ o.m. gemarkeerd wordt door conclusies die emotioneel met ‘Och, nu...’ worden ingeleid (v. 208, 263, 562, 746, 827, 1389, 1399; vgl. nog v. 847).

(73) Erné en Van Dis, a.w., p. 25.

(74) Voor ‘evangelisch’ en ‘luthers’ als confessionele partijbenaming rond 1530 en later: W. Richard, Untersuchungen zur Genesis der reformierten Kirchenterminologie der Westschweiz und Frankreichs, Bern 1959 (Romanica Helvetica 57), p. 8-15 en 23-31 en A. Duke, ‘The face of popular religious dissent in the Low Countries, 1520-1530’ in Journal of Ecclesiastical History 26 (1975), p. 63. Vgl. in DEL, v. 656 ‘een evangelijs predicant’; in Antwerpen 1539 rekent ‘Vercondygher des woordts’ zich tot de ‘evangelyschen predicanten’ (Erné en Van Dis, a.w., p. 285, v. 186); in Meesene echter ‘devangelische claercken’ voor de evangelisten (a.w., p. 134, v. 268: hier dus ‘evangelisch’ nog in beperktere zin als betrekking hebbend op de evangeliën en niet, algemener, op ‘het’ evangelie als de blijde boodschap aangaande Christus' verlossingswerk, zoals die ook in de brieven en het O.T. werd gehoord).

(75) Voor dit onderscheid: Erné en Van Dis, a.w., p. 15.

[p. 138]

‘Ongheleert volck’ die zich met ‘den ghemeenen man’ (v. 448) identificeert en zichzelf als iemand ‘die met grooter pijne’ zijn ‘costen’ wint, typeert (v. 1030-1), vertegenwoordigt ‘die einfältigen Laien’ voor wie Luther bijvoorbeeld zijn Kleiner Katechismus, zijn Betbüchlein of andere in het Duits gestelde pastorale teksten schreef en voor wie de bijbel en de liturgie in de volkstaal werden overgebracht⁽⁷⁶⁾. ‘Ongheleert volck’ is m.a.w. de niet-theologisch geschoolde, Latijn-onkundige leek (vgl. v. 251-2: ‘Pater noster... dat is dat Vader onse in uwer tale’). Hij is geen analfabeet: zowel in het begin als tegen het eind van het spel heeft ook hij een boek in handen. Eerst gaat het om een boekje waarin gebeden met aflaten staan (vgl. v. 87-104)⁽⁷⁷⁾, later om een bijbel, met name ‘Gods verholentheyt’, het boek van ‘Evangelische leeraer’ dus (v. 1273-1318).

Behalve met het boekje gebeden en aflaten - het draagt in DEL de titel ‘Betrauwen op creatueren’ - verschijnt ‘Ongheleert volck’ in het begin van het spel ook met een rozenkrans, ‘Veel woorden’ geheten, en een bidsnoer dat ‘Cleyn aendacht tot Godt’ wordt genoemd. Zijn attributen typeren hem dus als een man die voor zijn zieleheil geheel op zijn vele, met weinig aandacht afgeraffelde gebeden en op pauselijke aflaten vertrouwt⁽⁷⁸⁾. Hij spreekt dit vertrouwen op aflaat en eigen verdiensten in het begin ook duidelijk uit (v. 16-24, 41-6, 87-104). Tegelijkertijd blijkt zijn skepsis tegenover de ‘nieuwe leeringhe’ (v. 41, 46, 132-5, 140-3), maar na de eerste bijbelse toogscène is zijn belangstelling gewekt en zijn de kritische tegensprekers ‘beminde vrienden’ geworden (v. 215). Verderop worden ze vooral als ‘broeders’ aangesproken, een enkele keer ook als ‘Gods ghesellen’ (v. 513) of ‘wtvercoren lien’ (v. 822).

(76) Vgl. o.a.W.J. Kooiman, Luther en de bijbel, Baarn 1977, p. 77-82 en R.A. Leaver, ‘Goostly psalmes and spirituall songes’. English & Dutch metrical psalms from Coverdale to Utenhove 1535-1566 (doct. RUGroningen) 1987, p. 5-10. Voor Erasmus' (voorzichtiger) houding tegenover het gebruik van de volkstaal in theologische geschriften, zie Bijl, a.w., p. 10, 84-7, 377-98.

(77) Dus een boekje zoals dat van M. vander Goude (Delft, ca. 1521): zie P.M. Verjans in Ons Geestelijk Erf 5 (1931), p. 499-502. Vgl. voor de in het boekje genoemde aflaten van paus Sixtus IV en Innocentius (VIII?): R.R. Post, Kerkelijke verhoudingen in Nederland vóór de reformatie van ca. 1500 tot ca. 1580, Utrecht/Antw. 1954, p. 481 en J. van Herwaarden, ‘Middeleeuwse aflaten en Nederlandse devotie’ in D.E.H. de Boer en J.W. Marsilje (ed.), De Nederlanden in de late middeleeuwen, Utrecht 1987, p. 38, 52 en 54.

(78) Vgl. in Den boom der schriftueren de rozenkrans ‘veel ghetelden ghebeden’, het ‘schoon cleet van ypocrysye’ en de sluier ‘blauwe devocie’ (ed. Schotel, p. 24-5, 37); in Bruessele steunt ‘Menschelic verstandt’ op het stokje ‘Veil ghedichte boucken’ (v. 43) (daartegenover de stok ‘de belofte Gods’, v. 281) en Brugghe toont twee mensen met een boek ‘eyghen verdiensten’ (Erné en Van Dis, a.w., p. 411, 422, 102).

[p. 139]

De kritiek op de ‘roomse’ opvattingen en praktijken van ‘Ongheleert volck’ die, naast veel of lang bidden en vertrouwen op de aflaathandel, ook het vieren van heiligdagen (v. 42), het vereren van relikwieën (v. 43) en het helpen versieren van altaren, beelden en kerken (v. 1045-6) omvatten, is in DEL ‘luthers’, niet ‘erasmiaans’. De genoemde werken worden er immers niet slechts getekend als uiterlijke oppervlakkigheden of dwaasheden die, hoewel door de kerk als vrome hulpmiddelen erkend, bij een meer bijbelsevangelisch geïnspireerde vroomheid en ethiek veel van hun relevantie verliezen. In DEL wordt Erasmus' ‘satirische Haltung’ integendeel door een ‘reformatorisches Glaubenspathos’ overtroffen⁽⁷⁹⁾: de ‘goede werken’ van ‘Ongheleert volck’ worden er regelrecht als ‘zonde’, als uitingen van irreligieuze hoogmoed, liefdeloos egocentrisme en materiële winzucht (v. 115-120) gekarakteriseerd. Zijn vertrouwen op ‘mensenwerk’ en eigen verdiensten is ontkenning van het werk en de verdiensten van Christus (v. 25-9); zijn streven om vroom te presteren in wat niet door God bevolen is, doet hem Gods geboden verwaarlozen en de behoeftige naaste vergeten (v. 310-4 en 1045-62). De pausen en predikers die hun menselijke leugens voor waarheid ‘verkopen’, dragen dan ook een zware verantwoordelijkheid: ‘valsche draken’ (v. 315) zijn het en ‘duyvels clercken’ (v. 1048). Luthers ‘incurvatus in se’, de in zichzelf, om het eigen vroom-schijnende ik gekromde, van God en de naaste afgewende werkheilige, komt in de eerste claus van ‘Ongheleert volck’ goed tot zijn recht⁽⁸⁰⁾. Na het toneel te zijn opgerend (een drukte die zijn onderbewuste heilsonzekerheid onthult), roemt hij zijn eigen verdiensten in een monoloog van negen verzen met daarin niet minder dan twaalf maal ‘ick’ (v. 16-24).

(79) Voor de ‘Überwindung der satirischen Haltung durch ein reformatorisches Pathos’ (P. Böckman) ter karakterisering van het onderscheid tussen vroegreformatorische en bijbels-humanistische literatuur, zie B. Könneker, Die deutsche Literatur der Reformationszeit. Kommentar zu einer Epoche, München 1975, p. 23-4. Voor (verschillen tussen) Erasmus' en Luthers kritiek o.a.J. Lindeboom, Erasmus, onderzoek naar zijne theologie en zijn godsdienstig gemoedsbestaan, Leiden 1909, p. 4-5, 32-54, 105-6, 109-16, 127-8; H.A. van Bakel, ‘Erasmus en Luther’ in Nieuw Theologisch Tijdschrift 25 (1936), p. 212; C. Augustijn, Erasmus. Vernieuwer van kerk en theologie, Baarn 1967, p. 36-48, 52-3, 97-100, 124, 141-5 en Bijl, a.w., p. 175, 211-2, 241, 274, 339.

(80) Vgl. bijv. in Luthers kommentaar op de tweede, vierde en zesde boetepsalm (Die sieben Busspsalmen, 1517), ed. D. Martin Luthers Werke. Kritische Gesammtausgabe. 18. Band, Weimar 1908, p. 472-3 en 504; Luther Calwer-Ausgabe Bd. 2, München/Hamburg 1964, p. 33, 56, 82; ook W.J. Kooiman, Maarten Luther. Door het geloof alleen. Bloemlezing uit zijn werken, Utrecht 1955, p. 29 en 46-7.

[p. 140]

Nadat het ‘Ongheleert volck’ door de eerste toog duidelijk is geworden dat het bij ware vroomheid enerzijds om Christus' aanbod en anderzijds om de innerlijke gesteldheid van de christen, om ‘geest’ en ‘waarheid’ en niet om ceremoniële, aan vaste tijden en plaatsen gebonden handelingen en ‘veel woorden’ gaat (v. 156-235), kan het eigenlijke belerings- en bekeringswerk beginnen. Het gaat daarin - het volgt noodzakelijkerwijze als antithese uit het voorafgaande - vooral over het ‘ware’ evangelische geloof, dit is het volkomen en alléén-zaligmakend vertrouwen van de zich voor God geheel schuldig wetende zondaar op de in schrift en prediking verkondigde, door Christus verworven en louter uit genade geschonken vrijspraak, en over de ‘ware’, door het geloof in Christus geheel van zorg om het eigen ik bevrijde naastenliefde (vgl. v. 1006-25, 1063-130). Zonder geloof geen goede werken, alleen geloofswerken kunnen God behagen, leert Luther (vgl. v. 654-66). Het fundamentele van het geloof komt in DEL tot uitdrukking doordat het, tegelijk met de rechtvaardiging van de zondaar, vooral in het eerste deel wordt behandeld, terwijl de liefde als bewijs van de geestelijke vernieuwing en heiliging van de gelovige vooral in het tweede deel, na de ‘pauze’ vanaf v. 707, wordt besproken⁽⁸¹⁾.

Naast en samen met de togen verduidelijken de helpers hun leer aan de hand van metaforen; het bekeringsproces wordt vooral door symbolisch-allegorische handelingen gemarkeerd. Didaktisch verantwoord aansluitend bij wat ‘Ongheleert volck’ reeds kent, is het in het eerste deel de ‘aflaat’ die als metafoor fungeert. Van de pauselijke aflaat wordt ‘Ongheleert volck’ bekeerd tot de ‘waarachtige’ aflaat die zonder geld door iedereen kan worden verkregen (v. 121-6, 140-55). Men gaat hier uit van de populaire, niet-gecanoniseerde, maar in de kerkelijke praktijk weinig tegengesproken voorstelling van de aflaat als kwijtschelding, niet slechts van tijdelijke straffen (penitenties), maar ook van zondeschuld en dus als een heilsmiddel

(81) Voor het geloof als fundering van de nieuwe gehoorzaamheid en de systematische behandeling van de heiliging, liefde of goede werken na het geloof en de rechtvaardiging (met als merkwaardige uitzondering Calvijns Institutio van 1559), zie o.a. de Summa der godliker scrifturen (1523), ed. J.J. van Toorenenbergen, Het oudste Nederlandsche verboden boek, Leiden 1882, p. 115 (proloog) en 149; G.C. Berkouwer, Geloof en heiliging, Kampen 1949, p. 14-5, 27-8, 31-5; E. Bizer, Theologie der Verheissung. Studien zur theologischen Entwicklung des jungen Melanchthon (1519-1524), Neukirchen 1964, p. 214; M. Greschat, Melanchthon neben Luther. Studien zur Gestalt der Rechtfertigungslehre zwischen 1528 und 1537, Witten 1965, p. 85-8, 100, 110, 117, 127, 130-1, 135-6, 145-6, 177-8; T. Stadtland, Rechtfertigung und Heiligung bei Calvin, Neukirchen 1972, p. 109-14.

[p. 141]

dat ook berouw, biecht en absolutie lijkt te vervangen⁽⁸²⁾. De ware ‘aflaat’ functioneert in DEL dan ook op twee niveaus: ‘ethisch’ als berouw en bekering (het aflaten) van zonden en het vergeven van ‘onze schuldenaren’ (naar Matth. 6:12 en 14-5) (v. 236-291) en ‘soteriologisch’ als vrijspraak van zonden, door Christus aan het kruis verworven en aangenomen in het geloof (v. 577-653).

Het ‘vergheeft, so werden vergheven uwe ghebreken’ als ware aflaat (v. 275-6) vraagt nog even onze aandacht. De manier waarop deze bijbelse regel als genademiddel wordt gepresenteerd, heeft iets onreformatorisch doordat het Gods genade van menselijke berekening afhankelijk lijkt te maken. Het merkwaardige is echter dat DEL juist hier op een directe ontlening aan Luther betrapt kan worden. De voorstelling van de genoemde regel als waarachtige aflaat en als een brief die met het bloed van Christus geschreven en verzegeld is (v. 275-9), is namelijk geheel aan Luthers Auslegung deutsch des Vater unnserfür die einfeltigen Leyen (1519) ontleend, een werk dat, in het Latijn en het Nederlands vertaald, ook in de Nederlanden verscheen⁽⁸³⁾. In v. 251-2 noemt ‘Dienaer Gods’ zijn bron ‘ons Pater

(82) Zie Van Herwaarden, a.art., p. 37-40, 58.

(83) De Latijnse vertaling ca. 1521 en ca. 1522 te Antwerpen bij M.H. van Hoochstraten, de Nederlandse ca. 1530 waarschijnlijk bij Peter Jansz. in Leiden: Visser, a.w., p. 61 (nrs. 31 en 32) en 83-4 (nr. 55). Ik citeer ter vergelijking uit het ex. van de Nedl. vertaling in Brussel, KB II 25.903: ‘Nu willen wij besien den alder crachtichsten aflaetbrief die oyt op aertrijcke quam welcke aflaet niet om ghelt vercoft / mer een yeghelic om niet ghegeven wort. Ander leraers setten ons dat genoechdoen in die borsen ende in dye ghelt kiste / mer Christus setse in dat hert / daer si u niet naerder bi geset en mach worden. Alsoe dat ghi niet te romen oft sint Jacop oft te Jerusalem noch hier noch daer en behoeft te lopen om aflaet te verdienen. Ende desen aflaet can een yeghelick even wel verdienen / so wel die arme als die rijke / die crancke als die ghesonde / die leecke als die priesters / die knecht als die heere. Ende desen aflaetsbrief luyt op onse duytsche sprake so. Ist sake dat ghi di menschen vergheeft dat si in u sondigen / so sal mijn hemelsche vader u oeck vergheven u sonden. Maer eest dat ghi niet en vergheeft / so en sal u oeck mijn hemelsche vader u sonden niet vergeven. Desen brief (met Christus dierbaer rode bloet gescreven / met sijn heylighe bitter doot beseghelt met dat heylighe sacrament bevesticht) is seer bijcants wtghereghent ende heel verdonckert / overmits den groeten plasreghen vanden roomschen aflaet’ (‘met dat h. sacr. bevesticht’ is een toevoeging van de vertaler). Even verder wordt ‘Christi iesus woort’ nog eens een ‘brief ende seghel’, ‘niet met loot oft wasse / mer met sijn roode bloet beseghelt’ genoemd. In Weimar-uitgave, Bd. 2 (1884), p. 117-8; in Calwer Luther-Ausgabe, Bd. 3 (München/Hamburg 1965), p. 65-6. Verder bij de eerste bede ook het ‘veel woorden maken’ bij het ‘paternosterstenen tellen’ (Weimar, p. 84-5; Calwer, p. 18-9 en vgl. DEL, v. 225-35). Vgl. nog, direct op de geciteerde tekst volgend, ‘Nu en can hem niemant ontschuldigen dat hem sijn sonden niet vergheven en worden / oft dat hij een beswaerde conscientie behout’ met het refrein (DEL, v. 337 e.v.) en v. 516-26. Geen metaforische betekenis heeft de aflaat in Luthers Sermon von Ablasz und Gnade (1518) (Nedl. vertaling: Een schoon onderwisinge hoe een kersten mensche warachteliken aflaet verdienen mach (Antwerpen 1520), ex. Gent UB R 1227: Visser, a.w., p. 35-6): het gaat hier om een pleidooi voor het ernstig nemen van de ware penitentie (bekering en boete) tegenover het zoeken van kwijtschelding of vermindering van straf door aflaten.

[p. 142]

nosters wtwijsen dat is dat Vader onse in uwer tale’: daarmee worden ‘Dienaer Gods’ en ‘Evangelische leeraer’ intertekstueel met Luther geïdentificeerd.

De evangelische ‘aflaat’-prediking valt niet in dovemansoor: ‘met schreyende wanghen’ verklaart ‘Ongheleert volck’ zich zondig en doemwaardig voor God en spreekt hij zijn verlangen naar genade uit (v. 334-6). Na zijn ‘roomse’ attributen ostentatief met de woorden ‘siet daer den bras, daer ick by bedroghen was’ van zich te hebben afgeworpen (v. 580-585), belijdt hij zijn geloof in Christus (v. 650-3, 697-8). Daarmee zijn we nog maar in het midden van het spel en gezien het hoofdpersonage, anders dan in de Gentse troosten bekeringsspelen van 1539 niet ‘stervende’ is, luidt zijn vraag dan ook: wat nu, of, concreter, hoe ‘naer tgheloove’ verder leven in Christus' dienst (v. 697-9, 704, 707)⁽⁸⁴⁾? Theologisch dient het antwoord te luiden: renovatio of sanctificatio op basis van de ‘unio’ met Christus (Luthers ‘ein kuch’ en vrolijke ruil), of, meer antropologisch gezien, op grond van een door fides en iustificatio bewerkte regeneratio. DEL legt een en ander naar 2 Petr. 2:1-6 met concretere bijbelse beelden uit en aan de hand van een allegorische toog. Als ‘nieu geboren kind’ dient ‘Ongheleert volck’ nu met zuivere, onvervalste melk, dit is ‘het levende woort Gods’, te worden gevoed en gesterkt (v. 706-14, 727-45); ook moet hij zichzelf opbouwen tot een geestelijk huis, een tempel waarin aan God welgevallige offers worden gebracht (v. 720-5, 746-8). Deze ‘levende tempel Gods’ heet ‘Gheloovich mensche’ en het welgevallige (brand)offer is het vuur van de liefde. ‘Gheloovich mensche’ wordt als ‘figuere’ getoond, staande op de ‘steen Christus’ en met een wit kleed aan dat ‘Christus' gherechticheyt’ heet en zijn naaktheid, dit is de zonde, bedekt (v. 752-856)⁽⁸⁵⁾. De brandende fakkel die hij in zijn hand houdt, komt in de verklarende uitleg het laatst aan de

(84) Het voorzetsel ‘naer’ kan in v. 704 en 707 zowel ‘overeenkomstig’ (naar) als het temporele ‘na’ betekenen. Vgl. ook v. 1391 waar men voor ‘maer’ wel ‘naer’ zal moeten lezen. Zie verder noot 81.

(85) De steen (Christus) ook in Nieuport, v. 152 (Erné en Van Dis, a.w., p. 217). Voor het de zonde bedekkende, witte (bruilofts- en vooral doop)kleed (vgl. Gal.3:27) als teken van de unio met Christus, de toeëigening van zijn gerechtigheid en het ‘simul iustus et peccator’: Berkouwer, a.w., p. 22, 69, 165; Stadtland, a.w., p. 67-8, 110, 135, 151, 201 (n. 203); J.B. Drewes, ‘Interpretatie van de Gentse spelen van 1539’ in Tijdschr. Nedl. Taal- en Lett. 100 (1984), p. 261-2; Bijl, a.w., p. 327; C.A. Tukker, Vast vertrouwen en onberispelijk leven. Over de 67 stellingen van Huldrych Zwingli en zijn kommentaar daarop, Utrecht 1979, p. 50, 78 (n. 90-91); op het toneel: Antwerpen, v. 449-52; Bruessele, v. 476-7; Loo, v. 285, 405-7 (Erné en Van Dis, a.w., p. 296, 431, 523 en 529).

[p. 143]

beurt en geeft aanleiding tot een (versta Paulus') lofzang op de liefde (v. 857-912)⁽⁸⁶⁾ en breedvoerige beschouwingen over zorg voor de armen en het geven van aalmoezen (v. 917-1256)⁽⁸⁷⁾.

Het zal duidelijk zijn dat ‘Gheloovich mensche’, met Christus' gerechtigheid bedekt en met de fakkel der liefde in de hand, de tegenpool is van de ik-gerichte ‘Ongheleert volck’ uit het begin van het spel. De bekering van deze laatste resulteert dan ook in zijn bekleding met de genoemde attributen (v. 1392-1403). ‘Ongheleert volck’ wordt dus een ‘Gheloovich mensche’, of, anders uitgedrukt, de stomme, ‘emblematische’ toogfiguur ‘Gheloovich mensche’ komt door het huwelijk van belering en bekering op het voortoneel in ‘Ongheleert volck’ tot leven. De ‘steen’ (Christus) waarop ‘Gheloovich mensche’ gefundeerd was (vgl. v. 1391), is ‘Ongheleert volck’ bezorgd in de vorm van ‘Gods verholentheyt’, de bijbel die ‘Evangelische leeraer’ hem in v. 1273-4 ter bestudering overhandigde, én door de troostende boodschap van de vijfde en laatste toog waarin ‘Evangelische leeraer’ hem Christus als zijn voorspreker bij de Vader liet zien (v. 1324-90).

Door schrift en prediking wordt de steen dus bezorgd, zoals de ware aflaat in het eerste deel ook door ‘tgheloove aen Gods woort’ werd verworven (v. 653). Het ‘levende woort Gods’ is tevens de melk waardoor ‘Ongheleert volck’ verder tot een Gode welgevallig

(86) De liefde als brandend vuur ook in Cortrijcke, v. 184-5 (Erné en Van Dis, a.w., p. 553); vgl. ook (bij Erasmus) Augustijn, a.w., p. 60-1.

(87) In zijn uiteenzetting over de armen heeft DEL verschillende motieven gemeen met het eerste, moraliserende gedeelte van J.L. Vives' De subventione pauperum (1526) (Nedl. vertaling (1533): Hier naer volcht een suverlijcke Tracteyt ende ordonnancie..., Gent UB G 233; facs.-ed. Brussel 1943), met name: de armoede als onderdeel van Gods algemener welzijnsbeleid (vgl. DEL, v. 974-83; Tracteyt, f. 5-16v), de aalmoezen als water dat het vuur van de zonden blust (naar Eccl. 3:33) (v. 988-9; Tracteyt, f. 42, 53), de vrees om zichzelf door het geven van aalmoezen schade te berokkenen (v. 1006-8; Tracteyt, f. 17), het onderhouden van levende mensen tegenover het versieren van beelden, kerken en kapellen (v. 1045-68; Tracteyt, f. 43, 58), het oprechte aalmoes dat van harte, met liefde en alleen ter ere van God en niet voor het oog van de mensen gegeven wordt (v. 1140-56; Tracteyt, f. 62-65) en het probleem van de zorgeloze verkwisters die beter geen geld ontvangen tegelijk met de aanmaning om toch geen onderscheid te maken en te helpen waar het nodig en nuttig is (v. 1197-234; Tracteyt, f. 61-2). Van een stedelijk te organiseren armenzorg, zoals die in het tweede deel door Vives uiteen wordt gezet (hierover Decavele, a.w., p. 117-36), blijkt in DEL echter niets: het gaat veeleer om een ‘kerkelijk’ initiatief (v. 1157-78; vgl. Decavele, p. 124, n. 36). Voor de collecte voor de armen als onderdeel van of vervolg op de gereformeerde eredienst, zie W.F. Dankbaar (ed.), Marten Micron. De Christlicke ordinancien der Nederlantscher ghemeinten te Londen (1554), 's-Gravenhage 1956 (Kerkhist. studiën bij Nedl. Archief voor Kerkgesch. VII), p. 13-7, 21, 105 (de diakenen heten ook ‘dienaren der armen’: p. 37) en Leaver, a.w., p. 148, 160-3.

[p. 144]

offer op moet groeien. Het levende Woord is m.a.w. de scheppende kracht die justificatio met renovatio of het geloof met de liefde verbindt en dus het hele spel samenhoudt. In de apotheose en de dankgebeden die het spel besluiten, wordt de onmisbaarheid van het Woord als de (objectieve) kracht waaruit het (persoonlijke) geloof en de (individuele) heiliging ‘leven’ dan ook breedvoerig belicht (v. 1405-1515)⁽⁸⁸⁾.

Daarbij worden in de ‘epiloog’ tevens de woorden van het spel zélf aan de werking van dit Woord onderworpen (v. 1495-1500 en 1505-15). Reeds in de ‘proloog’ immers was door ‘Evangelische leeraer’ en ‘Dienaer Gods’ om de gave van het Woord gebeden (v. 1-2 en 13)⁽⁸⁹⁾.

‘Heere, doet open mijn lippen, dat mynen mont uwen lof verkondighe’, luiden inderdaad de eerste woorden van ‘Evangelische leeraer’ en van het spel. Het is door deze woorden dat de opvoering te Roborst in 1543 direct tot een hoger sacramenteel gebeuren werd opgetild en als evangelische prediking, als protestantse eredienst functioneerde⁽⁹⁰⁾. Voor een ‘hagepreek’ was binnen de gegeven politieke constellatie in de Nederlanden echter geen plaats en dus bleven de gevolgen niet uit. Op 2 juli⁽⁹¹⁾ 1543, een zomerse maandag, waren de spelers en toeschouwers in Roborst, vertrouwend op

(88) Voor het ‘Woordgebeuren’, het niet slechts mededelend, maar ook, met name door de prediking, geloof en vernieuwing werkend Woord Gods (het ‘verbum Dei efficax’) als (sacramentele) grondstructuur van Luthers theologie, zie uitvoerig Greschat, a.w.. Tevens Kooiman, a.w., p. 152-61; Bizer, a.w., p. 20-2, 37, 71, 145, 176, 207-9, 220-38, 283-4 en Stadtland, a.w., p. 124-6, 147-9. Men vergelijke in DEL het ‘levend Woord Gods’ (v. 733, 750, 1275, 1482, 1493, 1506; ook 736-9) en het belang van de uiterlijke prediking van wet (waarvoor DEL alleen het woord ‘castijdinghe’ gebruikt: v. 533-4, 548, 556) en evangelie en de in deze prediking gelegen sleutelmacht (v. 288-300, 521-6, 633-6, 646-8, 1335-42, 1421-6, 1431-2, 1465-77). De auteur denkt dus niet radicaalspiritualistisch (innerlijk woord, vrije geest), maar veeleer kerkelijk-magisteriaal (zie vooral nog v. 288-300, 442); ondanks een perfectionistisch motief in v. 385-6 ook niet dopers: zie zijn beroep op het wereldlijk gerecht in v. 1239-43.

(89) Voor ‘epiloog’ en ‘proloog’: vanaf v. 1495 wordt paraenetisch over ‘elck’ gesproken; in de twee eerste clausen treft men de helpers geknield en biddend aan, een situatie die scherp contrasteert met de eerste claus van ‘Ongheleert volck’ waarmee de eigenlijke ‘actie’ begint.

(90) Het inleidend gebed van beide helpers doet denken aan Utenhoves bekende, zeer lang, tot in de twintigste eeuw, o.m. in het Nederlands, Duits, Pools, Zweeds en Deens, in liturgisch gebruik gebleven ‘Bedezang voor de predikatie’ (1557): zie Lenselink, a.w., p. 251, 315-7 en ‘De Nederlandse hymnologie in internationaal perspectief’ in Nedl. Archief voor Kerkgesch. 56 (1975-6), p. 361-6; Leaver, a.w., p. 189, 279-80, 338.

(91) Contrastief genoeg het feest van Onze Lieve Vrouw-Visitatie. In DEL geen expliciete kritiek op Maria-devoties, maar wel een impliciete afwijzing wanneer ‘Ongheleert volck’ na de voorstelling van Christus als voorspreker bij God (in traditionele spelen de rol van Maria) concludeert: ‘Dus wil ick alleene tot desen advocaet gaen’ (v. 1367).

[p. 145]

het Woord en zich koesterend in de ‘zon der gerechtigheid’, blijkbaar nog blind voor de schaduw van wolken waarvan de reële dreiging in de loop van het volgende jaar echter niet meer zou kunnen worden miskend.