Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1990

Henriette Roland Holst-prijs 1990
Advies van de commissie van voordracht

Aldous Huxley heeft erop gewezen dat de zonderling, de kluizenaar, de dromer, door de eeuwen heen in elke beschaafde gemeenschap is gerespecteerd, ontzien en niet zelden vergoddelijkt. Zieners, tovenaars, mystici, later meestal gereduceerd tot de proporties van kamergeleerden, zoekers, opstandige denkers, onder wie hier en daar een genie, kortom onaangepaste eenzame noeste werkers die geen vlieg kwaad doen - zij genoten bescherming en soms enig aanzien. Als een soort wereldlijke variant van de kloosterlingen vonden zij een onderkomen in universiteit, bibliotheek en archief, een enkele maal in stofjas gehuld. Huxley schrijft dit alles toe aan het algemene besef dat een samenleving zonder zulke onpraktische eenlingen ten dode opgeschreven is.

Huxley, evenals Orwell een hedendaags profeet wiens grimmige voorspellingen in hoog tempo beginnen uit te komen, voorzag in 1946 hoe dat besef verloren zou gaan. Nu is het dan zover: onder het wakend oog van Big Brother is er voor een mensenschuwe zelfstandig denkende individualist hooguit een plaatsje in de open afdeling van een psychiatrische inrichting, en binnenkort ook daar niet meer. Een teken van ernstig maatschappelijk verval, voorbode van onze ondergang.

Maar er is nog hoop, en wel in de persoon van Ir. Walter Philippe de Rochebrune, hoofdpersoon in Wim de Bie's Schoftentuig, genoemd naar het gezelschap dat de verpauperde zonderling naar het leven staat. Maar hij weet het, hij heeft hen door, de machtigen, met hun verfijnde vernietigende bureaucratische technieken onder verwijzing naar de Rechtsstaat. Geen cent accepteert hij van het tuig, hij redt zichzelf wel. Heel misschien redt hij ook ons, en onze waardigheid. Zijn verkondiging en haarscherpe analyse van de cleane verrotting waarin we ons bevinden doen wellicht hun werk. Want wij allen zijn onderworpen aan de maatregelen van het Schoftentuig, en daarmee tegen wil en dank gecompromitteerd. Zelfs vermomd als slachtoffer zijn we allemaal een beetje tuig. Daar is geen ontkomen aan, tenzij ook wij ons terugtrekken in haveloosheid met niets dan onze persoonlijke desillusies en illusies, kwetsbaar, maar niet weerloos, net als Walter de Rochebrune. Het kan al bevrijdend werken als we serieus naar hem luisteren, naar deze krankzinnige heilige. Hij heeft iets weg - in hedendaagse gedaante - van Franciscus van Assisi, die een suggestie

van de paus letterlijk nam en enige maanden tussen de zwijnen verbleef, in het varkenshok dus, zoals de legende wil. Alleen Franciscus heeft werkelijk bestaan en Walter de Rochebrune is een personage, fictie. Maar ja, we leven niet in de Middeleeuwen, waarvan de verschrikkingen volgens sommige deskundigen in het niet vallen bij die van de aanstaande Nieuwe Middeleeuwen. Daarom moeten we Walter de Rochebrune ernstig nemen, dat is de kern van de boodschap van Schoftentuig.

Door zijn niet aflatende aanklacht tegen het onheil van vandaag de dag voldoet de creatie van Walter de Rochebrune aan de eerste voorwaarde die de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde stelt, wil een geschrift in aanmerking komen voor de Henriette Roland Holst-prijs: dat het ‘uitmunt door sociale bewogenheid’.

Ook vele andere personages in Schoftentuig hebben te lijden onder huiveringwekkende krachten in het hedendaags maatschappelijk bestel: de massamedia en andere zegeningen van onze razendsnel voortijlende technologie. Onder die personages zijn er enkele die, in tegenstelling tot Walter de Rochebrune, zo naïef zijn te menen dat het allemaal wel meevalt, die op voorhand denken dat het aan henzelf ligt als het faliekant misloopt met de volautomatische handelingen die het leven zo comfortabel maken. Een sterk staaltje van manmoedige pogingen om het mooi te houden treffen we aan bij het paar dat na een aangenaam avondje theater verstrikt raakt in de listen en lagen van een gerobotiseerde parkeergarage.

Al is geen enkel ander personage in Schoftentuig bij benadering zo radicaal als Walter de Rochebrune, er zijn er genoeg die fors van leer trekken tegen het schoftentuig, bijvoorbeeld als dat zich schuldig maakt aan de vorm van taalverloedering die die kwalificatie het allermeest verdient: geen enkel ding bij de naam noemen, draaien, met aplomb pseudo-voltreffers plaatsen, intimideren ter verbloeming van troebele motieven, glashard liegen.

‘Mevrouw de staatssecretaris [...] u noemde uw handelen ‘het gebruik maken van vrijheden gebaseerd op mijn individuele visie’. Zou je die zin met het woord gesjoemel mogen samenvatten?’ Door welk personage wordt deze vraag gesteld? De vraag staat afgedrukt in het hoofdstuk getiteld Gelekte fragmenten en is ontleend aan een voortijdig bekend geworden gedeelte van een vraaggesprek in een nog geheim rapport van ‘een regeringscommissie die zich moet bezighouden met de bestudering van versluierend taalgebruik onder ambtsdragers, [...] de Eufemisme-commissie’. Aangezien bij ons weten deze commissie te zamen met haar lekka-

ge slechts bestaat in de werkelijkheid van Schoftentuig, een literair kunstwerk, willen we maar al te graag weten: wie stelt deze vraag? Ten eerste omdat er een ondubbelzinnige veroordeling in besloten ligt, getuige het woord ‘gesjoemel’. Ten tweede omdat er een letterlijk citaat van de betreffende, in de werkelijkheid bestaande staatssecretaris in voorkomt. Zeker zo interessant is de kwestie wie de vraag beantwoordt. Natuurlijk! Mevrouw de staatssecretaris, maar niet in de termen van een citaat, maar in volzinnen afkomstig van de schrijver en van niemand anders. Deze spreekster is nu een personage en niet de staatssecretaris zelf, alhoewel ze daar sprekend, maar dan ook sprekend op lijkt. De afstand tussen Schoftentuig en een Middeleeuwse legende is blijkbaar niet zo groot als uit de officiële literatuurgeschiedenissen valt op te maken.

Hiermee zijn we aangeland bij de tweede, even zwaar wegende voorwaarde van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde voor het toekennen van de Henriette Roland Holst-prijs: dat het te bekronen werk ‘uitmunt door literair niveau’. Dat nu geldt evenzéér voor Schoftentuig. Niet alleen verlenen de compositie, de gelaagdheid, de dubbele bodems, situatietekening, persoonstyperingen en verrassende wendingen aan Schoftentuig een hoog literair gehalte, maar bovendien vertegenwoordigt dit geschrift een nieuw literair genre, waardoor het moeilijk te classificeren is. Het is proza, zoveel is zeker. Maar het zijn niet echt verhalen, evenmin essays. Er is geen sprake van een roman of novelle, ook niet van een sleutelroman of -novelle, zelfs niet zonder meer van een satire. Schoftentuig brengt ook anderszins de literatuurwetenschap in verlegenheid, door het in dat vak oppermachtige onderscheid tussen fictie en non-fictie te doorbreken. Weliswaar op andere wijze dan de Middeleeuwse legende, maar toch.

Walter Philippe de Rochebrune, mijnbouwkundig ingenieur, is zonder twijfel een fictief personage, een gestoorde man van middelbare leeftijd, zoon van een officier in de Waffen-ss. Hij heeft een innige band met Audrey Hepburn, die door zijn toedoen te zijner tijd koningin der Nederlanden zal worden en hij leeft aan de zijde van een naar hij meedeelt misschien wel drieduizend jaar oude poes, Mémé, gezien haar naam en sekse een soort oermoeder. De Rochebrunes overvloedig gedocumenteerde aanklacht is de aanklacht van een krankzinnige, een patiënt, voor de lezer een hele geruststelling. De opgewonden bespiegelingen van een verzonnen patiënt kan men wel naast zich neerleggen.

Tegen het eind van het boek echter verandert er iets. Het is ineens een

stuk minder zeker of De Rochebrune wel een fantasiefiguur is. 't Lijkt waarachtig wel of hij tòch bestaat. Hij voert de heer De Bie, in de tekst met name genoemd, mee naar een schitterend onderaards paleis, waar de beeldschone koningin Audrey hem begroet. ‘Dag meneer De Bie. Het verheugt me zeer u te ontmoeten. Walter heeft al zoveel over u verteld. Hartelijk welkom!’ Einde van Schoftentuig. Nogmaals: dit boek vormt een dilemma voor de literatuurwetenschap, waarin het als doodzonde wordt aangemerkt auteur en personage (Wim de Bie is allebei) te vereenzelvigen, zelfs al gaat het om een ik-roman of een ik-gedicht. Een eenvoudige oplossing is natuurlijk, aan te nemen dat Wim de Bie niet bestaat, maar zover wil de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde niet gaan. De enige andere uitweg is, het onderscheid tussen fictie en werkelijkheid, een van de fundamenten der hedendaagse literatuurwetenschap, te doen vervallen. De literatuurtheoretici zullen deze stap aandachtig in overweging moeten nemen. Aanleiding te zijn tot een zo drastische herziening is op zichzelf al een literaire prestatie van jewelste.

Een specifieke eigenaardigheid van Schoftentuig maakt de naam van Henriëtte Roland Holst extra toepasselijk. Het grootste deel van haar werk, hoezeer ook maatschappijkritisch te interpreteren, en socialistisch geëtiketteerd, is je reinste mystiek, in de geijkte zin van het woord. Schoftentuig is doordrenkt van niet geijkte, hypermoderne, vreemd realistische mystiek, vast geworteld in de Middeleeuwse legende, een in oorsprong broodnuchter genre. Want legende betekent gewoon: Moet Gelezen Worden. Voor dit boek van Wim de Bie komt daar nog bij: Moet Geprezen Worden, en wel, volgens het unanieme oordeel van de Commissie, met de Prijs die zijn naam ontleent aan de onvolprezen Henriëtte Roland Holst.

Amsterdam, 27 februari 1990

De Commissie van voordracht,
Frida Balk-Smit Duyzentkunst, voorzitter
Wiel Kusters
Pim de Vroomen