Hollands Maandblad. Jaargang 2000 (626-637)

[p. 23]

Mulisch en Ter Braak
Een tegenspraak over ontlezing
door Bastiaan Bommeljé

Een boek bestaat uit woorden, uit zinnen, en als men geluk heeft ook uit ideeën. Dit stuk gaat niet over ideeën, maar over zinnen en over woorden. Het gaat niet over ideeën omdat die komen en gaan, terwijl woorden en zinnen in boeken altijd blijven staan. Bovendien hebben zo velen al een mening over ideeën, maar slechts weinigen over woorden en zinnen. En dat is zonderling, want zonder woorden en zinnen zijn er helemaal veen ideeën. Bovendien zijn ideeën gratis,



maar dienen woorden en zinnen die het waard zijn in een boek te blijven, eerst geschreven te worden. Zij zijn grondstof, gereedschap en eindproduct van schrijvers.

‘Bien écrire c'est à la fois bien sentir, bien penser et bien dire’, schreef Buffon, en hij bedoelde waarschijnlijk dat een schrijver zijn woorden en zijn zinnen eerst dient te betasten, te wegen en te proeven voor hij ze definitief aan het papier toevertrouwt. Het aardige is dat dit mutatis mutandis ook voor lezers geldt: als lezer dient men de woorden en zinnen van de schrijver te betasten, te wegen en te proeven, voor men zichzelf ervan kan overtuigen dat wat men ziet ook daadwerkelijk verdiend gelezen te worden. Dit hoeft geen hoogdravend literair of van overheidswege gesubsidieerd procédé te zijn. Het enige dat men nodig heeft, is aandacht en toewijding alsmede de overtuiging dat men niet per se hoeft te lezen wat ieder ander ook al leest.

Het navolgende handelt over Harry Mulisch en over Menno ter Braak, en eigenlijk handelt het niet over hen maar over het hedendaagse onvermogen hun woorden en zinnen te lezen. Het is de neerslag van een verontrusting - teleurstelling is misschien een toepasselijker woord, of beter nog: verbazing.

Ik bedoel verbazing over de zin:

‘De aula van het crematorium in Amsterdam is uitgevoerd in kale, grijze baksteen, even kaal en grijs als de lucht boven de stad en de calvinistische ziel’.

Kan een aula ‘zijn uitgevoerd in baksteen’? Zo ja, dan kan mijn badkamer ook zijn uitgevoerd in groen behang. Volgens het woordenboek ligt het niet voor de hand dat zulks taalkundig mogelijk is (uitvoeren: 1. naar het buitenland voeren; 2. doen verrichten; 3. volbrengen, ten uitvoer brengen; 4. verwezenlijken). Ach, misschien toch: ‘een sieraad in goud uitvoeren’ staat er, en dan ‘beter: van goud maken’. En overigens: is de aula nu even kaal en grijs als de lucht en als de ziel, of hangt de lucht boven de stad en boven de ziel?

Ik bedoel ook verbazing over de zinnen:

‘Er was veel belangstelling, vooral uit de theaterwereld; iedereen kende iedereen, maar er waren ook journalisten, vooral van de sensatiepers. Ook een paar in zichzelf gekeerde mannen, die eruitzagen als politie.’

Afgezien van de gulle overdaad van twee keer ‘vooral’ en twee keer ‘ook’, staat hier een raadsel (of een paradox?). Iedereen kende iedereen, ‘maar’ er waren ook journalisten - die men dus blijkbaar niet kent, hoewel toch weer genoeg om te weten dat ze van de sensatiepers zijn. En wat betekent eigenlijk: ‘die eruitzagen als politie’? Zoiets als: ‘die eruitzagen als brandweer’, of ‘die eruitzagen als binnenlandse zaken’? Het is waar dat het woord ‘politie’ (1. toezicht, controle; 2. tak van dienst belast met openbare orde en veiligheid; 3. de gezamenlijke ambtenaren van deze dienst) als vierde betekenis inderdaad ‘politieagent’ heeft, maar die betekenis kan hier niet zijn bedoeld, want dan zou er immers de meervoudsvorm moeten staan: ‘polities’.

[p. 24]

Ik bedoel bovendien verbazing over de zinnen: ‘Zelf kende ik Herbert alleen oppervlakkig: als jongeman had hij eens in een stuk van mij gestaan. [...] Hij was een begenadigd acteur, die een hoofdrol had gespeeld in mijn eerste stuk.’

Deze zinnen staan zes bladzijden van elkaar verwijderd en gaan beide over de hoofdpersoon van het verhaal. Blijkbaar is de schrijver niet in staat te beslissen of ‘oppervlakkig kennen’ hetzelfde wil zeggen als zeker weten dat iemand een ‘begenadigd acteur’ is, en of ‘eens in een stuk’ hebben gestaan hetzelfde is als ‘de hoofdrol’ spelen in ‘mijn eerste stuk’. En als de schrijver niet in staat is te beslissen, hoe kan de lezer dit dan doen?

Ik bedoel eveneens verbazing over de zinnen: ‘Hij hield hun handen vast en zij keken naar de witgelakte kist, opgebaard te midden van de bloemen, en naar de reusachtige, ingelijste foto van Magda, Herberts vrouw; getooid met een zwart lint stond hij op een ezel.’

Wie zou die ‘hij’ toch zijn, die op een ezel staat? De ‘foto’ kan niet werkelijk zijn bedoeld, daar dit woord normaal gesproken vrouwelijk is. En wie ligt daar nu eigenlijk opgebaard? Blijkens de zin moet het de kist zijn, maar kisten kunnen helemaal niet opgebaard liggen, in tegenstelling tot lijken in de kist. Opbaren betekent immers: een dode op een (lijk)baar leggen. Is dit een raadsel of wellicht een paradox?

Ik bedoel daarnaast verbazing over de zin: ‘Ik had meteen al het gevoel, dat ik misschien iets met die gebeurtenis kon beginnen; maar dat idee verdween naar de achtergrond, zoals dat wel meer met ideeën gebeurt.’

Wat een grappige formulering, met een zonderling woord ‘al’, een overbodig woord ‘misschien’ (het is immers een ‘gevoel’ en geen zeker weten?), een overbodige komma en een raadselachtige (of paradoxale) gelijkschakeling van ‘gevoel’ met ‘idee’. En wat zou die ‘achtergrond’ nu zijn: is dit een achtergrond waar ‘het gevoel’ dan wel ‘idee’ gedurig blijft knagen (en dus juist niet verdwijnt), of is dit een achtergrond waarin iets helemaal uit zicht verdwijnt? Maar dan zou het waarschijnlijk ‘op de achtergrond raken’ moeten zijn, of nog beter ‘in het vergeetboek raken’.

Ik bedoel niet in de laatste plaats verbazing over de zinnen:

‘Het zal een beetje een geestdodend karwei worden, mij door Herbert te laten dicteren en steeds de band aan en uit te moeten zetten, maar dat moet dan maar. Vervolgens zal ik zijn verhaal natuurlijk moeten veranderen, vervormen, er een heel andere draai aan moeten geven, zodat het loskomt van hem, - maar daar ga ik nu nog niet over nadenken: het moet ook voor mijzelf een verrassing blijven. Te zijner tijd zal ik hem natuurlijk om toestemming moeten vragen [...]’

Wij tellen in het bestek van drie zinnen zes maal ‘moeten’; drie maal ‘maar’ en twee maal ‘natuurlijk’, en dan hebben we ‘een beetje een geestdodend karwei’ al achter de rug, en het ‘aan en uit’ zetten van ‘de band’ (de bandrecorder toch zeker?), alsmede het geheel misplaatste ‘dicteren’ door de dode Herbert. En: moet ‘het’ nu een verrassing ‘blijven’ (dus nooit onthuld worden), of een verrassing ‘zijn’ als de aap uit de mouw komt? Wellicht bedoelt de schrijver: ‘Het zal een nogal geestdodend karwei worden de tekst van Herbert uit te tikken en daarbij steeds de band een stukje af te spelen en weer te stoppen, maar er zit niets anders op. Vervolgens zal ik er niet aan kunnen ontkomen zijn verhaal te veranderen, te vervormen, er een andere draai aan te geven, zodat het nauwelijks nog iets met hem te maken heef, - ofschoon ik daarover nu nog niet ga nadenken: de uitkomst moet ook voor mij een verrassing zijn. Te zijner tijd zal ik hem uiteraard om toestemming dienen te vragen.’ - Ik weet niet of dit literatuur is, maar het is wel duidelijk - een stuk duidelijker dan wat er stond -, en zulks zonder dat één woord herhaald wordt.

Ik bedoel mitsgaders zinnen als:

‘Ik zag - en zie het nu weer - dat hij bij die herinnering zoiets als een lach moest onderdrukken. Dat dat zo was, onder deze omstandigheden, gaf iets aan van zijn onverwoestbaarheid. Zelf wist ik het trouwens ook allemaal nog, ik was ook bij die bijeenkomst geweest. Toen een leider van het gezelschap had gezegd, dat zij zich lieten leiden door twee vragen, wat spelen wij en hoe spelen wij, was ik naar de microfoon gelopen en had gezegd dat de belangrijkste vraag ontbrak, namelijk: voor wie spelen wij - en dat dat de crux van het hele oproer was.’

Afgezien van de vondst om binnen drie zinnen tweemaal ‘dat dat’ te laten stotteren (zoals ook di-

[p. 25]

verse malen elders in de tekst), en eenmaal ‘ook... ook’ te laten schuren (zoals ontelbaar veel miljoenen keren in de tekst), kan men zich afvragen wat de schrijver bedoelt met het woord ‘zoiets’. Pas in de nieuwste Woordenlijst der Nederlandse Taal maakt dit woord zijn debuut (in de zin van: ‘Hoe verzin je zoiets’). Bedoeld is hier blijkbaar ‘iets als’ in de betekenis van ‘een onbestemde entiteit die gelijkt op’, maar hoe kan iets onbestemd zijn en tegelijk op een lach lijken die men moet onderdrukken? Is er iets dat gelijkt op een te onderdrukken lach en toch onbestemd is? En trouwens: hoezo ‘moeten’? Moest hij het, maar lukte het niet? Of moest hij het en lukte het wel, zodat het woord ‘onderdrukken’ had volstaan? Maar indien het gelukt was ‘zoiets’ te onderdrukken als een lach, hoe kunnen we dit dan zien en weten (zowel destijds als ‘nu weer’)? Raadsels (of paradoxen) alom.

Ik bedoel evenzeer verbazing over de zinnen: ‘Ik las niet alleen zijn hoofdwerken, zoals de docta ignorantia, ‘Over het wetende niet-weten’, maar alle minder belangrijke ook, zoals de visione dei, ‘Over het zien van God’.

I have little Greek and less Latin, schreef de dichter, en ik kan dat slechts beamen, maar de docta ignorantia betekent. ‘Over de geleerde onwetendheid’ (bij ‘het wetende’ denkt men eerder aan een afleiding van nosco - en in het bijzonder aan een afleiding van het perfectum novi - en bij ‘nietweten’ is waarschijnlijk eerder ignotus aan de orde, van ignoro). En dan nog blijft het een raadsel (of paradox?) om te pochen dat men niet alleen de ‘hoofdwerken’ maar ook ‘alle minder belangrijke’ (sc. werken) heeft gelezen, om vervolgens van beide reeksen met slechts één enkel voorbeeld te komen.

Ik bedoel vooral verbazing over de zin:

‘Om bij stations te blijven, ook Tolstoj had natuurlijk vergenoegd in zijn handen gewreven toen hij klaar was met de scène, waarin Anna Karenina onder de trein komt, want zij was hem goed gelukt.’

Kan men een dergelijke zin nog lezen zonder erin te blijven (om maar te zwijgen van stations)? Dan zal men zich als lezer toch moeten zetten over het zonderlinge woord ‘natuurlijk’ (voor ‘vast en zeker’), de ogen sluiten voor een schrijver die ‘klaar is met een scène’, klauteren over de raadselachtige komma voor ‘waarin’ en ten slotte de worsteling aangaan met de passage ‘want zij was hem goed gelukt’ (bedoeld met ‘zij’ is misschien Anna?).

Ik bedoel overigens met name verbazing over de zin:

‘Misschien had hij zelfs niet geluisterd naar de voorgelezen brief en was hij met zijn gedachten heel ergens anders, aangezien de ervaring hem had geleerd, dat bij elke plechtigheid hetzelfde wordt gezegd over onvergetelijkheden en achtergelaten leegtes.’

Wellicht had hij niet geluisterd naar het voorlezen van de brief, zal de schrijver bedoelen, of zou hij met zijn gedachten heel (dan wel half?) ergens anders zijn geweest, daar het woord ‘aangezien’ evenzeer misplaatst is, omdat blijkbaar ‘omdat de ervaring hem nu eenmaal’ is bedoeld, terwijl de komma voor ‘dat’ overbodig is. En wie wel eens bij een begrafenis is geweest waar iets wordt gezegd over ‘onvergetelijkheden’ (of zelfs maar over één onvergetelijkheid), krijgt een gratis nummer van Hollands Maandblad.

En natuurlijk bedoel ik verbazing over de zin: ‘Toen zij zichzelf weer in haar macht had, sprak zij over hun ontmoeting in de jaren zestig, tijdens de theaterrevolte.’

Toen ik mijzelf in mijn macht had, toen jij jezelf in je macht had, toen hij zichzelf in zijn macht had, toen wij onszelf in onze macht hadden, toen jullie jezelf in jullie macht hadden, toen zij zichzelf in hun macht hadden. Het moet een werkwoord zijn dat de schrijver hier ter plekke heeft ausgedacht.

Daarenboven bedoel ik verbazing over de zin: ‘Laat ik eenvoudig maar eens beginnen met wat losse notities, naar het mij invalt, daarna zie ik wel hoe ik het structuur geef.’

Ach, hoe veel baat had de lezer niet gehad indien de schrijver die structuur inderdaad gevonden zou hebben. Dan hadden we misschien nu niet met glazige blik hoeven aankijken tegen het raspende ‘eenvoudig maar eens’, en tegen tweemaal ‘het’ waarbij het geen van de twee keer duidelijk is wat ‘het’ nu eigenlijk moet zijn.

Ik bedoel met name verbazing over de zin:

[p. 26]

‘De stilte in de aula werd zo diep als ik mij die op de noordpool voorstelde.’

De functie van de woorden ‘als’ en ‘die’ in deze zin verdient nadere overpeinzing. Zou met ‘als’ bedoeld zijn ‘wanneer’ of ‘indien’, mer de intentie duidelijk te maken dat de stilte slechts ‘zo diep’ kon worden wanneer de schrijver naar de noordpool reist om zich aldaar een en ander voor te stellen? Of zou bedoeld zijn dat de schrijver zich voorstelt dat op de noordpool (met de eeuwig gierende winden en het voortdurende gekraak der ijsschotsen) de stilte even diep is als in de aula (dezelfde die ‘in kale grijze baksteen is uitgevoerd’). En wat is nu precies ‘die’? Is dat ‘de stilte in de aula’ (het onderwerp van de zin)? Maar dat kan niet, want ‘in de aula’ zou dan logisch hopeloos wringen met het voorstellen op de noordpool.

U hebt het begrepen. Dit zijn zinnen uit het boekenweekgeschenk van Harry Mulisch: Het theater, de brief en de waarheid. Ik matig mij geen oordeel aan over het oeuvre van de Homerus van de Lage Landen. Ik weet slechts dat ik enkele van zijn vroege verhalenbundels bijzonder waardeer (Het mirakel; De versierde mens - deze boeken troffen mij als adolescent juist vanwege hun doeltreffend taalgebruik). Ik weet ook dat ik zijn roman Twee vrouwen lachwekkend middelmatig vind en dat ik zijn filosofisch werk weinig meer acht dan humbug voor half-literaten. Maar dit zijn slechts opinies, en dus zijn ze even veel waard als elke andere opinie.

Ik matig mij wel een oordeel aan over dit boekenweekgeschenk, dat ik met aandacht en toewijding heb gelezen. En dan is dat geen oordeel over het veelbesproken idee dat er ten grondslag aan ligt, maar wel over de woorden en de zinnen. Dit oordeel is duidelijk: Het theater, de brief en de waarheid is een van de slordigste, harkerigste en meest anakoloetisch geschreven boeken die ik sedert mijn jaren aan de universiteit onder ogen heb gekregen. Dat is hierboven geïllustreerd, en voor de liefhebber kan de lijst met syntactische blunders en stilistische drab nog eindeloos worden uitgebreid. Ik weet niet wat er met Mulisch is gebeurd sinds de jaren vijftig, en ik wil het ook niet weten, maar indien dit werk als manuscript anoniem ter tafel was gekomen bij Hollands Maandblad of enig ander zichzelf respecterend periodiek had het in deze vorm de drukpers niet gehaald.

En precies hier ligt de kern van mijn verontrusting, mijn teleurstelling en mijn verbazing. Het merendeel der Nederlandse critici vond het boek van Mulisch prachtig, juist ook vanwege de stijl. Tom van Deel schreef in Trouw over ‘een subliem verhaal’ dat ‘sterk geschreven’ is. Arnold Heumakers repte in NRC Handelsblad van een ‘meesterlijke novelle, even helder van stijl als raadselachtig van opzet’ en van ‘een van de allerbeste literaire Boekenweekgeschenken die de cpnb het publiek sinds 1984 cadeau heeft gedaan’. Xandra Schutte noteerde in Vrij Nederland dat het werkje niet alleen ‘een subliem commentaar op de verhouding tussen kunst en werkelijkheid’ biedt, maar bovenal ‘onvergetelijke kunst’ is. Zelfs Robert Anker - geenszins een Mulisch-liefhebber - heeft het in Het Parool over een ‘verbluffend mooi plot dat Mulisch hier verzonnen heeft’.

Deze recensenten kunnen niet lezen. Dat wil zeggen: ze zijn blijkbaar niet in staat de toewijding op te brengen om de woorden en de zinnen in deze novelle te betasten, te wegen en te proeven, om zichzelf ervan te overtuigen dat wat ze zien het ook daadwerkelijk verdiend gelezen te worden. Met hun loftuitingen over de stijl van Mulisch hebben zij zich belachelijk gemaakt. Zeker is dat Buffon geen enkel oordeel van deze recensenten serieus zou nemen.

Het dient gezegd dat alleen Arjan Peters in De Volkskrant - juist hij, die doorgaans zijn geringe talent zo margarine-dun over de pagina's smeert - opmerkte dat Het theater, de brief en de waarheid wordt ontsierd door ‘een flink aantal stilistische stupiditeiten’. Hij noemde als voorbeeld onder meer de zinnen: ‘De politieman, ter dood veroordeeld, omdat hij de levens van een groot aantal joden en verzetsstrijders op zijn geweten had’ (bedoeld is: de dood van een groot aantal joden); en: ‘Soms bleef zij plotseling staan’ (over een vrouw die een lijkrede houdt en daarbij af en toe een stilte laat vallen). - Peters heeft gelijk, en dat maakt het oordeel van de andere recensenten slechts pijnlijker.

Dat Nederlandse recensenten lijden aan ontlezing, kwam evenzeer aan het licht bij de ophef over ‘het antisemitisme van Ter Braak’ waaraan het onlangs verschenen boek van H.A. Gomperts Een kern van waarheid is gewijd. Het Amsterdamse universiteitsblad Folia vond een en ander belangrijk genoeg om over de volledige breedte

[p. 27]

te openen met de kop ‘ter braak ook antisemitisch’. Ik weet niet of dit bedoeld was als posthume rehabilitatie van de Amsterdamse hoogleraar moderne letterkunde, wiens academische carrière voornamelijk in een geruisloze writer's-block voorbijging, en ik wil het ook niet weten. Veel interessanter is de column die literair recensente Elsbeth Etty aan de kwestie wijdde in NRC Handelsblad.

Zij schreef dat zij zich ‘in zekere zin verraden’ voelt door ‘de held van haar jeugd’, nu Gomperts heeft ‘afgerekend’ met ‘het antisemitisme en de diepgewortelde afkeer van Ter Braak van de rechten van de mens’. Het meest ‘schokkende’ aan het boek vindt zij niet eens de ‘antisemitische oprispingen’ maar ‘het verband’ tussen Ter Braaks ‘racisme en zijn fundamentele afkeer van de mensenrechten’. Zij is kortom ‘aangedaan’, ondanks het feit dat Ter Braak volgens haar ‘vocht met de racist in zichzelf’.

Dat een en ander haar ‘aangrijpt’ heeft twee redenen, schrijft ze: ‘De eerste is dat het antisemitisme en racisme van Ter Braak, door zijn zelfmoord en alles wat daarna is gebeurd, nooit echt ter discussie heeft kunnen staan.’ De tweede reden is dat racistische denkbeelden ‘de laatste tijd weer zo venijnig de kop opsteken’. Is het, vraagt zij ten slotte retorisch, ‘niet weer eens tijd voor een Comité van Waakzaamheid?’

Deze column wekt verontrusting, beter misschien: teleurstelling, neen: verbazing. En dat niet alleen vanwege de flagrante onzin dat Ter Braaks ‘antisemitisme en racisme nooit echt (wel onecht?) ter discussie heeft (moet zijn: hebben) kunnen staan’. Zowat het gehele westerse denken na de Tweede Wereldoorlog is een discussie over juist deze onderwerpen, en dat geldt ook voor de diverse visies op Ter Braak, hoewel men hem niet kan verwijten door omstandigheden niet in staat te zijn geweest aan het debat deel te nemen. En de teleurstelling betreft evenmin de ultieme gemeenplaats dat rechtse denkbeelden ‘de laatste tijd weer zo venijnig de kop opsteken’. Zonderling genoeg doen de gesmade denkbeelden van anderen zulks altijd en doorlopend, en als gestaald pamflettenlezer weet ik niet beter of de bruinhemden rukken al decennia lang steeds dreigender op door de Nederlandse straten.

Neen, de werkelijke teleurstelling schuilt in het feit dat Etty schrijft de grote essays van Ter Braak - ‘het intellectuele geweten van Nederland’ die zij ‘altijd op een voetstuk heeft geplaatst’ - te hebben gelezen, en zich desalniettemin ‘verraden voelt’ door de opmerkingen van Ter Braak die wij nu - driekwart eeuw en een holocaust later - antisemitisch noemen. Hoewel, schrijft ze een regel verder: ‘Eigenlijk wisten alle bewonderaars van Ter Braak altijd al dat de eigenzinnige denker niet is ontsnapt aan de waan van zijn tijd.’

Mogen wij nu concluderen dat Etty ondanks haar loftuitingen niet tot die ‘bewonderaars’ behoort? Wellicht heeft zij Ter Braak inderdaad bewonderd, maar las zij nooit de woorden en zinnen die er stonden, en had zij slechts oog voor haar eigen idee dat Ter Braak zich verzette tegen het carnaval der burgers op dezelfde wijze als zij dit trachtte te doen in de veilige jaren zeventig.

Het is mogelijk, maar ik weet het niet zeker en ik wil het ook niet weten. Zeker is slechts dat deze column over de ‘ontdekking’ van Ter Braaks ‘antisemitisme’ mij vervult met verontrusting. Het is niet minder dan belachelijk Ter Braak te veroordelen als ‘racist’ en ‘hartgrondig antisemiet’, nu die woorden iets geheel anders betekenen dan in zijn tijd.

Ter Braak was ongetwijfeld van alles, en zeker niet onfeilbaar, maar hij was in ieder geval geen meewaaier. Hij liet nimmer zijn hart en zijn hoofd hangen naar de mode van de dag. Hij was daarentegen wel in staat de woorden en de zinnen van zijn tijd te lezen. En daarom zal hij worden herinnerd, lang nadat de huidige generatie literaire critici is vergeten.