Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1956

[p. 130]

Arent Tonko Vos
(21 juni 1875 - Appingedam - 22 november 1955)

Sedert mensenheugenis was Appingedam een middelpunt van Groninger beschaving. Ook de al te weinig bekende Groninger letteren vonden er steeds beoefenaars. Om enkel een paar van de voornaamste te noemen:

In de 19de eeuw was de voorman Synco Reijnders, notaris en burgemeester. Zijn gedichten in 't Groninger dialect worden nog alle dagen voorgedragen.

Op 't eind van de eeuw deed Mr. A.S. de Blécourt, de latere Leidse professor, een gelukkige greep met zijn schetsen over het Fivelgoër Landleven.

Toen volgde Mevrouw De Haas-Okken, de domineesdochter, die in een reeks van werken het leven uitbeeldde van de leden der gemeente, boer, burger en arbeider, vrouw en man. Straks komt door de zorg van het Gemeentebestuur een zorgvuldig gekozen bloemlezing uit.

Tot dit midden behoort Vos. Hij was advokaat en prokureur in zijn geboorteplaats. Hij was er 40 jaar lid van de Raad, 20 jaar wethouder, vele malen waarnemend burgemeester. Hij had zijn deel in 't bestuur van zéér belangrijke ondernemingen. En hij deed al dit werk zorgvuldig, ijverig en goed. Maar toch, vóór alles was hij naar aard en aanleg de letterkundige.

Dit bleek al heel jong. Na de Franse School in Appingedam bezocht bij de R.H.B.S. in de stad. Daar was hij weldra de voorzitter van de bekende bloeiende schoolvereniging Demosthenes. Als student van de genootschappen Discendo discimus en Bragi. Hij werkte ijverig mee aan de Studentenalmanak; bij het lustrum van 1899 vulde zijn Avont van Sanc ende Rhetorijke de Groninger Schouwburg. In 1901 was 't al weer zo ver. Toen werd zijn revue Prikkebeen, met muziek van de kapelmeester Eli Culp, in de Stadsschouwburg opgevoerd.

In 1901 gepromoveerd vestigde Mr. Vos zich als advokaat in zijn geboorteplaats. Een druk leven begon, een halve eeuw van veel en velerlei werk. Maar toch zo niet, of Vos nam er de tijd voor, om zijn ogen te laten gaan over zijn land en zijn gewest, om mee te leven met de grote gebeurtenissen, om er de weerslag van te geven, liefst in de vorm van toneelwerk.

Met dit verschil van de genoemde voorgangers, die vóór alles dialektschrijvers waren.

[p. 131]

Vos kende het dialekt door en door; ook waardeerde hij het werk van de schrijvers in de volkstaal; in de Gron. Volksalmanak wijdde hij een zeer waarderend opstel aan Synco Reijnders. Maar zijn eigen werk is in het Nederlands:

1913. Openluchtspel te Appingedam ter Herdenking van de 100-jarige onafhankelijkheid. Opgevoerd onder eigen regie. Iets dergelijks was voor die tijd iets nieuws. Er ging een grote roep van uit.

1918. ‘Saskia’, libretto voor een oorspronkelijk-Nederlandse opera, bekroond in een door de Groene Amsterdammer uitgeschreven prijsvraag. Later gecomponeerd door Kor Kuiler en in 1939 bij het Groninger Lustrum onder auspiciën van V.a.P. voor het eerst uitgevoerd.

1922. ‘Van d'eigen grond’, herdenkingsspel 250 jarig ontzet van Groningen, geschreven in opdracht der Gemeente Groningen, en op 29 Aug. 1922 voor het eerst onder regie van Henri Brondgeest in de Stadsschouwburg opgevoerd.

1924. ‘'s Levens Bruiloftsfeest’, openluchtspel, geschreven in opdracht van het Gron. Stud. Corps ‘Vindicat atque Polit’ en ter gelegenheid van het Lustrum der Gr. Universiteit met muziek van Kor Kuiler en onder regie van Joh. de Meester opgevoerd.

1928. ‘De Borg’, openluchtspel, geschreven in opdracht van de Groninger Maatschappij van Landbouw en onder regie van Adr. Hooykaas en met muziek van Kor Kuiler opgevoerd op de Menkemaborgh te Uithuizen.

1937. ‘'t Is feest in Hollands Tuin’, Feest-spel geschreven in opdracht van V.a.P. ter gelegenheid van het huwelijk van Prinses Juliana en Prins Bernhard.

1945. Na de Bevrijding werden te Appingedam opgevoerd de openluchtspelen ‘Salve Regina’ en ‘Als de Vreugde roept’.

Dit alles in het Nederlands. Maar toen er in 1918 een voorzitter wezen moest voor de pas opgerichte Algemene Vereniging Groningen, (nu Grunneger Genootschop), was Mr. Vos de man. Deze vereniging is in de eerste plaats het genootschap voor de volkstaal. Onder de voortreffelijke leiding van Mr. Vos traden sprekers op over de rijkdom van dat dialekt, over de volksoverleveringen en over dialekt-toneel. Hij zorgde voor een huldigingsavond voor de toneel- en dialektschrijver B.H. de Graaff, toen diens stuk De Diekrichter in de Stadsschouwburg opgevoerd werd door De Grunneger Sproak. Het was een groot verlies voor de Vereniging, toen Mr. Vos in 1930 de voorzittershamer neerlegde.

[p. 132]

Op zich zelf was dit afscheid geen wonder, als men het oog slaat op het werk, dat Mr. Vos in Appingedam te verrichten had. Zijn advokatenkantoor vorderde veel van hem. Hij was een uitstekende pleiter in menige belangrijke zaak; scherp als het wezen moest, maar altijd hoffelijk en in de vorm.

Onder zijn werkzaamheden verder: medewerking aan de oprichting van de Appingedammer Brons-motorenfabriek (1907), waarvan hij vanaf de oprichting Commissaris en later President-commissaris werd. (Deze N.V. stelt zich ten doel de exploitatie van de Brons-motor, uitvinding van de eerste directeur der Vennootschap, J. Brons.) Medewerking aan de oprichting der N.V. Damster-Auto-maatschappij, waarvan hij vanaf de oprichting president-commissaris was. (Deze maatschappij exploiteert een der eerste autobuslijnen in den lande. Het initiatief daartoe ging uit van de eerste Directeur, P. Smith.)

Dit zijn twee zeer grote bloeiende bedrijven, van uitnemende betekenis voor de Damster gemeenschap. De gemeente Appingedam heeft ook verder zeer veel te danken aan het werk van Mr. Vos.

Als president-commissaris van de Nutsspaarbank bracht hij reeds in 1911 de Openbare Leeszaal tot stand, die met zijn rijke boekerij van grote betekenis geworden is en die een voorname afdeling bezit van Groninger werk. Vos was van de oprichting af de voorzitter.

Hij ijverde voor de stichting van de R.H.B.S. te Appingedam, die hij tot bloei heeft zien komen. Hij was ook de man, die mogelijk maakte, dat de Middeleeuwse Nicolaï-kerk in zijn oude luister werd hersteld naar de plannen van de bouwmeester Wittop Koning. Hij is getuige geweest van dit grote werk.

Maar hij was er niet meer bij, dat het Gewestelijk Museum en de Noordelijke Kunsthof werden ingewijd. Hij kon daarbij niet meer verschijnen, maar het is hem tot een grote vreugde geweest te weten, dat dit laatste plan prachtig is uitgevoerd. Het was zijn ideaal, en het bleek mogelijk bij het eeuwfeest van de Nutsspaarbank.

Het is maar aan weinigen gegeven, zo veel tot stand te brengen in en voor de plaats van geboorte en inwoning.

Vos was een man van grote gaven en hij heeft zijn talenten niet begraven.

Hij is heengegaan na een gelukkig familieleven. Wie hem gekend heeft prijst zijn vriendelijke innemende omgang.

Voor zijn werk mogen wij allen dankbaar blijven.

K. ter Laan