Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1958

[p. 105]

Christiaan Maurits van den Heever
(27 februari 1902 - Johannesburg, 7 juli 1957)

Christiaan Maurits van den Heever is gebore in 'n konsentrasiekamp in die Oranje Vrystaat tydens die Tweede Vryheidsoorlog. Te midde van 'n felle stryd is hy in die wêreld gekom en dwars deur sy lewe was daar strydende elemente in sy gemoed en in sy omgewing. ‘Uit teenoorgestelde spanninge’ sê Herakleitos, ‘kom die skoonste harmonie’; en dit is iets wat ons ook van die kunstenaar Van den Heever kan sê.

Van sy vroegste dae af was hy 'n natuurkind. Hy het sy kinderdae op 'n plaas in die Vrystaat deurgebring en diepe omgang gehad met veld en met dier. Hierdie invloed het hem nooit verlaat nie, selfs al was hy die meeste van sy latere jare in stede woonagtig. Hy was in die stad, maar nie van die stad nie. Altyd het hy teruggegaan na die Natuur vir die diepere gedagtes van sy filosofie en ek voel oortuig (ons het gesprekke daaroor gehad) dat dit die landelike element in Stijn Streuvels was wat vir hom aangetrek het. Hy het dan ook dikwels oor Stijn Streuvels gepraat en daar is beskrywings in Somer en in Droogte wat vergelyk kan word met soortgelyke beskrywings in die Vlaamse skrywer. Besonder aantreklik vir hom was die bekende verse van Guido Gezelle, van wie hy 'n Bloemlesing uitgegee het, veral 't Ruischen van 't ranke riet, met sy Homeriese opskrif.

Dit was dan ook die kontras tussen stad en platteland wat hom veral geboei het. In sy eerste romans skilder hy die degenerasie van die boer wat na die stad trek. Ons vind it in werke soos Op die plaas, Langs die grootpad, Droogte en Groei.

Later word hy minder eensydig en toon aan dat die twee tipes mekaar kan aanvul; en tog bly sy hart steeds in die natuur van die plaaslewe. Soos Vergilius, verstaan hy die natuur as digter. Die herhaalde en fynbeskrewe natuurtonele in sy romans, wys waar sy belangstelling lê.

‘Somer’, wat ek in Engels vertaal het, tril met die skoonheid van die plaaslewe. D.F. Malherbe - een van die leermeesters wat hom seker die diepste beïnvloed het - noem dit sy beste werk. Ook oorsee is die Engelse vertaling goed ontvang, asook die vertalings in Vlaams en Duits. Insig in die menslike gemoed teen die agtergrond van die natuur, is die sterkte van hierdie idille.

Die roman Laat vrugte, staan, saam met Somer aan die spits van C.M. van den Heever se prosa. Oom Sybrand het die oordrewe trots (hubris)

[p. 106]

gevolg deur blindheid (ate) van 'n Griekse tragiese held. Ook hierdie figuur word gesien in verhouding tot die Natuur. Op sy ou dag besef hy ‘dat die grootste misstap begaan is as jy wil ingryp in die onversetlike gang van die natuur’. En die natuur is meedoënloos. Lewe en dood volg mekaar op: ‘so gaan dit aan, mens na mens, geslag na geslag, en God alleen weet wat die sin van die ewige, vreeslike herhaling is’.

Die digter en die filosoof in van den Heever soek na 'n oplossing en tas soms verbyster en onseker rond. Maar daar groei in hom 'n geloof wat veral in die poesie van sy later jare weerspieël word. Daar is baie stemminge in sy vers, skerpe waarneming, pragtige en melodieuse beskrywing. Die verganklikheidsgedagte kom dikwels voor, soos in sy Bloedrooi Papawer. Tog vind ons die filosofie (wat ons meermale bespreek het) van die Anima mundi, die wêreldgees wat die universele basis van lewe is en 'n ewige agtergrond vorm vir die wisselende verskynsels van die Natuur. Meermale vind ons hierdie filosofie in die verse van ‘C.M.’ en veral in sy rypste werk, Honderd Sonnette, geskryf twee jaar voor sy dood. Hier het ons nie net die Stoicynse Anima mundi nie, maar ook 'n Platoniese houding teenoor die onsterflikheid. In hierdie rigting, meen ek, is hy indirek beinvloed deur die manne van Tagtig. Perk het eenmaal aan Vosmaer geskryf: ‘Koos zit tegenwoordig zoo hoog bij Plato, dat hij voor 't oogenblik niets anders begeert te doen dan te luisteren naar diens dichters wijsheid’. Maar ook in die Skrywerskring, wat ons saam gestig het en wat later geaffilieër is met die internasionale PEN-organisasie, het ons oor Plato se leer gepraat. Meer en meer tree die gedagte aan 'n ander wêreld te voorskyn, wat ewig is en volmaak. In sonnet XXX praat hy oor droomvisioene:

‘Deur slaap se sagte weg bereik die gees
'n helderheid in drome nooit geken......
as uit die slaap ons laaste droom ontwaak

(d.w.s. die visioen waardeur die ander wêreld werklikheid word)

as ons dan moeg-verward van alle swerwe
uiteindelik volmaaktheid kan genaak
deur op te staan uit wat ons lank verblind
en deur die dood ons ware self te vind.’

Somtyds, dis maar menslik, vervaag die visioen, en vrees en weemoed en onsekerheid kom terug:

‘Een mens is maar die mensheid, en sy dood
wek by ons almaal wilde skrik en nood’

so skrywe hy by die afsterve van sy vader.

[p. 107]

En weer:

‘Want diep in my voel ek die fluistering aan:
was al ons wense dan maar net 'n waan?’

Maar hy sluit af met 'n sonnet wat geloof aandui:

‘Geboorte bring 'n skok en tog 'n wonder,
so klein en skreeuend word ons ingedra
en hierdie wêreld; uit die dieptes onder
van ewige slaap is ons gewek. Ons dra
geheimenis daarvan in ons gesluit
deur net 'n skeiding, net 'n nag-dun wand.’

('n Platoniese gedagtegang wat ons ook in Wordsworth terugvind en in die Tagtigers)...

.......en in ons skyn
die ingeslote droom, ons eerste wese.
Van dag tot dag net afskeid en dan pyn,
tot ons deur sterwe ontwaak, vir goed herrese.’

C.M. van den Heever was een van ons vrugbaarste skrywers. Sy gesamelte werke - bestaande uit meer as 30 titels - word tans voorberei. Maar hy was ook besonder aktief in die maatskaplike lewe. Hy het die volk gedien nie alleen deur sy geskrifte nie, maar deur aktief op te tree en aanknopingspunte te vind met sy medeburgers. Kom daar 'n man van betekenis vir die letterkunde in Johannesburg aan, dan reël C.M. dadelik 'n dinee of 'n vergadering om nader kennis te maak. By sulke geleenthede was sy humorsin en sy vriendelikheid altyd op die voorgrond. Op dié manier het hy ook 'n soortgelyke vriendelikheid by ander uitgelok en is hy genooi om verskeie male na Europa te gaan en ook na Israel. So het hy dan gedien op die Hospitaalraad van Johannesburg, op die Radioraad, op die Matrikulasieraad en op ettelike Afrikaanse liggaame soos die Skakelkomitie en die Werkgemeenskap van die S.A. Akademie van Kuns en Lettere en Wetenskappe. Dikwels is hy uitgenooi om by stigtings- en herdenkingsfeeste as redenaar op te tree, en meermale het ek hom vergesêl. Altyd is hy met geesdrif ontvang, altyd het hy vriende gemaak vir die Afrikaanse letterkunde. Hy was breed in sy simpatie, 'n man wat die ware humanitas geken het en uiterstes in die kuns en in die lewe vermy het. Die eintlike boodskap van sy werk word nog nie ten volle waardeer nie; maar sy stem sal nog aanhoudend weerklink in die suilegange van die tyd, en die toekoms sal die innerlike waarde van sy woorde leer begryp.

T.J. Haarhoff