Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2001-2002

(2003)– [tijdschrift] Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde [2001- ]– rechtenstatus

Mengelingen

Simon van Moock, romanpersonage - auteurGa naar eind*
door Geert Dibbets

1. Fictie en werkelijkheid

In mei 1997 verscheen bij BV Uitgeverij De Arbeiderspers te Amsterdam de succesvolle roman De zwarte met het witte hart van Arthur JapinGa naar eind1, een bestseller, waarvan inmiddels (juli 2002), behalve de eenentwintigste druk in het Nederlands, vertalingen in het Deens, Duits, Engels, Frans, Italiaans, Noors en Spaans het licht hebben gezien. De auteur heeft hierin ‘aan de hand van de feiten, zoals ik die heb aangetroffen in officiële en privédocumenten’ (p. 387) de levens gereconstrueerd van de neven Aquasi (of Kwasi) Boachi, die de centrale figuur van dit retrospectieve boek is - Kwasi blikt in 1900, ongeveer 73 jaar oud, in zijn ‘ballingsoord’ op Java op zijn leven terug -, en Kwame Poku, twee prinsen van de Ashanti uit de omgeving van Kumasi in het huidige Ghana. Ongeveer tien jaar oud (p. 22) werden ze in 1837 aan de Nederlandse koning Willem i geschonken als onderpanden voor een onwettige ‘recruten-’, lees liever slavenhandel, een lot dat Kwasi's broers Kwadwo en Kwabena eerder ten deel was gevallen toen ze aan de Engelse gezant waren meegegeven (p. 30-31). Na de zomer van 1837 kwamen de jongens in huis bij de Delftse kostschoolhouder S.J.M. van Moock. Dat voor juist deze school werd gekozen, zal ongetwijfeld mede zijn bepaald door de goede naam van de instelling en haar directeur: één jaar later - de prinsen zijn dan nog maar kort aan Van Moock en de zijnen toevertrouwd - heeft hoofdinspecteur H. WijnbeekGa naar eind2 in zijn verslag de dato 31 december 1838 betreffende het negende schooldistrict in Zuid-Holland opgemerkt:

‘Delft. hier vond ik eene werkzame Plaatselijke Schoolcommissie, waardoor het gemis van den schoolopzienerGa naar eind3 (want hij bezoekt er de scholen niet) minder gevoeld wordt. Aan den ijver dier commissie zijn te danken [...], eenige goede Nederduitsche en Fransche scholen, waarvan de beste zijn: de Nederduitsche school van N.P. van Es en twee Fransche kostscholen, die van S.J.M. van Moock en die van G.J.F. Guffroij, waarvan echter de laatste als kostschool vervallen [opgeheven] is, zoo men meent als gevolg van zijn opvliegend karakter. De grijze van Moock volgt nog de oude leermethode. Maar de regtvaderlijke wijze, waarop hij met zijne leerlingen omgaat, de godsdienstigheid,

die in zijne woning heerscht, maakt hem bij hen geacht en bemind, en hunne vorderingen zijn geenszins gering. Ik vond en onderzocht er de beide Ashantijnse prinsjes. Zij hadden reeds eenige vorderingen in het lezen van het Nederduitsch, in het schrijven en in het rekenen gemaakt.’

Ook op de hedendaagse lezer van Japins boek maakt de wijze waarop de kostschoolhouder doceerde, geen geweldige indruk (zie p. 99-100), maar zeker met Kwasi is er een goede verstandhouding in opgebouwd; het nuchtere en warme optreden van mevrouw Van Moock heeft daartoe in het boek ongetwijfeld bijgedragen. Niet vanwege zijn door Japin geschetste didactiek maar omdat Van Moock een bescheiden rol vervuld heeft binnen de geschiedenis van de Nederlandse taalkunde, ga ik hier nader op hem en zijn werk in.

Simon Johan(nes) Matthijs van Moock is op 28 mei 1771 in het Duitse WeselGa naar eind4 geboren en daar in de gereformeerde Willibrordikirche gedoopt, als vierde van de vijf kinderen van Arnold van Moock, praeceptor van de Willibrordischule, en Anna Elisabeth Voss.Ga naar eind5 De matrikel van het gymnasium van Wesel laat zien dat Simon kort voor zijn twaalfde verjaardag de school van zijn vader - waar hij waarschijnlijk al Nederlands heeft geleerdGa naar eind6 - verlaten heeft (‘ex praeceptionibus scholae Mocii’) en ingeschreven werd als leerling van het plaatselijke gymnasium; in 1791 had hij die opleiding afgerond, zodat hij het rectoraat en directoraat van vader Christoph Albert en diens zoon Jodocus Casparus Albertus Eichelberg (1744-1785, resp. 1776-1819) heeft meegemaakt, van wie de laatste in Utrecht had gestudeerd (inschrijving 1768) en er was gepromoveerd (1774). Waarschijnlijk is hij in 1796 naar Den Haag gekomen en gaan wonen in de Houtstraat.Ga naar eind7 In 1802 is hij in het huwelijk getreden met Henrietta Albertina Koch uit het zo'n 35 kilometer van Wesel gelegen KleefGa naar eind8, waar zij, dochter van praeceptor Johan Peter(sen) Koch en Johanna Sybilla Hack, op 22 maart 1772Ga naar eind9 gedoopt was.

Met attestatie van de gereformeerde gemeente van Den Haag hebben de Van Moocks zich in december 1802 in Delft gevestigd; hun akte van inwoning daar is 18 december 1802 verleend. Op 5 december 1804 hebben zij daar voor ƒ 2000 ‘Een huis en erve met een tuin daar agter staande en gelegen aan de W[est]z[ijde] van de Oude Delft, binnen de stad’ gekocht (Wijk 4, nr. 480), op de plaats van het huidige nummer 161, naast de Hieronimuspoort, waar zij hun leven lang zijn blijven wonen. Daar

heeft het echtpaar zeker zeven kinderen gekregen, die gedoopt zijn in de gereformeerde Gasthuiskerk.Ga naar eind10 In dat pand aan de Oude Delft was ook, nadat het Delfts stadsbestuur hem op 19 juli 1804 toestemming had verleend tot het oprichten ervanGa naar eind11, Van Moocks kostschool gevestigd, onder andere volgens het Jaarboekje voor de stad Delft. 1848 (Delft: J. de Groot, 1848) tot in het jaar van zijn overlijden.Ga naar eind12 Ook op deze ‘Franse school’ is vervolgonderwijs gegeven van een algemeen-vormend karakter, met een breed spectrum aan vakken. De schaarse gegevens die ter beschikking staan, wijzen erop dat de aantallen kostleerlingen sterk fluctueerden en dat er nogal wat kinderen van zogenaamde Indischgasten - wellicht ook een reden om de Afrikaanse prinsen bij hem te besteden - aan de zorgen van de Van Moocks toevertrouwd zijn geweest: het al gememoreerde verslag van hoofdinspecteur Wijnbeek spreekt over 1838 van acht kostleerlingen (exclusief de prinsen) en een gering aantal dagscholieren; in 1839 echter hadden de Van Moocks hun inkomen van ‘18 inwonende leerlingen in de leeftijd van 9-16 jaar, allen van buiten Delft, 9 van hen uit Nederlands-Indië waar hun ouders woonden’.Ga naar eind13 Erkenning voor de onderwijskundige kwaliteit van de geheel onbevoegde Van Moock - hij bezat ‘geene rang’ als onderwijzer - spreekt uit zijn benoeming tot lid van de plaatselijke school-commissie op 24 november 1830; ook was hij belast met de directie over de Delftse armenscholen.

In de fictionele werkelijkheid van de roman is Henriëtte van Moock in de herinnering van Kwasi Boachi met haar man in september 1843 trots aanwezig bij de doop van de beide Ashanti-prinsen in de Oude Kerk te Delft en drukt zij Kwasi bij die gelegenheid een met ‘Uwe vriendin, Henriette van Moock’ ondertekend bijbelcitaat in handen (p. 201-202), ontvangt zij, nagenoeg blind, Kwasi zelfs nog in 1856 met een levendige beschrijving van Simon van Moocks recente laatste momenten, als de ‘augustuszon [...] de keien na een stortbui droog[stoomde]’ (p. 344). De historische realiteit is anders geweest. Volgens deze kan Henriëtte Koch zelfs geen énkele rechtstreekse rol hebben gespeeld in het leven van de twee Afrikaanse prinsen, aangezien volgens de overlijdensakte Henriëtte Albertine te Delft op 9 september 1831 overleden is, ‘oud negen en vijftig jaren en bijna zes maanden’.Ga naar eind14 En Simon van Moock overleefde haar vele jaren: zevenenzeventig jaar oud is hij in Delft gestorven, niet in de oogstmaand van 1856 maar op 21 december 1848, zoals uit de akte van overlijden en uit de Delftsche Courant van vrijdag 29 december van dat jaar blijkt.

Ondanks de gevorderde leeftijd van haar leider had de school bij diens

dood nog een goede naam. Schoolopziener Gerard van Wieringhen Borski, tevens rector van het Delftse gymnasium en leraar Nederlandse stijlen letterkunde aan de Koninklijke Academie tot opleiding van burgerlijke ingenieurs te DelftGa naar eind15, kondigde tenminste in Nieuwe bijdragen, ter bevordering van het onderwijs en de opvoeding van 1849 (p. 164) aan:

‘Door het overlijden van den Heer S.J.M. van Moock, is alhier eene bloeijende Dagen Kostschool voor jonge heeren opengevallen. Zoo mogelijk, wenscht men deze vacature dus te vervullen, dat de school, welke, eene reeks van jaren, de stad tot sieraad strekte, haar' bestendigen bloei behoude.’Ga naar eind16

Enkele maanden later werd Hubertus van Nerum, kostschoolhouder te Wassenaar, zonder vergelijkend examen tot Van Moocks opvolger benoemd (zie ook Nieuwe bijdragen (1849), p. 739). Hem verkopen Van Moocks dochters Henriëtta, Catharina en (Frederica) Elisabeth, die ook namens de andere erfgenamen optraden, op 21 juli 1849 de ouderlijke woning met erf aan de Oude Delft, die tot 8 augustus 1866 in zijn handen zal blijven.

2. De auteur Van Moock

Inleiding

Simon van Moock heeft een negental zelfstandige publicaties het licht doen zienGa naar eind17; het merendeel ervan was bestemd voor het talenonderwijs.

Enigermate apart staat de Chronologische tafel van de merkwaardigste gebeurtenissen uit de Nederlandsche geschiedenis, van het jaar 100, voor de geboorte onzes Heeren Jezus Christus, tot op onzen tijd, die hij in 1817 bij Peter de Groot uit Delft heeft laten verschijnen; een derde druk hiervan zou bij Simon de Gebber te Amsterdam zijn gepubliceerd. Op dit planovel zijn in acht kolommen feiten uit de vaderlandse geschiedenis in chronologische volgorde geplaatst, beginnend met ‘100. De Batten of Batavieren, een Germaansch volk, komen in Nederland, op een eiland tusschen de armen van den Rijn, Bat-ouwe, (goede grond) Batavia genoemd’ tot ‘1817. Den 19 Februarij wordt den Erfprins der Nederlanden een zoon geboren, die den naam van Willem Alexander Paul Frederik Lodewijk ontvangt’; allerlei gebeurtenissen die eertijds de gemoederen in beroering brachten, krijgen de aandacht zoals: ‘1732. Gewormte in de palen der zeedijken ontdekt.’

Een publicatie met Van Moocks naam op het titelblad die wat haar on-

derwerp betreft niet direct voor het taalonderwijs bedoeld was, verscheen bij Johannes Allart in Amsterdam in 1828: de door hem gecorrigeerde Duitse vertaling Kurze Beschreibung verschiedener merkwürdige Völkerschaften in den fünf Welttheilen, die door J. Sutherland vervaardigd was; het boek is echter ‘in Aufgaben eingetheilt, damit man sich in vier Sprachen üben kan’. Het valt te verbinden met Van Moocks correspondentie met de Wesleyan Society in Londen, en zijn belangstelling voor ‘topografie, geschiedschrijving en wetenschap, chemische samenstellingen, staatkundige, sociale, wettelijke aangelegenheden’ (Japin, De zwarte met het witte hart, p. 100 en p. 98). Maar er is tot nu toe geen exemplaar of een bespreking van aangetroffen, noch ook van de eerdere Duitse en de daaraan mogelijk ten grondslag liggende Engelse grondtekst.Ga naar eind18

De overige boeken zijn uitgegeven bij Thieme in Zutphen in wiens fonds ze goed pasten. Maar er is nóg een verklaring te geven waarom Van Moock ‘huisauteur’ werd bij Thieme. De eerste Zutphense Thieme: Hermann Carl Anton, de stamvader van het drukkersgeslacht dat later ook zelfstandige vestigingen kreeg in Arnhem en Nijmegen, was ruim één jaar eerder dan Van Moock, op 2 maart 1770, evenals deze geboren in Wesel en het is niet onwaarschijnlijk dat de bijna-leeftijdgenoten elkaar in die stad van nog geen vierduizend inwoners al in hun jonge jaren hebben leren kennen: de familie Thieme woonde in Wesel in de Niederstraße, in de directe omgeving van de school waaraan vader Adolf van Moock lesgaf, en van de huizen waarin deze met zijn eerste en tweede echtgenote en hun gezinnen heeft gewoond: in de Domstraße en aan de Großen Markt. Toen Thieme, die zijn voornaam inmiddels tot Herman had vernederlandst, de blijkbaar ambitieuze Van Moock had herontdekt in de Nederlanden, zal hun gemeenschappelijke herkomst en wellicht jeugdige vriendschap mede een goede basis voor samenwerking hebben gevormd.Ga naar eind19

Frans

Op 9 juli 1810 werd het Koninkrijk Holland, tot dan toe door Lodewijk Napoleon namens zijn broer Napoleon Bonaparte bestuurd, als de ‘Départements de la ci-devant Hollande’ bij Frankrijk ingelijfd. Bij wet van 18 oktober 1810 werd hier bovendien het Frans als tweede officiële taal ingevoerd en begin 1812 diende, aldus een keizerlijke decisie van 13 oktober 1811, het Frans op alle scholen van het voormalige ‘Hollande’ te worden onderricht. Van Moocks eerste boek, Oefeningen voor de jeugd, om het Fransch te leeren schrijven, verscheen in datzelfde jaar zodat men zou kun-

nen denken dat uitgever en auteur op het goede moment in het gat gesprongen zijn dat door de nieuwe situatie was ontstaan. Maar het oorspronkelijk Duitse werk van Albert Christian Meineke of Meinecke, Neues französisches Lesebuch (Leipzig: G. Fleisscher, ¹1795, ²1799) was door Thieme al drie jaar eerder in het Nederlands op de markt gebracht, toen ‘Uit het Hoogduitsch van Albert Christiaan Meineke’ vertaald door Johannes van Bemmelen, de productieve Leidse kostschoolhouder die op de Delftse Fundatie van Renswoude zijn opleiding had gekregen en begin 1808 overleden was.Ga naar eind20 Nog vaker zullen we Van Moock vermeld zien op het titelblad van bij Thieme verschenen werken die aanvankelijk door Van Bemmelen waren bezorgd, soms naast, soms in plaats van diens naam: we mogen aannemen dat hij door Thieme als opvolger is aangetrokken van Van Bemmelen. De editie van Van Bemmelen viel waardering ten deel in de Algemeene Vaderlandsche letter-oefeningen van 1807 (p. 544), de door Van Moock aanzienlijk verbeterde en uitgebreide uitgave (van 165 naar 276 pagina's octavo) werd in hetzelfde tijdschrift ((1811), p. 172-173) warm aanbevolen.

In de fondslijst die uitgever Thieme heeft opgenomen achterin de hier nog te bespreken Aanleiding tot het zamenstellen en ontbinden van volzinnen uit 1811, wordt vermeld dat Oefeningen ‘het eenigste boekje, waarin de taalregels zoo beknopt en duidelijk geleerd worden’ is; vol trots is verwezen naar de positieve ontvangst die Oefeningen ten deel is gevallen in Algemeene Vaderlandsche letter-oefeningenenGa naar eind21, en tevens wordt uitvoerig geciteerd uit een bespreking in de Nieuwe Vaderlandsche Bibliotheek 9 (1811), p. 420. Van Moock had Van Bemmelens boekje flink onder handen genomen (‘Voorrede’, p. iii-iv):

‘het heeft daardoor eene aanmerkelijke verandering en vermeerdering ondergaan; tot welke mij de volgende bedenkingen [overwegingen] deden besluiten.
Niet alle onderwijzers hebben den tijd, om een compendium van de voornaamste regels der Fransche taal voor zich te vervaardigen, in dezelfde volgorde als deze opstellen [oefeningen]. Er zijn wel verschillende zamenstellen [compendia, ‘abrégés’] voor handen, zoo als de abrégés van Waillij, Restaut, Lhomond enz. welke daartoe schijnen geschikt te zijn, doch ook in deze is de volgorde geheel anders; zij zijn dikwerf, zelfs ten opzigte der noodzakelijkste gronden der taal, niet zeer volledig, en derzelver schrijvers wijken, in menig opzigt, van de grondregels af, naar welke dit werkje is zamengesteld: eene teregtwijzing [verwijzing naar goede informatie] alleen naar meer uitgebreider werken zoude deszelfs gebruik te omslagtig gemaakt hebben. Ik besloot dus de

regels, welke ten grondslag liggen voor deze oefeningen, bij dezelve te voegen, en de laatsten, waar mij zulks noodig scheen, met eenige te vermeerderen.’

Het ordenend principe in Oefeningen is de woordsoortenleer. Telkens geeft Van Moock de zijns inziens voornaamste regels die in het Frans voor één van de tien woordsoorten (wél het deelwoord, géén telwoordGa naar eind22) gelden. Deze worden gevolgd door enkele zinnen die in het Frans moeten worden vertaald met toepassing van de zojuist gegeven regels; nog onbekende Franse woorden zijn steeds toegevoegd. We hebben dus te maken met een werk volgens de zogenoemde ‘grammatica-vertaalmethode’, die hier te lande waarschijnlijk is geïntroduceerd door schoolhouder en leerboekenauteur Antoine Nicolas Agron in Verzameling van opstellen, geschikt om de Nederlandsche jeugd door middel van haare moedertaal, op eene ordenlijke en gemakkelijke wijze, tot de kennis der Fransche taal op te leiden etc. uit 1794 en ontleend zal zijn aan de Praktische französische Grammatik (1783) van Johann Valentin Meidinger.

Opvallend is dat Van Moock duidelijk laat blijken, belangrijke taalkundige werken over het Frans ten bate van zijn boekje, zijn ‘eerste poging’, te hebben bestudeerd: hij verwijst naar François Séraphin Regnier Desmarais' Traité de la grammaire françoise (Parijs: J.-B. Coignard, 1705) of diens Grammaire françoise (Amsterdam: H. Desbordes, 1706), Urbain Domergues Grammaire françoise simplifiée, ou Traité d'orthographe [...] (Lyon: U. Domergue, 1778), Gabriel Girards Les vrais principes de la langue françoise, ou la parole réduite en méthode, conformément aux loix de l'usage (Parijs: Le Breton, 1747), Charles-François Lhomonds zeer populaire Elemens de la grammaire françoise (Nice: Societé typographique, 1809), Pierre-Joseph Thoulier d'Olivets Essais de grammaire (Parijs 1740), Roussel de Brévilles Essai sur les convenances grammaticales de la langue française (Lyon 1784), La Touches L'art de bien parler François [...] (Amsterdam: R. en G. Wetstein, 1696) en vele malen naar Noël-François de Waillys Grammaire françoise, ou la manière dont les personnes polies et les bons auteurs ont coutume de parler ou d'ecrire (Parijs: Debure sr., 1754 etc.) en diens Abrégé de la grammaire française (Parijs: Debure sr. en J. Barbou, 1759), boeken die bijna alle een aantal herdrukken hebben beleefd.Ga naar eind23 De (onbevoegde) kostschoolhouder van Duitse komaf heeft zijn Nederlandse mede-onderwijzers laten zien, op de hoogte te zijn van de Franse grammatica. Dat hij zich over het algemeen heeft laten leiden door inmiddels oudere werken, heeft hem blijkbaar geen zorgen gebaard.

Méthode familière pour ceux qui commencent à s'exercer dans la langue françoise [...]. Gemeenzame leerwijze voor de geene die zig in 't Fransch beginnen te oefenen was één van de succesboeken van de uit Frankrijk afkomstige, aanvankelijk Delftse (1685-1688) en vervolgens Amsterdamse taalmeester Pierre Marin.Ga naar eind24 Deze heeft het voor het eerst in Amsterdam in 1698 het licht doen zien en het werd zeker tot 1874 herdrukt. Méthode stond bekend als ‘de kleine Marin’, ter onderscheiding van Marins eveneens tot in de negentiende eeuw populaire Nouvelle méthode pour apprendre les principes et l'usage des langues françoise et hollandoise van 1692. Nadat onder het toeziend oog van Van Bemmelen bij Daniel du Mortier te Leiden al enkele sterk gemoderniseerde heredities van ‘de kleine Marin’ uitgegeven warenGa naar eind25, heeft ook Van Moock ijver en tijd aan het werkje besteed. In 1811 verscheen bij Thieme de eerste editie ‘corrigée et considerablement augmentée par S.J.M. van Moock’; ongeveer tezelfdertijd heeft de Dordtse kostschoolhouder Rudolph van der Pijl zíjn bewerking van Marin onder dezelfde titel bij Blussé & Van Braam in Dordrecht in het licht gegeven.Ga naar eind26 Het octavo-werkje dat in de door Van Bemmelen bezorgde editie van 1797 176 bladzijdes telde, was ‘augmenté’ tot een boek van 225 pagina's. Slechts van de achtste druk, die in 1863 voor A.J. van den Sigtenhorst verscheen, is een exemplaar bekend. Het octavo-boek beslaat daar 2+162 bladzijden. De reductie valt toe te schrijven aan het verdwijnen van een aantal ‘opstellen’ achterin - waarschijnlijk de ‘noodige opstellen’ en de ‘Histoires et lettres françoises pour traduire en hollandais’ die we bij Van Bemmelen nog vinden. Deze ingreep is gepleegd in de zesde druk, uit 1853, waarvan de voorrede in 1863 is opgenomen. Voor het overige is de opzet van Marins boek gehandhaafd zoals Van Moock die gewijzigd had: lijstjes per onderwerp geselecteerde woorden (in 1863 p. 1-78), behandeling van de Franse woordsoortenleer (p. 78-108) en zinnetjes met zestien dialogen; veel ervan is in Van Bemmelens uitgave van 1797 terug te vinden. De recensent van het Tijdschrift van kunsten en wetenschappen van het Departement der Zuidzee ((1812), p. 733), zoals van 1812 tot 1813 Algemeene Vaderlandsche letter-oefeningen heette, heeft wel nog waardering voor dit werk, zeker nu het van ‘verbeteringen en vermeerderingen door den Heer van Moock (bovenal in de woordenlijst) voorzien’ is.

‘Of echter dit boekje, voor meer dan eene eeuw opgesteld, sedert de veel verbeterde leermethode in de 18de eeuw, en de groote vorderingen in de behandeling van het theoretisch gedeelte der Fransche taal, gedurende dat tijdvak, niet geheel verouderd is,

en niet alléén door volstrekte omsmelting aan de behoeften van den tijd kan beantwoorden, - dit is eene andere vraag, welke wij liefst onbeantwoord willen laten.’

Welk antwoord de criticus door het hoofd speelde, laat zich raden, hoewel Marins Méthode nog decennia in gebruik bleef. Blijkbaar was er in 1811 sinds de bespreking van Van Bemmelens uitgave uit 1809 veel veranderd in de behoefte aan leermiddelen voor het vak Frans, of verschilden de besprekers uit de Bijdragen en het Tijdschrift aanzienlijk van opvatting.

In de bespreking van Van Moocks Méthode in het Tijdschrift van kunsten en wetenschappen klinkt lichte kritiek door op de presentatie van de stof in Van Moocks Thêmes pour ceux qui commencent à traduire du Français en Hollandais, een oefenboek dat in 1812 bij Thieme uitkwam.Ga naar eind27 Het was een kakografisch werkje, dat door Van Moock op één lijn is gesteld met de hierna te noemen Verzameling van opstellen.Ga naar eind28 Meer waardering (‘de onderwerpen [...] vrij wel gekozen en onderhoudend voor de jeugd’) spreekt in diezelfde recensie - drie van de zes besproken werken waren van de hand van Van Moock - voor het Fransch leesboek voor hen, die reeds eenige vorderingen in het Fransch gemaakt hebben, en deze taal zuiver begeeren te leeren spreken en schrijven. Het was de Nederlandse versie van een gecompileerd boekje dat Johann Christian Wiedemann in Halle in 1803 onder de titel Französisches Lesebuch für Anfänger, mit Wortregister in twee delen had laten verschijnen en dat Van Moock had gecorrigeerd en voorzien van een woordenlijst.Ga naar eind29 Niettemin bevat het werkje, waarvan de leesstukjes aantrekkelijke titels dragen als ‘Het ijverige kind’, ‘De goede Raad’ en ‘De bedelaer en de kinnebakslag’, volgens de recensent enkele ‘grove misvattingen’ die de jeugd misleiden, maar niet op de rekening van de vertaler mogen worden geschreven.Ga naar eind30

Na deze kleinere boekjes ten behoeve van het onderwijs in het Frans, voor een deel vertalingen en bewerkingen, kwam - een dozijn jaren later - een omvangrijk werk van Van Moock op de markt: de Nouveau dictionnaire français-hollandais, et hollandais-français. In de ‘Voorrede’ van het Frans-Nederlandse deel kondigde de uitgever in 1824 aan dat de banden met Nederlands-Frans spoedig zouden volgen. In diezelfde ‘Voorrede’ heeft Thieme enkele redenen aangevoerd waarom dit nieuwe woordenboek moest verschijnen. Allereerst wordt het Frans ‘bij alle eenigzins beschaafde lieden in ons vaderland, meer en meer beoefend [...], daar zij eene reeks van de schoonste werken in allerlei vakken van wetenschap oplevert’ en die

beschaafde lieden missen node een goed woordenboek. De bestaande woordenboeken immers - en dat is Thiemes tweede argument - zijn niet geheel actueel: in het Frans zijn nieuwe woorden opgenomen en nieuwe betekenissen gehecht aan bestaande woorden:

‘[...] naar mate de vakken van verschillende wetenschappen, in de laatste jaren vooral, zich hebben uitgebreid, grondiger zijn behandeld geworden, de Fransche taal inzonderheid vele nieuwe kunstwoorden [vaktermen] uit de Grieksche heeft overgenomenGa naar eind31, en de bekende gebeurtenissen in Frankrijk aanleiding tot het scheppen van een aantal nieuwe, immers [althans] in beteekenis nieuwe, woorden gegeven hebben.’Ga naar eind32

De uitgever heeft ‘mannen, der beide talen kundig en in de wetenschappen ervaren’ bereid gevonden hun aandeel te leveren tot de totstandbrenging van dit nieuwe woordenboek. Hún namen heeft hij niet vermeld, wél heeft hij de dictionaria aangeduid die ‘hun tot gidsen hebben gestrekt’, door - als een waarborg voor de kwaliteit van het eigen woordenboek - de namen van de auteurs ervan te noemen, waaraan af en toe wat preciserende informatie is toegevoegdGa naar eind33 (‘Gödicke Néologie’). In de meeste gevallen betreft het gewaardeerde Nederlandse of buitenlandse, een- of meertalige, algemene of gespecialiseerde woordenboeken die in de gepasseerde kwarteeuw voor het eerst waren verschenen of een bijgewerkte herdruk hadden beleefd. In deze opsomming heeft Thieme ook ‘Blumenbach’ genoemd; ongetwijfeld is hiermee de befaamde Duitse natuurwetenschapper Johann Friedrich Blumenbach bedoeld, die evenwel geen woordenboek heeft samengesteld maar in wiens werken termen, zoals de benamingen van vogels, in het Latijn, het Duits en het Frans werden geboden. Werk van hem werd in het Nederlands vertaald, zoals zijn Handbuch der Naturgeschichte (Göttingen: Dieterich, ¹1779), waarvan de sterk uitgebreide zesde druk (Frankfurt, 1802) door Jan Arnold Bennet en Gerrit van Olivier onder de titel Hand-boek der natuurlijke historie of natuur-geschiedenis (Leiden: L. Herdingh, 1802) aan het geïnteresseerde Nederlandse publiek werd aangeboden, waarbij Nederlandse benamingen aan de oorspronkelijke zijn toegevoegd.

Ik laat de genoemde ‘bronnen’ hier volgen in de volgorde waarin ook Thieme ze heeft geplaatst en heb daaraan titels en andere bibliografische informatie (o.a. het jaar van verschijning van de laatste druk vóór 1824) toegevoegd:

Petrus Weiland, Nederduitsch taalkundig woordenboek. 11 dln. Amsterdam: J. Allart, 1799-1811.

Le Dictionnaire de l'Académie françoise. 4 dln. Parijs: J.-B. Coignard, 1694; ⁵1822.

Pierre-Claude Victor Boiste (i.s.m. Jean-François Bastien), Dictionnaire universel de la langue française [...]. Parijs: P.-Cl. Victor Boiste, 1800; ⁶1823, of Boistes Dictionnaire de géographie universelle, ancienne, du moyen âge et moderne comparées [...]. Parijs: J. Desray, 1806, of Dictionnaire des belles-lettres [...]. 5 dln. Parijs: H. Verdière, 1821-1824.

Etienne-Augustin de Wailly en Noël-François de Wailly, Nouveau dictionnaire françois [...]. Parijs: J.-É. Rémont, ²1803, ¹²1824, of François de Wailly, Dictionnaire portatif de la langue françoise [...]. 2 dln. Lyon: J.-F. Brassompièrre, 1775.

Jean-Charles (Thibault de) Lavaux, Dictionnaire françois-allemand et allemand-françois. [...]. Berlijn: A. Wever, 1784-1785, 1820, of Dictionnaire de l'Académie française. [...]. Parijs: N. Moutardier, 1802, of Dictionnaire raisonné des difficultés grammaticales et littéraires de la langue françoise. Parijs: Lefevre, 1818, ²1822, of Nouveau dictionnaire de la langue française. 2 dln. Parijs: Deterville en Lefèvre, 1820, ²1823.

Jean-Baptiste Morin, Dictionnaire étymologique des mots françois dérivés du Grec, et usités principalement dans les sciences, les lettres et les arts [...]; enrichi de notes par M. d'Ansse de Villoison, [...] et revu par M. de Wailly. Parijs: B. Warée, 1803, ²1809.

Pierre-Marie-Sébastien Catineau-Laroche, Dictionnaire de poche de la langue française [...]. Parijs: gebr. Bartilliot, 1799. Heruitgegeven als Nouveau dictionnaire de poche de la langue française [...]. Parijs: P.-M.-S. Catineau, 1802, ⁷1821.

Claude-Marie Gattel, Nouveau dictionnaire portatif de la langue françoise [...]. 2 dln. Lyon: J.-M. Bruyset, 1797, ²1803, of Nouveau dictionnaire espagnol et françois, françois et espagnol. 4 dln. Lyon: J.-M. Bruyset, 1790, 1803, of Nouveau dictionnaire de poche françois-espagnol [...]. 2 dln. Valencia: P.J. Mallen, 1798 en Parijs: M. Bossange, J.-R. Masson en J.-Ph. J. Besson, 1798, ²1806, of Dictionnaire universel de la langue française. [...]. Lyon: Mme J. Buynand-Bruyset, 1813, ³1819.

Hendrik Willem Lantsheer, Woordenboek der Fransche zee-termen, bijeenverzameld en in Hollandsche en gedeeltelijk in Engelsche kunstwoorden overgebragt [...]. - Dictionnaire des termes de marine français recueillis et traduits en termes techniques hollandais et en partie en anglais [...]. Amsterdam: P. den Hengst en zn., 1811.

Friedrich August Gödicke, Nieuw Fransch woordenboek, waarin zoodanige woorden en uitdrukkingen, die aan de Fransche staatsomwenteling hun bestaan te danken hebben [...] letterlijk en zaaklijk verklaard worden. In 't Nederduitsch vertaald door Ernst Willem Cramerus. Haarlem: E.W. Cramerus, 1796.

Louis Sébastien Mercier, Néologie, ou Vocabulaire de mots nouveaux, à renouveler, ou pris dans des acceptions nouvelles. 2 dln. Parijs: Moussard, 1801.

Dominique Joseph Mozin, J. Th. Biber en M. Hölder, Nouveau dictionnaire complet à

l'usage des Allemands et des Français [...] / Neues vollständiges Wörterbuch der deutschen und französischen Sprache. 4 dln. Stuttgart-Tübingen: J.G. Cottasche Buchhandlung [= J.F. Cotta], 1811/1823-1824.

M.A. Thibaut [= Johann Gottlieb Haas], Vollständiges Wörterbuch der französischen und deutschen Sprache. Leipzig: Schwickert, 1786.

De eindredactie van en eindverantwoordelijkheid voor deze woordenboeken lag bij Van Moock. Hem prijst Thieme in de ‘Voorrede’ voor het resultaat van zijn arbeid in vroege en late uren gedurende een aantal jaren:

‘Den kundigen en ijverigen man, die voornamelijk dit Fransch-Nederduitsche Deel heeft bearbeid, en bij zijne drukke bezigheden, alleen de uren van den vroegen morgen en laten avond aan dezen lastigen en moeijelijken arbeid heeft kunnen toewijden, waarom hij ook verscheidene jaren hieraan bezig is geweest.’

Ook voor Van Moock zal hebben gegolden wat zijn Haarlemse ambt- en tijdgenoot Willem van den Hull heeft genoteerd in zijn Autobiografie: ‘Ik hoef niet te zeggen, dat zoo veele beezigheeden, als waarmeede ik van 's morgens 6, tot 's avonds tien uur overladen was, mij somtijds deeden suizebollen.’Ga naar eind34

Het woordenboek werd in de Vaderlandsche letter-oefeningen van 1825 (p. 302-305) enthousiast ontvangen en uitvoerig besproken: in een samenvattende beschouwing van alle actuele woordenboeken Duits-Nederlands, Engels-Nederlands en Frans-Nederlands meende de recensent ‘gerustelijk te mogen beweren, dat dezelve aan den hoogen trap van voortreffelijkheid niet beantwoorden, welke de Letterkunde dier volken in onzen leeftijd bereikt heeft’. Bij alle achting die de auteur, en bij alle erkenning van kwaliteit die het boek toekomt, is Abraham Blussé's Dictionnaire portatif Français (Dordrecht: A. Blussé en zn, 1811), dat in zijn herdruk van 1815 de titel Dictionnaire de poche françois et hollandois / Fransch en Nederlandsch zak-woordenboek had meegekregen en in de Vaderlandsche letter-oefeningen van 1815 (p. 459-462) zeer positief was besproken, niet meer dan een zakwoordenboek,

‘Maar het Dictionnaire, 't welk wij nu aankondigen, is naar een zoo veel ruimer en meer omvattend plan bewerkt, dat het, in ons oog, eene wezenlijke behoefte in onze Letterkunde vervult.
Volledigheid toch schijnt het groote doel van den Heer Van Moock en zijne medear-

beiders geweest te zijn; eene volledigheid, die zich, naar luid van [volgens] den geheelen titel en der voorrede, zelfs tot alle vakken van kunsten en wetenschappen uitstrekt, en die de beteekenis der woorden door veelvuldige spreekwijzen opheldert, ter bereiking waarvan men den arbeid der grootste Taalkundigen in de laatste jaren zich ijverig ten nutte gemaakt heeft.’

Het verwijt van overvolledigheid wordt zelfs geuit, maar: ‘Wij erkennen gaarne, dat de Heer van Moock en zijne medeärbeiders een allezins verdienstelijk en veelzins voortreffelijk werk geleverd hebben.’

Bij het verschijnen van de eerste band (A-L) van Van Moocks woordenboek schalde de loftrompet niet minder luid, over uitgever en eindredacteur, in de De recensent, ook der recensenten 18 (1825, dl. i, p. 198-200), waar het samen met New dictionary of the English and Dutch language (Nijmegen: J.F. Thieme, 1822) van de autodidact Dirk Bomhoff besproken werd:

‘De Heer Thieme, die ons Publiek al zoo menig nuttig Boek, hetzij oorspronkelijk, hetzij vertaald in handen gegeven, en zich bijzonderlijk op het in het licht zenden van dezulke toegelegd heeft, welke tot onderwijs en opleiding der Jeugd en minkundigen verstrekken kunnen; - de Heer Thieme, van wie de pers reeds verscheidene goede Woordenboeken, zoo als een Grieksch door den Proponent BergmanGa naar eind35, een Latijnsch van den Rector FriesemanGa naar eind36, en door den Heer Jungst een HoogduitschGa naar eind37 dat in het gebruik zeer gemakkelijk is, en mogelijk nog andere, gekomen zijn; - de Heer T. beschenkt ons hier wederom met twee, ieder in zijne soort uitmuntende Schriften van dezen aard.
[...] De Heer Van Moock heeft blijkbaar getracht aan het zijne al die volmaaktheid te geven, welke zou kunnen verlangd worden, en wij twijfelen er niet aan, of hetzelve zal ook bij onze naburen, onder hen, die toch ook eenig werk van de Nederduitsche taal maken, goeden opgang maken.’

De betrouwbaarheid van deze jubelende aankondiging wordt aangetast door enkele onnauwkeurigheden: de Zutphense en de Nijmeegse Thieme zijn door elkaar gehaald, en van Jungst is geen Duits maar een Latijn-Nederlands woordenboek bekend.

Ondanks de hierboven gememoreerde nadrukkelijke toezegging betreffende de spoedige verschijning van de Nederlands-Franse pendant van het eerste deel begon deze, onder de titel Nieuw Fransch-Nederduitsch en Nederduitsch-Fransch woordenboek, eerst in 1833 te verschijnen; hij zou pas in

1846 voltooid zijn.Ga naar eind38 Dat lag niet aan Van Moock, zoals uitgever Carl Anton Thieme in 1833 in het ‘Voorberigt’ heeft uiteengezet:

‘Bij de uitgave van dit eerste stuk van het tweede deel van het Woordenboek, voor de Fransche en Nederduitsche talen, door den heer S.J.M. van Moock, - waarvan ik, door aankoop, eigenaar ben geworden uit het fonds van wijlen mijnen vader, den heer H.C.A. Thieme te Zutphen, - heb ik aan het geachte publiek niets anders te berigten, dan dat een zamenloop van omstandigheden, waaronder voornamelijk te tellen is het overlijden van mijne hooggeschatte ouders, de vroegere uitgave van dit deel heeft belet, en dat de stuksgewijze [in gedeelten] uitgave alleen daarom geschiedt, ten einde het aanzienlijk getal Inteekenaren de zekerheid te verschaffen, dat de voortzetting van dit belangrijk werk zeker plaats zal hebben, en geenszins wordt gestaakt.’

Het vervolg van dit ‘Voorberigt’ bevat, naast een loftuiting aan het adres van Van Moock die de tijd zo ten bate van het woordenboek heeft gebruikt, een mededeling die de nieuwsgierigheid prikkelt:

‘De kundige en ijverige Van Moock heeft echter het ruime tijdvak, dat, sedert de uitgave van dat eerste deel, tot nu toe verloopen is, niet nutteloos laten voorbijgaan, maar de snipperuren, die hem van zijnen anders zoo bezetten tijd overbleven, besteed, om gestadig met dezen moeijelijken en zoo veel inspanning vorderenden arbeid voort te gaan, waarin hij loffelijk is bijgestaan door iemand, die in de letterkundige wereld niet ongunstig bekend is, doch dien ik vermeen nog niet te moeten noemen.’

Wie kan in 1833 verborgen worden gehouden achter de litotes ‘iemand, die in de letterkundige wereld niet ongunstig bekend is’? En heeft Thieme ooit diens naam geopenbaard, iets wat het woord ‘nog’ lijkt te suggereren? Op beide vragen moet ik vooralsnog het antwoord schuldig blijven, mede doordat het archief van de Zutphense Thieme ontbreekt.

Het Nederlands-Franse deel van het woordenboek dat, zoals gezegd, eerst van 1833 tot 1846 het licht heeft gezien, is gebaseerd op Pierre Marins Nieuw Nederduits en Frans woordenboek [...] (Amsterdam: wed. G. de Groot, 1701) en het Woordenboek der Nederduitsche en Fransche taalen [...] (Utrecht: W. van de Water en Amsterdam: P. Mortier, 1710) van François Halma. De zwagers Isaac Marcus en Nathan Salomon Calisch hebben Van Moocks vertaalwoordenboek-zonder daarvan melding te maken - omgewerkt tot het Nieuw woordenboek der Nederlandsche taal (Tiel: H.C.A. CampagneGa naar eind39, 1861-1864), dat de solide grondslag is geweest voor het Nieuw

woordenboek der Nederlandsche taal ('s-Gravenhage: M. Nijhoff, Leiden: A.W. Sijthof, Arnhem: D.A. Thieme, 1872-1874) van Johan Hendrik van Dale.Ga naar eind40 Bovendien blijkt Van Moocks woordenboek zijn sporen achtergelaten te hebben in de nomenclatuur van het Woordenboek der Nederlandsche taal.Ga naar eind41 In het Verslag der redactie van het Nederlandsch woordenboek etc. (Haarlem: A.C. Kruseman, 1854, p. 16) heeft niemand minder dan Matthias de Vries ‘het uitmuntend Hollandsch-Fransche Woordenboek van den heer Van Moock, dat ons door zijne volledigheid ruime bijdragen schenkt’ geprezen, lof die door dezelfde lexicograaf is herhaald in zijn verslag over 1856 (p. 10). Het is dan ook merkwaardig dat de Rotterdamse taalkundige en tijdschriftredacteur Arie de Jager zich waarschijnlijk negatief over Van Moocks woordenboek heeft uitgelaten tegenover Jacob Kramers. Deze was door uitgever Gerrit Benjamin van Goor, die Van Moocks boek uit het fonds van Thieme had gekocht, aangezocht om de tweede druk van dit woordenboek te bezorgen, en had in een brief van 7 augustus 1849 De Jager gevraagd ‘te getuigen, dat Van Moock's woordenboek in volledigheid, doeltreffendheid, bewerking enz. meer verdienste dan eenig ander der soortgelijke werken voor Nederlanders bezit’. Kramers begon, na de ontvangst van een blijkbaar negatieve reactie van De Jager, aan een nieuw woordenboek Français-Neêrlandais et Neêrlandais-Français, waarvan hij het eerste deel in 1858 en het tweede in 1862 voltooid heeft.Ga naar eind42

Nederlands

Naast het Frans kreeg ook het onderricht in de Nederlandse taal de aandacht van de publicist Van Moock, die als kostschoolhouder, in de door Japin beschreven terugblik van Kwasi, zijn leerlingen onderrichtte in Grieks (p. 95-97, 121), mathematica (p. 100), geschiedenis van het schrift en het alfabet (p. 100), Nederlands (p. 114-115), aardrijkskunde (p. 106, 119), geschiedenis (p. 107), Frans (p. 112). Zijn eerste, en voor ons interessantste, boekje op het gebied van het Nederlands is de Aanleiding tot het zamenstellen en ontbinden van volzinnen, gemeenlijk bekend onder den naam van construeren en analyseren uit 1811, bedoeld als inleiding (‘Aanleiding’) voor collega's die daar behoefte aan hadden.Ga naar eind43 In de ‘Voorrede’ geeft Van Moock als zijn mening dat ‘Het taalkundig onderwijs, wanneer hetzelve oordeelkundig gegeven wordt, [...] zeker mede een der geschiktste middelen, om het verstand en oordeel der kinderen op te wakkeren, en te ontwikkelen’ is. Hij zat daarmee op één lijn met de anonymus die in ‘Het nut van het onderwijs der taalkunde’ uit 1805, de spraakkunst als ‘een gewigtig

middel tot oefening van het denkvermogen en tot opscherping des verstands’ had gekwalificeerd, zoals Van der Woude heeft geschrevenGa naar eind44, maar gaat dus niet zover als Nicolaas Anslijn, die in Nederduitsche spraakkunst voor eerstbeginnenden (Leiden: D. du Mortier en zn., 1814, p. iv) ‘de redekundige ontleding der voorstellen [...] het onfeilbaarste middel’ achtte ‘om het taalonderwijs tot eene oefening voor het verstand te maken’. Het construeren en analyseren van volzinnen acht Van Moock bij dat ‘taalkundig onderwijs’ zeer van nut.

Van Moocks ‘zamenstellen’ vertoont - oppervlakkig bezien - veel overeenkomst met wat wij ‘redekundig ontleden’ noemen. Hij behoort ermee tot de eersten die de aandacht vroegen voor de logische fundering van de delen van de zin, voor de logische analyse, zoals De Jager al in 1842 heeft opgemerktGa naar eind45; zo stond hij vroeger nog dan schoolmeester Anslijn aan de wieg van ‘het onheil [...], dat heele generaties in hun taalonderwijs getroffen heeft’, zoals De Vos de redekundige ontleding heeft aangeduid.Ga naar eind46 Met dat ‘zamenstellen’

‘als onafhankelijk van spraakkundige bepalingen [definities], kan men vroeg aanvangen, reeds vóór dat de kinderen met de termen en regelen der spraakkunst bekend zijn; ook is het tot welverstand van deze zeer nuttig; zij leeren er vele begrippen door, op welke zij in het vervolg de spraakkundige Terminologie slechts hebben toetepassen.’ (p. 3)

Weiland had in zijn ‘in naam en op last van het Staatsbestuur der Bataafsche Republiek’ uitgegeven spraakkunst ‘het onderwerp der rede’, de daaraan ‘toegeschreven werking, of eigenschap’, andere elementen die deze twee delen ‘in hunne eigenschappen, betrekkingen en omstandigheden’ nader aanduidden, én ‘tusschenzinnen’ onderscheiden (p. 314-315).Ga naar eind47 Matthijs Siegenbeek kwam in zijn anoniem verschenen Syntaxis, of woordvoeging der Nederduitsche taal (1810) met een aanpak die, evenals die van Weiland, gebaseerd was op de Deutsche Sprachlehre (1781) van Johann Christoph Adelung. Doordat daarbij termen en begrippen uit de woordsoortenleer (‘zelfstandig naamwoord’, ‘naamval’) worden gebezigd naast ‘voorwerp’ etc. lijkt hij op twee gedachten te hinken. Voorop staan de twee voor een volzin noodzakelijke delen: ‘het onderwerp der rede (subject)’ en het ‘predicaat’ (p. 76-77). Maar ‘de meeste werkwoorden [behoeven] om een volkomen predicaat uit te maken, een of meerdere woorden bij zich’, waarbij ‘ons’ naamwoordelijk deel van het gezegde (‘een bijvoeglijk naamwoord, of ook een zelfstandig naamwoord’) ‘achter de werkwoorden zijn,

worden enz.’ (‘de kinderen worden groot; Pieter is een leerzaam kind’) onder één noemer is gebracht met ons lijdend en meewerkend voorwerp: ‘Zoo hebben de bedrijvende werkwoorden noodzakelijk een’ vierden naamval van het voorwerp der werking, en niet zelden ook een' derden des persoons bij zich, als: de man slaat den hond; de meester geeft het boek aan Karel (p. 78); andere woorden vormen ‘uitbreiding’ van de genoemde delen:

onderwerp der rede
predicaat	zelfstandig of bijvoeglijk naamwoord vierde naamval van het voorwerp van de werking derden naamval van de persoon
uitbreiding

Van Moock heeft, beïnvloed door Siegenbeek of rechtstreeks door Adelung, in zijn Aanleiding vier delen onderscheiden in de ‘zin’ of ‘volzin’. Deze wordt gevormd door ‘al de woorden te zamen genomen, waardoor men eene gedachte uitdrukt’, te weten:

-	onderwerp of werker: het woord dat de persoon of zaak noemt ‘welke iets verrigt of doet, waaraan men eene daad of werking toeschrijft, toekent of ontkent’ (p. 5-6);
-	werking: ‘dat gene, wat het onderwerp verrigt, de daad, welke aan hetzelve toegeschreven of ontkend wordt’ (p. 5);
-	voorwerp der werking of uit den volzin: het woord dat de persoon, de zaak of het voorwerp noemt ‘waarop de werking, welke door het onderwerp wordt verrigt, overgaat’ of die of dat ‘die handeling of werking ondergaat of lijdt’ (p. 6)Ga naar eind48;
-	bepaling, omschrijving of wijziging van onderwerp, werking of voorwerp, soms met, soms zonder voorzetsel (p. 7).

Ten aanzien van de eerste drie ‘deelen der volzin’ wordt opgemerkt dat deze elk uit méér dan één woord kunnen bestaan; uit de voorbeelden blijkt dat hier alleen gedacht is aan neven- en niet aan onderschikkingen binnen de woordgroep (‘Pieter, Hendrik en Jan spelen en zingen’; ‘wij hebben boeken, pennen, en papier ontvangen’). Bijvoeglijke bijzinnen heten, evenals bij (Adelung), Weiland en Siegenbeek, tussenzin. Maar, plaatste Siegenbeek, gelet op omschrijvingen als ‘een’ vierden naamval van het voorwerp

der werking’, elementen uit de woordsoortenleer voorop waarnaast hij oog had voor de semantische relaties tussen delen van een zin, Van Moocks aandacht lijkt allereerst naar de laatste uit te gaan. Er is bij Van Moock niet, zoals iets later bij Anslijn in navolging van opvattingen uit de school van de grammaire générale het geval isGa naar eind49, sprake van een analyse van het ‘voorstel’ wij hebben boeken, pennen en papier ontvangen in onderwerp (‘wij’), koppelwoord (‘zijn’), gezegde (‘ontvangende geweest’) en bepaling(en) (‘boeken, pennen, en papier’), waarvan die met voorzetsel worden onderscheiden van die zonder prepositie; binnen de laatste categorie neemt de ‘uitbreiding van het gezegde’ (het voorwerp) een aparte plaats in. Hoe weinig voor Van Moock dit redekundig ontleden zich nog een plaats binnen de spraakkunst had verworven, mag blijken uit zijn opmerking dat met het ‘zamenstellen, als onafhankelijk van spraakkundige bepalingen’ (p. 3) reeds vroeg kan worden begonnen, en uit de zinsneden ‘dat het onderwerp der rede overeenkomt met het geen men in de spraakkunst eersten naamval noemt’ (p. 5) en dat ‘het voorwerp [...] overeenkomt met het geen men in de spraakkunst den vierden naamval zonder voorzetsel noemt’ (p. 6): ‘onderwerp’ en ‘voorwerp’ lijken met dit ‘in de spraakkunst’ buiten de grammatica te worden gehouden; in dezen stemt hij overigens met Anslijn overeen, voor wie de redekundige ontleding is ‘de grond’ [basis], waarop ‘de spraakkunstige verandering der woorden, voornamelijk die der naamwoorden, gevestigd’ is (p. iv-v). Sprekender nog is bij deze laatste mijns inziens p. 19, aan het slot van de redekundige ontleding: ‘De woorden, waaruit de voorstellen bestaan, zijn aan zekere verandering en schikking onderworpen, die deels uit den aard der zaak afgeleid, deels willekeurig aangenomen zijn. Eene verzameling der regelen, waarnaar deze verandering en schikking geschiedt, en die bij een volk erkend en aangenomen zijn, noemt men Spraakkunst, en deze zal het onderwerp der volgende bladen uitmaken’.

Na de analyse van enkele ‘volzinnen’ bij wijze van voorbeelden te hebben geleverd komt Van Moock tot een definitie van ‘zamenstellen’: het blijkt niet de analyse maar de (actieve) syntaxisGa naar eind50 of compositio van semantisch onderling samenhangende delen door de taalgebruiker te zijn, het ‘faire la construction’ zoals César Chesneau du Marsais het in Logique et principes de grammaire (1769) had genoemd:

‘Eenen volzin, op de hier boven aangetoonde wijze uit zijne deelen zamenstellen, heet men eenen volzin construëren, zamenzetten of zamenvoegen, waar bij men dan het onder-

werp met deszelfs bepalingen enz. eerst plaatst: vervolgens de werking met derzelver omschrijvingen, en eindelijk het voorwerp der werking met deszelfs bepalingen.’ (p. 8)

Heel wat meer bladzijden (36) dan aan het ‘zamenstellen’ (6 p.) heeft Van Moock besteed aan de traditionele ‘ontbinding of analyse der volzinnen met betrekking tot de woorden, waaruit zij zamengesteld zijn’, de ‘taalkundige benoeming’, de woordsoortenleer; dat is overigens ook zo bij Anslijn, bij wie maar 15 procent van het boek (met vele voorbeelden en opdrachten) aan de redekundige ontleding is gewijd. In enkele samenspraken tussen een onderwijzer en zijn leerlingen - allen jongens - vinden we achtereenvolgens: lidwoord, zelfstandig naamwoord, bijvoeglijk naamwoord, werkwoord, voornaamwoord, voorzetsel, bijwoord, voegwoord en, summier, hun al even traditionele ‘accidentia’ of ‘bijzonderheden’; het ontbreken van telwoord en tussenwerpsel betekent niet dat Van Moock Weilands tiendeling niet zou hebben erkend.

Veel van wat in dit ‘ontbinden’ ter sprake wordt gebracht, blijkt nagenoeg letterlijk te zijn overgenomen uit Weilands grammatica, die binnen het onderwijs voorgeschreven was. Als voorbeeld volgt hier Van Moocks bespreking van de conjugatio: de indeling van de werkwoorden op grond van hun vormen. Van Moock heeft drie categorieën onderscheiden: ‘ongelijkvloeijende, gelijkvloeijende en onregelmatige’ (p. 29).Ga naar eind51 Deze zijn als volgt omschreven:

Ongelijkvloeijende: ‘zijn die werkwoorden, welke in de vervoeging den wortelklinker veranderen, en in het verledene deelwoord en met een voorgevoegd ge hebben, zoo als: spreken, sprak, gesproken, zingen, zong, gezongen; vinden, vond, gevonden’. (p. 29)

Gelijkvloeijende: ‘zijn zulke, welke in de vervoeging den wortelklinker behouden, en in den onvolmaakt verledenen tijd op de of te, en in het verledene deelwoord op d of t uitgaan, en een voorgevoegd ge hebben; als eeren, eerde, geëerd; blaffen, blafte, geblaft; matigen, matigde, gematigd’. (p. 29)

Onregelmatige: ‘zijn die, welke in een of ander opzigt van den gewonen regel van vervoeging afwijken, en wel bijzonder, die in de onbepaalde wijs niet op en maar op n uitgaan; of die noch in de onbepaalde wijs, noch in het verledene deelwoord en, maar n hebben’, zoals ‘Doen, deed, gedaan; zien, zag, gezien; slaan, sloeg, geslagen; gaan, ging, gegaan’. (p. 19-20)

Weiland heeft op p. 122-129 dezelfde drie ‘rangen’ in dezelfde volgorde geboden met nagenoeg gelijke omschrijvingen en voor een deel dezelfde voorbeelden. Van Moocks Aanleiding moet, wat de woordbenoeming aan-

gaat - veruit het grootste deel dus van het boekje -, als een ‘Weiland-in-hoofdzaken’ worden beschouwd. Opmerkelijk is dat de auteur de door Siegenbeek geboden redekundige ontleding in een variant heeft overgenomen. De recensent in de Vaderlandsche letteroefeningen van 1813 (p. 559) is dit niet opgevallen: de opmerking ‘Het woord constructie wordt dus hier meer van enkele woorden [...] gebruikt’ verraadt zelfs dat de criticus niet heeft gezien waar het eerste gedeelte van de Aanleiding over handelde.

In de ‘Voorrede’ tot zijn Aanleiding kondigde Van Moock de spoedige verschijning aan van een boekje met ‘eene opklimmende reeks van fautive of gebrekkige opstellen, tegen de regelen der spraakkunst van den Heer Weiland en de spelling van den Heer Siegenbeek, welke men den leerlingen ter correctie, constructie, en analysis (verbetering, zamenstelling, en ontleding) kunne voorleggen’. Bedoeld is Verzameling van opstellen ter verbetering van de daarin voorkomende spel- en taalfouten, voor kinderen, dat eveneens in 1811 bij Thieme uitkwam en in 1837 zijn zesde druk heeft beleefd. Deze kakografie paste goed in de leermiddelen die men aan het begin van de negentiende eeuw nodig achtte binnen het onderwijs, maar biedt weinig interessants. Het nut van dit onderdeel van het taalonderwijs stond enigszins ter discussieGa naar eind52 en daarom zal Van Moock de tegenstanders ervan de mond hebben willen snoeren met het argument van de ervaring:

‘Dat het verbeteren van gebrekkige opstellen een zeer krachtig middel is, om de kinderen de Taal zuiver te leeren schrijven, en de hun geleerde Taal- en Spelregelen te doen toepassen, is aan mij en andere onderwijzers, door eene veeljarige ondervinding, gebleken.’

Dat het boekje met name ook bedoeld is om goed te leren spellen, of liever: om spelfouten bij de leerlingen te ontdekken, blijkt uit het vervolg:

‘Het vervaardigen van zoodanige opstellen tot bijzonder gebruik wegens het herhaalde overschrijven is lastig, en bij het dicteren blijven vele fouten, die alleen door het gezigt, en niet door het gehoor zijn te ontdekken - dit geldt voornamelijk fouten tegen de spelling en sluiting der werkwoorden - onopgemerkt.’

Van de honderd instructieve en vormende opstellen die Van Moock de Nederlandse jeugd ter correctie aangeboden en ongetwijfeld zijn eigen leerlingen heeft voorgelegd, luidt het laatste:

‘Een braaf kind denkt, behalven mijne ouders verwagten insgelijks mijnen leermeesters liefde en gehoorzaamheid van mij, want zij beminnen mijn ook, en zorgen voor mijnen welvaart. Ik zou dierhalven eenen zeer ondankbaar hart toonen, wanneer ik hen mijne wederkeerigen liefde ontzeggen, of hen door ongehoorzaamheid kommer en verdriet aandoen wilde. Ja, ik zou mij door zulk een gedrag zelfs het grootsten nadeel bewerken, want, indien ik den toegenegenheid mijner leermeesters verbeur, zullen zij mij ook niet zo ijverig en getrouw onderweizen, en haar onderwijs, het geen mij anders zo aangenaam en nuttig ware, zou mijn verdriete, en hatelijk wonde. Ik zal dus mijne leermeesters gaarn en vrijwillig gehoorzame, opdat ik ook van hun gepreeze en bemint worde’

Niet alleen vanwege de taalkundige moeilijkheidsgraad zal menig negentiende-eeuws kind het kleine boek met tranen in de ogen hebben toegeslagen.

3. Slot

Er blijken nogal wat verschillen te bestaan tussen de romanfiguur Van Moock en de werkelijke kostschoolhouder en auteur uit Delft, tussen diens hartelijke en extroverte vrouw uit De zwarte met het witte hart en de realiteit van haar absentie in 1837. De ‘magere man’ met zijn ‘lang, benig gezicht met grote ogen’ uit de roman (p. 91), de burgerlijke, lijvige en over weinig elegantie beschikkende Henriëtte van Moock zijn dan ook niet meer of minder dan romanpersonages. Een betrouwbaarder beeld van de werkelijke Van Moock levert Wijnbeek ons met de traditionele en ‘grijze van Moock’Ga naar eind53, die het beste aan zijn leerlingen schenkt dat hij kan geven: vaderlijke genegenheid, godsdienstigheid en goed onderwijs. Diezelfde Van Moock blijkt, evenals zijn Leidse collega en voorganger Van Bemmelen en Dordtse tijdgenoot Van der Pijl, ook een verdienstelijk auteur te zijn geweest van boeken op het gebied van de talenstudie. Daarvan moeten vooral het Frans-Nederlandse en Nederlands-Franse woordenboek worden genoemd, en de Aanleiding tot het zamenstellen en ontbinden van volzinnen, gemeenlijk bekend onder den naam van construeren en analyseren. Met name het laatste boekje laat zien dat nieuwe ontwikkelingen in de taalkunde Van Moock niet waren ontgaan.

Publicaties van MoockGa naar eind54

1.	A.C. Meineke, Oefeningen voor de jeugd, om het Fransch te leeren schrijven. Uit het Hoogduitsch van Albert Christiaan Meineke. Door J. van Bemmelen [...]. Vermeerderd, verbeterd, en aan het hoofd der opstellen met de daarbij behoorende taalregels voorzien. Zutphen: H.C.A. Thieme, ²1810 [8^o; 4+276 pp.]. 15 stuivers.
2.	Méthode familière, pour ceux qui commencent à s'exercer dans la langue française, composé par Pierre Marin. Corrigée et considérablement augmentee [sic] par S.J.M. van Moock.Ga naar eind55 Zutphen: H.C.A. Thieme, ³1811 [8^o; 4 225 pp.], ⁴1828; Deventer: A.J. van den Sigtenhorst, ⁶1853, ⁸1863 [8^o; 2+162 pp.]. 8 st.
3.	Aanleiding tot het zamenstellen en ontbinden van volzinnen, gemeenlijk bekend onder den naam van construeren en analyseren. Zutphen: H.C.A. Thieme, 1811 [8^o; 42 pp. +6 pp. fondslijst Thieme]. 3 st.
4.	Verzameling van opstellen ter verbetering van de daarin voorkomende spel- en taalfouten, voor kinderen. Zutphen: H.C.A. Thieme, 1811 [8^o; 48 pp.], 1816 [8^o; 48 pp.]; Nijmegen: J.F. Thieme, ⁵1832 [8^o; 48 pp.], ⁶1837 [8^o; 48 pp.]. 3 st.
5.	Thêmes pour ceux qui commencent à traduire du français et hollandais. Zutphen: H.C.A. Thieme, 1812. 6 st.
6.	J.C. Wiedeman, Fransch leesboek voor hen, die reeds eenige vorderingen in het Fransch gemaakt hebben, en deze taal zuiver begeeren te leeren spreken en schrijven. Overgezien, en voorzien met een woordenboek, waarin men de moeijelijkste, in dit werkje voorkomende, woorden, vinden kan. Zutphen: H.C.A. Thieme, 1812. [8^o; 216 pp.]. 15 st.
7.	Chronologische tafel van de merkwaardigste gebeurtenissen uit de Nederlandsche geschiedenis van het jaar 100, voor de geboorte onzes Heeren Jezus Christus, tot op onzen tijd. Delft: P. de Groot, 1817. Amsterdam: S. de Gebber, ³1847. [1 plano]. 8 st.
8a.	Nouveau dictionnaire Français-Hollandais, et Hollandais-Français. Nieuw Fransch-Nederduitsch en Nederduitsch-Fransch woordenboek. i. Deel. Fransch-Nederduitsch [2 bdn.: A-L, M-Z]. Zutphen: H.C.A. Thieme, 1824 [gr. 8^o; band 1: 20+682 pp. +fondslijst Thieme; band 2: 8+707 pp. +1 p. fondslijst Thieme].
8b.	Nieuw Fransch-Nederduitsch en Nederduitsch-Fransch woordenboek. ii. Deel. Nederduitsch-Fransch. [2 bnd: A-N, O-Z]. Arnhem: C.A. Thieme, 1833-1846 en (met ander titelblad) Gouda: G.B. van Goor, 1833-1846 [gr. 8^o; band 1: 8+734 pp.; band 2: 4+766 pp.]. Bij voorintekening: fl. 10,90, buiten intekening: fl. 13,00.
9.	J. Sutherland, Kurze Beschreibung verschiedener merkwürdige Völkerschaften in den fünf Welttheilen, nebst kurze alphabetische Auszüge der Fabellehre: in Aufgaben eingetheilt, damit

man sich in vier Sprachen üben kan. Verbessert durch S.J.M. van Moock. Delft: wed. J. Allart, 1828. fl. 1,50.

eind*: Onder dankzegging aan J. Noordegraaf (Alphen aan den Rijn) voor zijn kritische opmerkingen bij een eerdere versie van dit artikel, R. van de Schoor (Nijmegen) die enig bibliografisch onderzoek verrichtte, en F. Wilhelm (Nijmegen) die me kopieën van recenties van het werk van Van Moock heeft bezorgd.

eind1: Ik verwijs in deze bijdrage naar de vijfde druk (Vianen 1997).

eind2: Henricus Wijnbeek (Leiden, 15 november 1772 - 's-Gravenhage, 11 december 1866) was niet de eerste de beste. Hij gaf aanvankelijk onderwijs op het instituut van A. van Bemmelen in Leiden. In 1808, kort nadat Wijnbeek zijn Leidse rechtenstudie had afgesloten, nam Rutger Jan Schimmelpenninck hem aan als huisonderwijzer voor zijn zoon Gerrit. Na vanaf januari 1814 directeur te zijn geweest van de Nederlandsche Staatscourant werd hij in 1816 tot commissaris, en in 1818 tot inspecteur van de Latijnse scholen in Noordelijk Nederland benoemd. Van 1832 tot 1850 was hij daarnaast hoofdinspecteur van het lager en middelbaar onderwijs. Hij was van 1836 tot 1859 redacteur van Nieuwe bijdragen ter bevordering van het onderwijs en de opvoeding. Het geciteerde in: R. Reinsma, ‘Verslag lagere, middelbare en Latijnse scholen in Noorden Zuid-Holland’, in Zuid-Hollandse studiën 11 (1965), p. 7-157, i.c. p. 130-131.

eind3: Jhr. mr. J.W. van Vredenburch kwam zijn verplichtingen niet na, en Wijnbeek achtte dit schooldistrict het slechtste van de provincie, onder andere ten gevolge daarvan. Op p. 94 van Reinsma's artikel: ‘Wat den schoolopziener van het 9^de district, den Heer Vredenburch aangaat, wenschelijk ware het, dat ZijnEd. konde bewogen worden om eervol ontslag te vragen’.

eind4: Voor de gegevens uit Wesel dank ik hier dr. Martin Roelen van het Weseler Stadtarchiv van harte, die me op 7 juni 2002 per e-mail een groot aantal gegevens deed toekomen.

eind5: Arnold van Moock (Wesel, 12 april 1733 - Wesel, 21 juni 1803) was een zoon van Johann van Moock en Elisabeth Haris; we mogen aannemen dat de familie van vaderszijde haar wortels had liggen in het hemelsbreed nauwelijks vijftig kilometer verderop gelegen Noord-Limburgse Mook. Uit zijn huwelijk met Anna Elisabeth Voss († Wesel, 4 augustus 1775) werden, behalve Simon J.M., geboren: Christina Elisabeth (1 januari 1764), Catharina Helena (13 oktober 1765; zij huwde 17 oktober 1807 in Delft Johan Conrad Theodor Vigelius en stierf er 8 april 1826), Anna Sophia (20 juli 1768 - Delft, 19 juni 1841), Johanna Margaretha (16 mei 1774). Uit zijn tweede huwelijk, met Cornelia Noordyck, zijn vier kinderen bekend: Clara Cornelia (18 juni 1782), Anna Elisabeth Aletta (18 februari 1784), Leonhard Simon Adrian (4 maart 1786) en Lydia Maria Cornelia (16 juni 1789).

eind6: De Weselse magistraat nam op 15 december 1768 een bepaling over van het Kleefse gebiedsbestuur, waartoe Wesel behoorde, dat kinderen Duits én Nederlands moesten leren lezen. Zie: A. Kleine, Jahres-Bericht über das Schuljahr 1899-1900. Wesel: Carl Kühler, 1900, p. 6. Onderwijzers werden vóór hun aanstelling onder andere getoetst op hun kennis van het Nederlands.

eind7: In de Haagse registers van ingekomen vreemdelingen is voor 1796 een Matthias van Moock uit Wesel aangetekend.

eind8: De dtb van Den Haag vermelden voor 23 mei 1802: ‘Simon Jean Matthieu van Mook geb. te Wezel, onlangs gewoond hebbende alh[ier], met Henrietta Koch, geb[oren] en beide wonende te Cleve’. In de marge: ‘bij attestatie van Cleeve’. In het Stadtarchiv van Kleef is geen akte van ondertrouw aanwezig (e-mail drs. B. Thissen (Stadtarchiv Kleve) d.d. 1 juli 2002).

eind9: Onderzoek op het Stadtarchiv te Kleef bracht de doopdatum aan het licht, die mogelijk enkele dagen verschilt van de geboortedatum. Waarschijnlijk was zij het eerste kind van het echtpaar, dat verder nog in de doopboeken van de gereformeerde gemeenschap in Kleef vermeld staat als ouders van: 2. Friederica Elisabetha Louisa (24 december 1774), die op 30 november 1806 in Delft trouwde met Jan de Kleyn uit Rotterdam, 3. Johanna Sybilla Geertruida (26 februari 1778), 4. Johann Peter Conrad (8 juni 1780), 5. Johan Carl (9 januari 1783), 6. Johann Ludwich (27 september 1787). Duidelijk is dat deze gegevens niet volledig zijn: uit de Delftse doopakten van de kinderen Van Moock blijkt dat er ook een Maria Catharina Koch was, én volgens de Kleefse Einwohnerlisten 1791/1792 (Stadtarchiv A viii 9) woonde Johann Koch in het kadastrale pand 478 met echtgenote, 2 zonen en 1 dochter jonger dan 10 jaar, en 2 zonen en 2 dochters ouder dan 10 jaar.

eind10: 1. Arnoldus Lodewijk, gedoopt 10 april 1803. Volgens de Klapper vertrokken lidmaten ging hij 6 augustus 1820 naar Amsterdam; 2. Cornelia Maria Christina, gedoopt 28 oktober 1804, gehuwd 10 november 1826 te Delft met Cornelis Oversluis uit Goes; 3. Frederica Elisabetha Louiza, gedoopt 30 november 1806, overleden te Delft 3 januari 1866; 4. Antonius Wilhelmus, geboren 3 en gedoopt 25 september 1808. Hij trouwde op 9 september 1846 te Coevorden met Johanna Alberdina van Tarel (Coevorden, 20 april 1821 - Coevorden, 5 november 1904), en overleed er 28 maart 1886. Hij zal de zoon zijn ‘die uithuizig voor dominee studeerde’ (Japin, De zwarte met het witte hart, p. 94), hoewel hij op 16 september 1826 al in Utrecht als student in de theologie werd ingeschreven (Album studiosorum academiae Rheno-Trajectinae MDCXXXVI-MDCCCLXXXVI. Utrecht 1886, p. 264). Zijn eerste standplaats werd, op 3 juli 1842, Coevorden; auteur van Het dankbaar gedenken aan des Heeren uitredding uit den bangen nood [...]. Koevorden: D.H. van der Scheer, 1850, negatief beoordeeld in De recensent, ook der recensenten (1850), dl. i, p. 371-374, waarin onder andere de slechte beheersing van het Nederlands aan de kaak wordt gesteld: ‘Doch nog minder verschoonlijk is, dat, bij zoveel smaak voor de hooge poëzij, de gewijde Redenaar zovele bokken tegen de Hollandsche taal en stijl maakt’; 5. Catharina Geertruida, geboren 11 en gedoopt 24 maart 1811, gehuwd 7 oktober 1841 met geneesheer Hubert Marinus de Witt Hamer uit Goes, die in Delft zijn beroep zou gaan uitoefenen, en overleden te Delft op 5 januari 1854; 6. Henriëtta Albertina Johanna, geboren 21 april 1813, te Delft overleden op 26 maart 1881; 7. Sophia Wilhelmina Johanna, geboren 26 maart 1817 en 17 september 1837 in Delft overleden.

eind11: Vgl. ga Delft, toeg. 1¹ inv. nr. 389, fol. 78: ‘Simon Joannis Mattheus van Moock consent verleent om alhier een kostschool te mogen houden’.

eind12: Op het titelblad van enkele van zijn boeken noemt Van Moock zich, behalve kostschoolhouder, ook ‘translateur’. Die stedelijke functie zal een bijverdienste hebben opgeleverd van de kant van particulieren en van de stad, met name bij de rechtbank waar hij als tolk zal hebben gefungeerd en als vertaler van stukken.

eind13: Vgl. Genealogische en historische encyclopedie van Delft. Delft 1984, dl. i, p. 185. In het ga Delft vond ik in toeg. 106, inv. nr. 13 voor 1826 14 kostschool- en 22 dagleerlingen vermeld, voor 1828 alleen 14 kostschoolleerlingen. Dáár ook worden we geïnformeerd dat Van Moock ‘geene rang’ als onderwijzer had, toen werd bijgestaan door Johannes Petrus van der Schaft (die in 1833 ‘eene school voor het middelbaar onderwijs voor jongens’ vanaf 12 jaar mocht openen) en van 1835-1848 door George Sutherland (* 1811), bevoegd voor wiskunde, Engels en Frans (zijn verzoek om een kostschool te mogen oprichten werd 13 oktober 1848 door het stadsbestuur afgewezen; wilde hij misschien de school van de doodzieke Van Moock overnemen?).

eind14: De mevrouw Van Moock uit het boek (‘Zijn vrouw’, p. 91) zou uiteraard een tweede echtgenote van Simon van Moock kunnen zijn, hoewel het Delfts gemeentearchief geen gegevens omtrent een tweede huwelijk aanreikt. De naamsovereenkomst bij de doop doet vermoeden dat men hier op een historische onjuistheid, een stukje fictionaliteit stuit.

eind15: Naast onderwijsboekjes op allerlei gebied verschenen van zijn hand Handleiding tot de theoretische beoefening van den Nederlandschen prozastijl (Haarlem: erven F. Bohn, 1848), Wegwijzer bij de zinsontleding (Delft: H. Koster, 1852-1854), Beknopt leerboek voor het aanvankelijk onderwijs in de moedertaal (Delft: H. Koster, 1853-1855), Handleiding voor de practische oefeningen in de zinsontleding naar de tweede, verbeterde en vermeerderde uitgaaf van het werk van den hoogleeraar T. Roorda Over de deelen der rede en de rede-ontleding (Delft: H. Koster, 1856). Zie L. van Driel, De zin van de vorm. Roorda's logische analyse en de algemene grammatica. Amsterdam 1988, p. 193-203.

eind16: Het voortbestaan van de kostschool kwam uitgebreid ter sprake in de Delftse schoolcommissie vanaf januari 1849 (ga Delft toeg. 106, inv. nr. 2). Vgl. 12 januari 1848: ‘De Heer de Groot, bijzonder Commissaris der school van den Heer van Moock, brengt in deliberatie, of de school voor vervallen [beëindigd] behoort te worden gehouden, dan wel of dezelve behoort te worden vervult; waarop, na gewenschte consideratien, is goedgevonden, Burgemeester en Wethouders van het overlijden kennis te geven en daarbij voortestellen [...] de inrigting van den Heer van Moock te behouden en dezelve alzoo vacant te stellen, met verdere kennisgeving, dat in de waarneming der school wordt voorzien door den Heer Sutherland, Secondant bij genoemde inrigting.’

eind17: Ze zijn alle vermeld in L.G. Saalmink, Nederlandse bibliografie 1801-1832. Houten 1993 (3 dln.), waar ze zijn ontleend aan de onderscheiden afleveringen van de Naamlijst van Nederduitsche boeken (vanaf dl. 5 (1809-1813): Naamlijst van uitgekomen boeken, kaarten, prentwerken enz.) van Antony Bernard Saakes. Amsterdam: A.B. Saakes, 1794-1819; Den Haag: S. de Visser, 1820-1824; Amsterdam: C.L. Schleyer, 1825-1855). Enkele daar genoemde boeken van Van Moock zijn, via Picarta, in de grote Nederlandse bibliotheken noch in de bibliotheek van het Nationaal Schoolmuseum te Rotterdam te vinden.

eind18: Een G. Sutherland was als secondant aan Van Moocks kostschool verbonden (noot 13). In de autobiografie van Willem van den Hull (zie noot 34) wordt gesproken ‘van een Schot, Sutherland genaamd’, die in Groningen Engelse les gaf. Al in 1701 werd te Leiden ‘Jacobus Sutherland Scotus’ als student ingeschreven. De naam komt dus al ruim een eeuw in Nederland voor. Is misschien de Sutherland bedoeld wiens Reise durch die Straße von Gibraltar nach Konstantinopel, nebst den vornehmsten Begebenheiten in die Kriege der Oestreicher und Russen mit den Türken bis zu Anfang des Jahres 1789 in Lübeck in 1790 is verschenen (een vertaling uit het Engels)?

eind19: Zie W.F. Kalkwiek, Groeien in de tijd. 1792-1992. Geschiedenis van het Zutphense familiebedrijf Thieme. Zutphen 1992. H.C.A. Thieme (Wesel, 1770 - Zutphen, 9 juni 1826) solliciteerde in 1788 naar de functie van leider van de drukkerij bij de Zutphense boekhandelaar en uitgever Albertus van Eldik, door wie hij aangenomen werd. In 1792 heeft hij in feite, in 1795 formeel het bedrijf van Van Eldik overgenomen, die inmiddels zijn schoonvader was geworden. De inlichting betreffende de straat waar de Thiemes in Wesel woonden, ontving ik van dr. Martin Roelen van het Weseler Stadtarchiv (e-mail 20 juni 2002).

eind20: Hij was in Delft gedoopt op 25 oktober 1757 en overleden te Leiden 31 januari 1808. Zie E.P. de Booy, ‘Het onderwijs in Delft’, in De stad Delft. Cultuur en maatschappij van 1667 tot 1813. Delft 1982, p. 82-87. Zie ook Bijdragen betrekkelijk den staat en de verbetering van het schoolwezen in het Bataafsche Gemeenebest 9 (1809), p. 16-22.

eind21: In jrg. 1811, p. 172-173, een bespreking van één alinea met onder andere: ‘In handen van eenen kundigen Onderwijzer, zal het Werkje, ter bereiking van deszelfs oogmerk, voortreffelijk kunnen dienen.’

eind22: P. 1: ‘Hier bij zoude men nog kunnen voegen [...] de telwoorden die noms substantifs of noms adjectifs zijn.’

eind23: Zie onder andere E. Stengel, Chronologisches Verzeignis französischer Grammatiken vom Ende des 14. bis zum Ausgange des 18. Jahrhunderts nebst Angabe der bisher ermittelten Fundorte derselben. Neu herausgegeben mit einem Anhang von Hans-Josef Niederehe. Amsterdam 1976, en A. Chervel, Les grammariens françaises, 1800-1914. Répertoire chronologique. Parijs 1982.

eind24: De eerste druk van dit werk van Pierre Marin (La Ferté-sous-Jouarre, 1667/1668 - Amsterdam, (begr.) 22 december 1718) was verschenen in 1698 te Amsterdam voor de erven weduwe De Groot. Na vele herdrukken gedurende de achttiende eeuw onder de naam Marin bezorgden Johannes van Bemmelen er (zeker) 6, Rudolph van der Pijl 1, Van Moock, J.J.V.A. 1 en H. Scheerder 7 heruitgaven van. Zie P. Loonen, ‘ ‘Is die P. Marin onsterfelijk?’ Het sukses van een vergeten taalmeester’, in Meesterwerk, afl. 8 (1997), p. 14-21; id., ‘Marin als maat voor de Franse les: een verkenning’, in Meesterwerk, afl. 10 (1997), p. 23-28. Willem van den Hull spreekt in zijn door R. Padmos uitgegeven Autobiografie (1778-1854) (Hilversum 1996, p. 142) van ‘[...] den toen [1788] algemeen gebruikte, misschien vijftig maal herdrukten, Kleinen Marin’.

eind25: Vgl. Bijdragen betrekkelijk den staat en de verbetering van het schoolwezen in het Bataafsche Gemeenebest 9 (1809), p. 20: ‘Ook heeft men nog aan hem te danken eene uitmuntend verbeterde uitgave van de bekende Méthode familière van Marin, waardoor dit boek geheel van aard en aanleg is veranderd, en, uit een naauwelijks noemenswaardig, een zeer geschikt leerboek is geworden.’

eind26: Zie F. Wilhelm, ‘ ‘... eene meer dan gewoone kunde en bedrevenheid...’ Een schets van het leven en werk van Rudolph van der Pijl (1790-1828)’, in Meesterwerk, 17 (2000), p. 2-14.

eind27: ‘Er wordt hier, gelijk in meer schriften van dien aard, veel plaats weggenomen door de woorden tweemaal, eerst in het opstel en dan onder hetzelve in de woordenlijstjes, te plaatsen, hetwelk even voegzaam met bloote nommers, en de daaraan beantwoordende Hollandsche woorden, had kunnen geschieden.’

eind28: Zie Verzameling van opstellen, p. 3: ‘Mogt dit werkje de goedkeuring van deskundigen verdragen, dan zal het wel haast van een diergelijk in het Fransch gevolgd worden.’

eind29: Van Moock heeft waarschijnlijk gebruik gemaakt van de tweede druk van 1805 die, in tegenstelling tot de eerste, de naam Wiedemann op het titelblad voert. Twee exemplaren van de Nederlandse tekst zijn aanwezig in de uba (1180 G 18; 670 C 40) (nog niet in Picarta).

eind30: ‘Echter moest men zulke grove misvattingen, als op bl. 148, waar gezegd wordt, ‘dat Jan van Beijeren, Graaf van Holland, het Noordergedeelte diens Graafschaps, thans Noord-Holland genoemd, veroverd, en met zijne Staten vereenigd had, en wel nb. in 1313,’ - in een leesboek voor de jeugd, waarbij alle verkeerde daadzaken blijven hechten, vermijd hebben. Op bl. 161 zet zich een scheepskapitein, om avonturen te vertellen, te Lissabon in het hoekje van den haard. Het is bekend, dat de Portugezen nooit stoken, maar bij sterke koude slechts een' vuurpot in 't vertrek zetten, en zich in hunne mantels wikkelen.’

eind31: Op die ‘wetenschappen’ wordt ook in de bronnen vaak gewezen, bijvoorbeeld in het woordenboek van Morin, ‘Préface’, p. xv: ‘J'y ai donc renfermé un très-grand nombre des termes propres des sciences et des arts. La Médicine, la Physique, les Mathématiques, l'Histoire naturelle, les Belles-Lettres, &c. en ont fourni la plus grande partie. On trouvera dans ce Dictionnaire les nouveaux mots tirés du grec, comme Télegraphe, Sténographie [...], les principaux termes de la nouvelle nomenclature de chimie [...].’

eind32: Vgl. ‘Avertissement des éditeurs’ in het hieronder vermelde Dictionnaire universel etc.: ‘Pour ne rien changer au plan adopté par M. Gattel, nous avons conservé à la fin du second volume le Vocabulaire des mots introduits dans la Langue depuis la Révolution françoise, et nous l'avons augmenté de tous ceux qui doivent leur naissance aux derniers évènemens politiques.’

eind33: In enkele van de genoemde woordenboeken gebeurt hetzelfde, bijvoorbeeld in dat van Mozin, ‘Préface’ p. iv: ‘Le dict. de l'Académie, Lavaux, Gattel, Boiste, Ferraud, Trévoux, et particulièrement l'Encyclopédie, outre les dictionnaires nombreux qui ont paru depuis 20 ans sur tant de branches ou sciences particulières, ont été consultés et ont fourni des matériaux analogues, et Guizot les synonymes.’ In Gattels Dictionnaire universel wordt in de ‘Préface’, p. xi-xxxi uitvoerig gesproken over de gebruikte voorgangers.

eind34: Willem van den Hull, Autobiografie (1778-1854). Hilversum 1996, p. 524.

eind35: Bedoeld is het Handwoordenboek der Grieksche taal, volgens etymologische orde, ten dienste der scholen. Zutphen: H.C.A. Thieme, 1822, van Jan Theodorus Bergman.

eind36: De Harderwijkse rector Hendrik Frieseman stelde het Nieuw Nederduitsch-Latijnsch woordenboek (Zutphen: H.C.A. Thieme, 1810) samen.

eind37: Bedoeld zal zijn het Nieuw Hollandsch-Hoogduitsch hand-woordenboek, in 1809 voor H.C.A. Thieme te Zutphen en J. Allart te Amsterdam anoniem verschenen, het enige Nederlands-Duitse woordenboek dat in die jaren bij Thieme werd uitgegeven. Van de hand van J.P. Jungst was in 1806 bij Thieme in Zutphen wel verschenen het Lexicon latino-belgicum ex maiori Schelleriano aliisque contractum in usum studiosae iuventutis. Met de drie genoemde woordenboeken wordt geadverteerd op de achterzijde van de kaft van Van Moocks Oefeningen uit 1810 en Aanleiding van 1811.

eind38: Bijna steeds is het deel Nederlands-Frans in twee banden. Het Legermuseum te Delft beschikt over een editie in drie banden, die hebben behoord aan het ‘Departement van den Grootmeester der Artillerie’: hierin dragen de stukken ii.i (A-G) op het titelblad het jaartal 1833, stuk ii.ii (H-N) 1836, stuk ii.iii (O-R) 1838, stuk ii.iv (S-U) 1841; andere titelbladen ontbreken. In een ander daar aanwezig exemplaar bevat stuk ii.v (U-Z) op het titelblad het jaartal 1846. Zowel het Frans-Nederlandse als het Nederlands-Franse deel bevat de tekst (p. *1^r-v): ‘Aan den hoogedelen gestrengen heer M^r. D.J. van Ewyck, administrateur voor het onderwijs, de kunsten en wetenschappen, in Nederland, wordt dit woordenboek, met de meeste hoogachting opgedragen door den schrijver en uitgever, S.J.M. van Moock en H.C.A. Thieme’. Bedoeld is de topambtenaar Daniël Jacob van Ewijck van Oostbroek en De Bilt (1786-1838), die zich onder andere heeft ingespannen voor het wis-, natuur- en scheikundig onderwijs en tal van hoge functies heeft uitgeoefend.

eind39: Campagne was een schoonzoon van H.C.A. Thieme en dus een zwager van diens Zutphense opvolger.

eind40: Zie P.G.J. van Sterkenburg, Johan Hendrik van Dale en zijn opvolgers. Utrecht-Antwerpen 1983, p. 17-23.

eind41: Zie M. Mooijaart, ‘De woordenboeken in het Woordenboek’, in: F. Heyvaert e.a. (red.), Het grootste woordenboek ter wereld. Een kijkje achter de kolommen van het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT). Den Haag 1998, p. 259-279, inz. p. 271.

eind42: Zie E. Sanders, ‘Leven en werk van Jacob Kramers (1802-1869)’, in: Nicoline van der Sijs (red.), Woordenboeken en hun makers. Den Haag [z.j.], p. 104-112, inz. p. 110.

eind43: ‘gemeenlijk bekend’ wijst erop dat het een min of meer vertrouwde aanpak en terminologie was. J. Noordegraaf wees me erop dat K. van der Palm in Verhandelingen van het Zeeuwsch Genootschap (1782), p. 249-250, heeft opgemerkt: ‘dus legt men eenen vasten grond om tot de Constructie ofte Samenvoeging der woorden en der reden over te gaan’.

eind44: Overigens achtte deze anonymus ‘[h]et onderwijs in de Nederduitsche taal op de lagere scholen [...] een der werkzaamste middelen ter bevordering van kennis en algemeene beschaving’. Anslijn is explicieter dan zijn voorgangers doordat hij stelt dat het taalonderwijs de leerling ertoe kan zetten ‘zijne gedachten en die van anderen behoorlijk te ontleden’, waardoor deze ‘op den gang [de ontwikkeling] der denkbeelden opmerkzaam gemaakt’ wordt. Zie ook P. van der Woude, ‘Meester Anslijn leert ontleden. Iets over N. Anslijn Nzn. en zijn taalonderwijs’, in: L. van Driel en J. Noordegraaf (red.), Studies op het gebied van de geschiedenis van de taalkunde. Kloosterzande 1982, p. 146-156. Van der Woudes doctoraalscriptie ‘Rondom Anslijns Nederduitsche Spraakkunst’ (vu Amsterdam 1973) heb ik niet onder ogen gehad.

eind45: A. de Jager, ‘Iets over het redekundig ontleden’, in De unie, dl. i, 2de stuk (1842), p. 136-151. Van Moock noteert aan het slot van de bespreking van het ‘zamenstellen’: ‘Van eene logische constructie zullen wij nu niet spreken’.

eind46: Hendrik J. de Vos, Moedertaalonderwijs in de Nederlanden. Een historisch-kritisch overzicht van de methoden bij de studie van de moedertaal in het Middelbaar Onderwijs sedert het begin van de 19^e eeuw. Turnhout 1939, p. 67.

eind47: Overigens heeft Weiland binnen de woordsoortenleer, bij de bespreking van de naamvallen, opgemerkt: ‘De handelingen eens redelijken wezens hebben niet alleen een voorwerp, waartoe zij overgaan, maar ook een einde, waartoe zij geschieden. Zoo zegt men, bij voorbeeld, ik snijd mij vleesch; terwijl ik het handelende wezen, snijd de handeling, vleesch het voorwerp, en mij het doel der handeling is.’

eind48: WNT xxii², 1011 vermeldt dat de term voorwerp in deze taalkundige betekenis eerst ‘Sedert de 2de helft van de 19de e.’ zou voorkomen en biedt een citaat uit 1860 als oudste vindplaats!

eind49: Vgl. J. Noordegraaf, Norm, geest en geschiedenis. Nederlandse taalkunde in de negentiende eeuw. Dordrecht 1985, p. 19-28. In dit boek ook uitvoerig de relatie tussen het werk van Weiland en Siegenbeek en dat van Adelung op p. 173-237.

eind50: Weiland had in zijn Nederduitsche spraakkunst (Amsterdam: J. Allart, 1805 etc.), Nederduitsche spraakkunst ten dienste der scholen (Amsterdam: J. Allart, 1805 etc.), en Beginselen der Nederduitsche spraakkunst (Amsterdam: J. Allart, 1805 etc.) syntaxis met ‘woordvoeging’ vertaald, evenals Siegenbeek in zijn Syntaxis, of woordvoeging der Nederduitsche taal (Leiden: D. du Mortier, Deventer: J.H. de Lange, Groningen: J. Oomkens, 1810), bij wie het derde hoofdstuk de titel draagt ‘Over het zamenstel en de onderscheidene soorten van volzinnen’. Voor de toeschrijving van Syntaxis etc. aan Siegenbeek, zie J. Noordegraaf, Norm, geest en geschiedenis. Nederlandse taalkunde in de negentiende eeuw. Dordrecht 1985, p. 227-230.

eind51: De terminologie is in Arnold Moonens Nederduitsche spraekkunst (Amsterdam: F. Halma, 1706) ontleend aan de Ausführliche Arbeit von der Teutschen Haubt Sprache van Justus Georg Schottel (Braunsweig: Chr. F. Zilligern, 1663) en vervolgens gedurende de achttiende eeuw veel gebezigd.

eind52: Vgl. het door Josué Teissèdre l'Ange tot Grondbeginselen van de opvoeding en het onderwijs voor ouders, leermeesters en opvoeders (Haarlem: F. Bohm, 1799-1810) vertaalde werk van August Hermann Niemeyer, Grundsätze der Erziehung und des Unterrichts für Eltern, Hauslehrer und Schulmänner (1796), waarin het de laatste plaats inneemt onder de 21 oefeningen van het verstand waarmee men zich taalvaardigheden eigen moest maken.

eind53: Vgl. ook de schriftelijke mededeling d.d. 22 december 1848 van de kinderen van het overlijden van hun vader aan de Delftse schoolcommissie (ga Delft, toeg. 106, ing. nr. 8 235^b): ‘Dat het afsterven van den zijne kinderen zoo waarden en geliefden grijsaard smartelijk treft, zal [...].’

eind54: De hierna volgende beschrijving is gebaseerd op autopsie. Mijn collega R. van de Schoor leverde me informatie met betrekking tot 7. Van nummer 9 werd geen exemplaar aangetroffen. De opgegeven prijzen zijn ontleend aan het eerder genoemde boek van Saalmink.

eind55: Titel ontleend aan de enige druk waarvan een exemplaar bekend is, die van 1863.

Vorige Volgende