Hollands Maandblad. Jaargang 1995 (566-577)

[p. 18]

Een nieuwe New Grub Street
door Maarten 't Hart

Nooit heb ik een carrière als broodschrijver geambieerd. Mij leek het reuze hachelijk om van de pen te leven. Uiteraard had ik daarbij vooral het schrikbeeld voor ogen dat zo uitermate treffend door George Gissing op papier is gebracht in zijn roman New Grub Street. Daarin vinden wij het verhaal van de auteur Edwin Reardon. Ooit heeft hij enkele redelijk succesvolle romans geschreven, maar de revenuen daarvan zijn reeds lang weggeëbd, en nu is hij, om vrouw en kroost van voedsel en onderdak te voorzien, gedwongen zich af te sloven. Hij dient zo snel mogelijk zo veel mogelijk romans te schrijven. Gissings boek is zo'n schitterende evocatie van het droevige lot van de tot broodschrijverij gedoemde literator, dat het iedere lezer ervan een heilige huiver bijbrengt voor schrijven als vorm van levensonderhoud. Gelet op de zorgeloosheid waarmee hedendaagse Nederlandse schrijvers ervoor kiezen om uitsluitend van de pen te leven, moeten we van hen wel aannemen dat zij - uitzonderingen als Geerten Meijsing en de helaas overleden Cees Buddingh' daargelaten - het boek niet kennen.

Uiteraard kan men ook in vele brieven van auteurs het ellendige lot gewaarworden van de broodschrijver. Neem alleen Fontane, de grootste briefschrijver onder hen en één van de twee of drie grootste schrijvers uit de wereldliteratuur. Niettemin nog op het eind van zijn leven in armoedige omstandigheden verkerend. Voortdurend op zijn nek gezeten door een klagerige vrouw, die dat bestaan van eindjes aan elkaar knopen maar niks vond en die veel liever had gezien dat haar man een grijze ambtenaar was met een vast inkomen, vlucht Fontane op hoge leeftijd naar armoedige hotelletjes om daar zijn romans te kunnen schrijven. Wat een lot! En hij was heus niet de enige. Tientallen, honderden voorbeelden zouden te geven zijn van schrijvers met het New Grub Street-syndroom. In onze dagen kan men de echo van New Grub Street nog beluisteren in de brieven van Geerten Meysing.

Nee, broodschrijver, heb ik altijd gedacht: dat nooit. Bovendien werd ik herhaaldelijk gewaarschuwd. Mijn Engelse uitgever, de heer Allison, bezwoor mij toch nooit voor de verleiding te zwichten uitsluitend van de pen te gaan leven. Hij is zelf inmiddels allang op de flacon gegaan, maar zijn, overigens in dronkenschap geuite, raadgevingen klinken nog altijd na in mijn oren. Ook Willem Frederik Hermans heeft mij na afloop van een gezamenlijk tv-optreden eens op het hart gebonden dat ik nooit zijn voorbeeld moest volgen. Zo lang als maar mogelijk was, diende ik aan de universiteit te blijven. Blijkbaar verging het hem na zijn ontslag aan de universiteit van Groningen als broodschrijver zo slecht dat hij zich ertoe gedwongen voelde een jongere collega te waarschuwen.

Toch is dat eigenaardig. Schrijvers zoals Hermans, die goed verkopen, die af en toe een lezing kunnen houden, die zo nu en dan een artikel voor de krant kunnen leveren, moeten vrij gemakkelijk van de pen kunnen leven. Is het niet genoeg dan zijn daar aanvullende honoraria van het Fonds der Letteren. Voorts het leengeld. En uiteraard de zogenaamde Maanden van het Fonds der Letteren. Sommige schrijvers, Sybren Polet is een berucht voorbeeld, krijgen zelfs nog twaalf Maanden ook al hebben zij jarenlang niet gepubliceerd.

Eén ding heeft mij echter altijd voor ogen gestaan. Af en toe een artikel schrijven voor de krant, akkoord, maar niet uit financiële noodzaak. Zo nu en dan een lezing, best, maar niet om den brode. En wat er ook gebeurt: nooit wil ik afhankelijk zijn van de luimen en grillen van degenen die bij het Fonds der Letteren over de verdeling van Aanvullende Honoraria en de Maanden te beslissen hebben. Het slag mensen dat het daar voor het zeggen heeft, beschouw ik met het grootst mogelijke wantrouwen, daar wil ik niets mee te maken hebben, daar wil ik onder geen voorwaarde op enigerlei wijze van afhankelijk zijn. Vandaar dat ik de wijze raadgevingen van de heer Allison en Willem Frederik Hermans helemaal niet nodig had. Zelf was ik er, reeds voor zij mij toespraken, van overtuigd dat ik niet alleen met de schrijverij in mijn levensonderhoud wilde voorzien.

Maar zie: het lot besliste anders. In 1980 studeerde bij ons een veelbelovende onderzoekster

[p. 19]

af die geen baan kon krijgen. Wat lag, gelet op het feit dat ik met schrijven aardig bijverdiende, meer voor de hand dan haar de helft van mijn baan aan te bieden? Ons afdelingshoofd voelde er aanvankelijk niet voor, maar liet zich na veel praten overhalen. Op voorwaarde evenwel dat een en ander slechts tijdelijk zou zijn, en dat ik binnen afzienbare tijd weer hele dagen zou gaan werken. Mijn baan werd gehalveerd, de onderzoekster werd aangesteld, en zowel zij als ik werkten gewoon hele dagen en waren daar zeer gelukkig mee. Toen echter kwam er aan de universiteiten een daverende bezuinigingsronde. Haar halve baan werd zonder meer opgeheven, en ik kreeg haar helft, ondanks alle gemaakte afspraken, niet terug. Al wat daarover op papier was gezet, en door professoren, curatoren en andere -oren was ondertekend, bleek overruled door de bittere noodzaak van bezuinigingen. Voor mij was het niet erg, maar de onderzoekster was van de ene dag op de andere werkeloos.

Een paar jaar later moest er weer bezuinigd worden. Er vielen gedwongen ontslagen. Of ik maar zo vriendelijk wilde zijn vrijwillig ontslag te nemen. Anders moest een mijner collega's, jonger dan ik, later dan ik aangesteld - zo waren de regels - ontslagen worden. En hij had al een gezin met twee kinderen! Ik ben voor die chantage gezwicht en heb vrijwillig ontslag genomen. Sindsdien, 1 januari 1987, ben ik broodschrijver.

Doemt nu het spook van New Grub Street al op? Nee, want ik behoor tot het selecte groepje van schrijvers van wie het werk zo goed verkoopt dat zij, meestal op advies van hun belastingaccountant, ertoe zijn overgaan een bv op te richten. Zo ook Annie Schmidt, Yvonne Keuls, Yvonne Kroonenberg en Adriaan van Dis bijvoorbeeld. Annie Schmidt ontving jaarlijks zo'n zeshonderdduizend gulden aan royalties. Daarvan kan een schrijver redelijk rondkomen.

Ook ik heb mij er dus, zij het met tegenzin, op advies van mijn belastingaccountant, toe laten overhalen een bv op te richten. Thans geniet ik dan ook een vast inkomen als directeur van mijn eigen eenmansbv, en hoef ik mij, dankzij de constructie van de zogenaamde pensioenbv, niet direct zorgen te maken voor later.

Dit moge dan op zichzelf een geruststellende zaak zijn, maar het is hoogst onwaarschijnlijk dat de directeur van een auteursbv ooit zo'n indrukwekkend boek zou kunnen schrijven als New Grub Street.

Bestaat er een ander beroep waarbij de inkomsten zo uiteenlopend kunnen zijn als dat van auteur? Van per jaar vijftig tot zeshonderdduizend gulden aan royalties? Dat is, in feite, toch heel zonderling, en in veel opzichten ook hoogst onbevredigend. Lang geleden had ik de Chinese auteur Gua Hu op bezoek en met hem voerde ik, daarbij geholpen door een tolk, een lang gesprek over de financiële aspecten van het schrijverschap. Dat was namelijk het enige onderwerp dat mijnheer Hu bleek te interesseren. Hij wilde precies weten hoe een en ander in Holland geregeld was. Ik heb hem verteld over het Fonds der Letteren, over royalties, over aanvullende honoraria. Hij vond het een buitengewoon onrechtvaardig systeem. Hij doorzag meteen dat op deze wijze de uitersten mogelijk zijn. Van miljonair tot armlastige. Nee, dan hadden ze het in China toch heel wat beter opgelost. Alle royalties, zo vertelde hij mij, werden in één grote pot gestort, en vervolgens in gelijke porties verdeeld onder de schrijvers. Ik had daar nog nooit van gehoord, en vraag me trouwens nog steeds af of het wel waar is, maar het klonk mij wel aanlokkelijk in de oren. Alleen: wanneer heet men daar schrijver en mag men meedelen in de royalties? Als er sprake is van ballotage, of, erger nog, van trouw aan de communistische partijlijn eer men tot de selecte groep van royalty-delers wordt toegelaten, dan is het systeem haast even slecht als dat van het Fonds der Letteren, waar met een onbegrijpelijke, en naar het zich laat aanzien grillige willekeur Maanden worden uitgedeeld. En waarbij bovendien - een schrijnende misstand - de uitdelers ook zelf ontvangers zijn. De rechterhand kan de linkerhand een aantal Maanden verstrekken. Dat is en blijft bar en boos.

Ik zou graag meer weten over dat Chinese systeem. Hoe werkt het in de praktijk? Hoeveel moet je gepubliceerd hebben voor je mee mag doen? Krijgt iedereen echt evenveel? En, belangrijker nog, voorkom je op deze wijze scheve ogen, jaloezie, verbittering? Voorkom je ook dat de goedlopende schrijvers door hun uitgevers als vorsten worden behandeld, terwijl de slecht verkopende kneusjes in het Fonds op zijn best als lastige zonderlingen geduld worden?

Het zou te ver gaan om te zeggen dat ik lijd onder de jaloezie en de afgunst van mijn minder goed verkopende collega's. Het is iets dat ik accepteer als een begrijpelijke zaak, ik lig er niet van wakker. Ook lijd ik er niet onder dat ik door mijn uitgever als een vorst word behandeld. Het enige probleem - nou ja, probleem - dat ik met mijn

[p. 20]

uitgever heb is dat er steeds sprake is van een zekere belustheid van zijn kant naar nieuw werk van mijn hand. Sinds het weergaloze succes van De tweeling van Tessa de Loo valt overigens een afname van die belustheid te bespeuren, en dat vind ik buitengewoon prettig. Hoe heerlijk om in alle rust aan een roman te kunnen doorwerken! En haast nog prettiger is de gedachte dat ik de roman waar ik nu aan werk, als ik er niet tevreden over ben, desnoods net zo lang onder mij kan houden tot ik er voldoende afstand van genomen heb om hem helemaal te kunnen herzien of te herschrijven. Sterker nog: ik kan het boek gewoon weggooien als het mij niet bevalt. Ik druk F7 in van mijn computer. Hij vraagt: document bewaren j/n. Ik druk op de n, en weg is de roman. Dat kan omdat de noodzaak van publikatie ontbreekt. Mijn belastingaccountant zegt weliswaar steeds dat de bv geen verlies mag maken, maar daar heb ik lak aan. In het uiterste geval kan de bv ook altijd nog worden opgeheven. Zelfs dan kan ik nog jarenlang voort.

Ofschoon ik mijzelf door het lot sinds de verschijning van mijn roman Een vlucht regenwulpen om onnaspeurlijke redenen bijzonder begunstigd mag noemen, knaagt er toch iets nu ik broodschrijver ben tegen wil en dank. Mij dunkt dat er, bij mijn collega's die minder bevoorrecht zijn dan ik, maar wel, evenals ik, van de pen leven, nog meer moet knagen. Mij dunkt ook dat er stof is voor een nieuwe New Grub Street. Dat zou dan geen roman zijn over de noodzaak om te schrijven teneinde de bittere armoede buiten de deur te houden, maar een roman over, enerzijds, de eenzaamheid van de schrijver - achter zijn schrijftafel beleeft hij niets, zit hij niet in de file, ziet hij geen mensen, heeft hij geen deel aan het leven van werknemers die overdag de deur uitgaan om hun brood te verdienen, staat hij eigenlijk buiten de samenleving - en, anderzijds, de vele activiteiten die vandaag de dag haast vanzelfsprekend van een schrijver verlangd en verwacht worden om zijn werk onder de aandacht te brengen: interviews geven, in tv-talkshows verschijnen, in boekhandels signeren, aan forums deelnemen, lezingen geven, literaire avonden verzorgen, op middelbare scholen optreden.

Het is alsof de schrijver niet nog uitsluitend schrijver mag zijn, maar ook over allerlei andere eigenschappen moet beschikken om zijn vak goed te kunnen uitoefenen. Hij (met hij bedoel ik uiteraard steeds ook zij) moet, wil hij een beetje goed voor den dag komen op literaire avonden, op zijn minst ook enigszins getalenteerd zijn als entertainer. Hij moet iemand zijn die niet al te slecht oogt op de buis, en als de camera voor hem (of haar) in zwijm valt, zoals in geval van Adriaan van Dis of Margriet de Moor of Connie Palmen, dan is dat toch maar mooi meegenomen. Hij moet flair hebben om een interview te geven, hij moet in ieder geval zo vriendelijk zijn dat hij, als hij zijn boeken signeert, de mensen niet honds behandelt. En liefst moet hij - ik vind dat 't moeilijkste onderdeel van het hele schrijverschap - er ook goed in zijn om het schutblad van door hem te signeren boeken te voorzien van fraaie opdrachten. Hij moet, kortom, beschikken over een heel aantal eigenschappen die niet alleen niets uitstaande hebben met zijn eventuele schrijftalenten, maar daar mogelijkerwijs zelfs haaks op staan. Ik zou mij althans heel goed kunnen voorstellen dat juist de allerbeste schrijvers nadrukkelijk alle bovengenoemde eigenschappen radicaal missen. Kun je je Vestdijk voorstel-

[p. 21]

len als entertainer? Vestdijk beminnelijk boeken signerend, en daarbij strooiend met opdrachten? Vestdijk als gedreven prater in een talkshow? Hij was eens voor de televisie, werd geïnterviewd door Gomperts. Ik keek ernaar met mijn hospita die nog nooit iets van Vestdijk had gelezen. ‘Wat een enge man,’ zei ze, ‘ik zou nooit iets van die man willen lezen.’ Faulkner was een zwijgzame man die, als hij al iets zei, niet te verstaan was. Ook die miste volledig alle eigenschappen die vandaag de dag onontbeerlijk lijken voor een schrijver.

Dat je, als je om welke reden dan ook, de oneigenlijke taken van het hedendaagse schrijverschap niet wilt vervullen, desondanks toch kunt floreren als schrijver, lijkt nu al weinig waarschijnlijk, en zal volgens mij in de toekomst vrijwel geheel uitgesloten zijn. Ik heb die oneigenlijke taken altijd blijmoedig vervuld, beschik bovendien ontegenzeggelijk over enig talent als entertainer, en weet het hachelijk probleem van de opdrachten bij het signeren altijd op te lossen met bijbelteksten (bijvoorbeeld Spreuken 7 vers 18 voor jonge vrouwen, Spreuken 31 vers 10 voor oudere dames), maar ja, ik ben dan ook géén Faulkner of Vestdijk. En al moge ik dan die oneigenlijke taken in Nederland blijmoedig vervullen, daarbuiten wens ik niet op te treden. Ik ben onder meer twee keer uitgenodigd in Finland, twee keer in Canada, vier keer in Duitsland, één keer na vertaling van De jakobsladder voor de Franse televisie, twee keer in Rusland, één keer in Italië, maar ik heb, daar ik reizen haat tot in het diepst van mijn ziel, al die uitnodigingen afgeslagen. Ook ben ik nooit naar de Buchmesse in Frankfurt geweest. Slechts Engeland en Zweden heb ik bezocht omwille van promotie van vertalingen. In Engeland is evenwel mijn uitgever failliet gegaan. In Zweden, waar ik nu een keer of zes geweest ben, wordt mijn werk goed verkocht. Waaruit wellicht kan worden afgeleid dat het inderdaad effect sorteert als je je gezicht laat zien in de landen waar je werk in vertaling verschijnt.

Met andere woorden: succes in het buitenland is kennelijk alleen weggelegd voor schrijvers die niet opzien tegen promotionele activiteiten in den vreemde. Margriet de Moor maakt hele tournees door Duitsland en Frankrijk, Tessa de Loo bereist eveneens heel Duitsland, Cees Nooteboom heeft, soms samen met Harry Mulisch, al in heel Europa aanvallig reclame gemaakt voor zichzelf, en Hella Haasse en Adriaan van Dis... enfin, zij doen maar, ik heb het er niet voor over, dan maar géén succes elders. Ik wil 's avonds gewoon in mijn eigen bed slapen. Was ik zo arm dat ik geen dak boven mijn hoofd had, dan zou ik wel anders piepen, en wel al die uitnodigingen uit het buitenland aannemen, maar niettemin lijken mij al dit soort tournees al net zo weinig bevorderlijk voor het ontstaan van grote literatuur als de bittere armoede in New Grub Street.

Wat, kortom, vandaag de dag de redelijk succesrijke broodschrijver bedreigt is niet het spookbeeld van New Grub Street, maar het spookbeeld van de alomtegenwoordige commercie die dwingt, die noodzaakt tot activiteiten die, indien uitputtend beschreven, wellicht ooit een roman van de allure van New Grub Street kunnen opleveren, maar die voor het gros van de schrijvers wellicht zelfs funester zullen blijken te zijn dan armoede, honger, koude. Wie met een lege maag in een kille kamer zit, kan desondanks een meesterwerk afleveren, maar wie zich rept van talkshow naar signeersessie naar literaire avond, daarbij tussendoor nog twee interviews gevend, kan, al heeft hij de beschikking over een draagbaar tekstverwerkertje, onmogelijk de rust vinden en de concentratie opbrengen om een meesterwerk te concipiëren. En het lot van de niet zo succesrijke broodschrijver zal nog minder te benijden zijn. Die zal gewoon weggevaagd worden. Want wie niet verkoopt, zal niet meer uitgegeven worden, en zal, derhalve, ook geen aanvullende honoraria meer kunnen opstrijken of kunnen meedingen naar de Maanden van het Fonds der Letteren. Dus broodschrijver worden? Nooit doen, hou je baan, in de avonduren en weekends heb je genoeg tijd om te schrijven, en kun je, alleen al vanwege het feit dat je in loondienst bent, onmogelijk alle uitnodigingen aannemen voor allerlei oneigenlijke nevenactiviteiten. Bovendien kan je dagelijkse arbeid - denk alleen aan de neerslag van al Bordewijks avonturen in de advocatuur in zijn werk - inspirerend werken, sta je met beide benen in de maatschappij, ben je niet zo van God en alle mensen verlaten als achter de schrijftafel, en zal het je, omdat je niet van de pen hoeft te leven, veel gemakkelijker vallen die pen te hanteren. Neem een voorbeeld aan Trollope. Zéér drukke werkkring bij de Engelse posterijen. Niettemin een oeuvre dat klinkt als een klok, 47 dikke romans, korte verhalen, reisboeken, biografieën, essays. Niet: schrijven om te leven, maar leven om te schrijven, daar gaat het om.