Hollands Maandblad. Jaargang 1991 (518-529)

[p. 7]

De blauwe haven
Peter Schat

Over de beide belangrijkste gebeurtenissen uit ons bestaan kunnen wij elkaar niets vertellen-de eerste omdat onze memorie daarvoor te kort schiet, en de laatste omdat zij daarvoor niet lang genoeg is. Volgens de befaamde ‘Wet van Wittgenstein’ (die eigenlijk een dichtregel is: ‘Waarover men niet kan spreken moet men zwijgen’) zouden wij over geboorte en dood onze mond moeten houden. Wij bereiken hier immers de limiet, het Onbenoembare. Dit besef alleen al zou ons bescheidenheid moeten bijbrengen.

Toch is er bijna niets dat de tongen zozeer in beweging brengt als het sterven, misschien omdat geen angst feller is dan de doodsangst. Alle godsdiensten hebben er hun praatzieke mond van vol. Het christendom bestaat het zelfs om de hele mensheid, ja de hele schepping met de dood in staat van beschuldiging te stellen: ‘Want het loon van de zonde is de dood,’ zegt de bijbel. Omdat alles wat leeft sterft, is volgens deze spreuk, deze heksenklem, alles en iedereen automatisch guilty as hell. Een betere toverformule om de troep met behulp van het schuldgevoel onder de duim te houden heeft de Topaap van het universum nooit bedacht.

Maar we zouden het over die andere uitspraak van dezelfde profeet hebben, het uitdagende bijbelwoord: ‘Dood waar is uw prikkel?’ Zelf ben ik met de bijbel opgevoed. Mijn familie behoorde tot het soort one book people dat ook nu nog overal het onkruid van een beginnend tegenargument met een zware foliant platslaat: ‘de bijbel zegt’, ‘de koran zegt’, ‘de thora zegt’... En altijd gaat het over iets dat ‘ons verstand te boven gaat’, zoals steevast de formule luidt; over iets dat God zelf ‘geopenbaard’ heeft omdat er per definitie geen getuigen van zijn: over het leven àchter de dood.

Jaren geleden zag ik voor het eerst (toen nog in het British Museum) het gouden masker van Toetanchamon. Bevangen door het Onbenoembare, het Schone, Goede en Ware, aan de grond genageld door het Heilige, keek ik in zijn ogen van lapis lazuli. Over een afstand van drieëndertig eeuwen heen keek de jonge godkoning mij aan, mij persoonlijk. Hij keek tot in de verste uithoeken van mijn ziel, met die koninklijke, hoge blik, die achter de horizon lijkt waar te nemen wat zijn onderdanen net niet kunnen zien; zo zag hij mij. In zijn-Toetanchamons-hiernamaals zag hij mij staan, en wat hij zag ging duidelijk zijn verstand te boven. Niet alleen omdat ik zo'n onbegrijpelijk wezen ben, maar vooral omdat hij geen verstand meer had: zijn hersenen waren al eeuwen geleden tot poeder vergaan. Dat hij mij niettemin zag was uitsluitend te danken aan het werk van de geniale kunstenaar die zijn blik in onvergankelijk goud vereeuwigd had.

Wat nu is, in het hiernamaals van deze farao dat mijn hiernumaals is, de ‘realiteit’? Om deze vraag kan ik niet heen. Zeker is dat alles wat de farao en zijn volk ondernamen gericht was op het bereiken van dat hiernamaals, op zijn overtocht ‘over de rivier van de dood’. Daaraan werd alles ondergeschikt gemaakt, en op die reis kreeg hij al zijn koninklijke spullen mee. Hem was verteld waar hij zou komen, en dat Osiris zijn hart zou wegen, dat immers licht moest zijn, onbezwaard van het bloed dat aan alle macht kleeft. Als alles goed ging zou hij in een zonnewagen worden weggevoerd om voor eeuwig met zijn goddelijke voorvaderen te worden verenigd. En één ding was zeker: het zou allemaal ‘zijn verstand te boven gaan’. Dit alles had de godheid aan de priesters geopenbaard, daar kon hij van op aan. De ontelbare afbeeldingen, teksten en reliëfs in zijn grafkamer zouden hem daaraan helpen herinneren.

Deze reusachtige inspanningen van een complete cultuur bleken ten slotte vrucht af te werpen; de profetie werd vervuld-hoewel heel anders dan iemand ooit gedroomd kan hebben, dit was iedereens verstand te boven gegaan. Want toen Carter in onze eeuw het koningsgraf opende verspreidden die teksten en beelden zich als een olievlek over de gehele aardbol; en in de musea en in het bewustzijn van de mensen leeft Toetanchamon sindsdien voor eeuwig voort. De hemel waarin hij is terechtgekomen bevindt zich op minder dan twee meter boven de aardkorst en is begroeid met haar. Een andere hemel is er niet.

Het is of de mensheid in haar kleutertijd iets in de zandbak van de Sahara verstopt

[p. 8]

heeft wat zij later wou terugvinden. Wij hebben hier te maken met een collectief instinct, dat voor het overleven van de soort van essentieel belang is; dat eropuit is de generaties met elkaar in gesprek te laten blijven om hun diepste ervaringen uit te wisselen, die immers over de dood heen reiken. Dit is de evolutionaire zin van de ‘meme’ van het hiernamaals, die in alle culturen rondwaart. Ook in schriftloze culturen. In het voodoo-ritueel raken de deelnemers in trance, om zo ‘met hun voorouders te spreken’, zoals gezegd wordt. En doen wij iets anders als wij naar Shakespeare of Beethoven luisteren?

Bij de eerste blikseminslag van het bewustzijn moet de zich oprichtende aap natuurlijk gedacht hebben dat hij het centrum van het heelal was. Natuurlijk draaide de zon om de aarde, en vanzelfsprekend zocht zijn god hem op in zijn heilige stad om daar voor hem zijn zoon te offeren-het kinderlijke ego is zo groot als de kosmos. De beschavingsgeschiedenis is als het afpellen van de ui van Peer Gynt, de ui van de eigenwaan: onder bloed en tranen moest de mensheid ten slotte toegeven dat de zon niet om de aarde draait, en de aarde niet om Jeruzalem of Mekka, ja zelfs niet om de mens, zoals moeder Gaia en de milieuproblematiek ons inprenten. Het voortschrijden van de beschaving bestaat uit het pijnlijk afbreken van ons ego, dat als laatste bastion zijn onsterfelijke ziel heeft. Die laten wij ons niet afnemen!

Onlangs bezocht ik een belangrijk concert in dit Mozart-jaar. Karl Barth heeft ooit gezegd dat in de hemel natuurlijk Bach gespeeld wordt, maar als God even niet oplet spelen de engelen stiekem Mozart. De eminente gastheer van het concert gewaagde ook van ‘hemelse muziek’. Na afloop vroeg ik hem of hij, eenmaal aangekomen in de hemel (wat hij vast van plan was) teleurgesteld zou zijn als zou blijken dat deze hemelse muziek alleen op de planeet Aarde te horen was geweest. Hij antwoordde dat hij eigenlijk niet in de hemel geloofde. Ik wel, zei ik, ik heb het zojuist gehoord: de hemel bestaat. Hij bestaat in ons, zoals Jezus al gezegd heeft en Mozart laat horen. Toch weten de mensen niet waar ze hem zoeken moeten. Jaren geleden werd aan Willem Aantjes op de televisie gevraagd hoe het toch kwam dat de astronauten nog nergens de hemel hadden gezien. Maar ze zijn nog niet bij Saturnus geweest, antwoordde hij. Inderdaad, de hemel is, net als de waarheid omtrent je eigen verleden, alleen in jezelf te vinden.

Steeds duidelijker wordt het, met ieder verslag uit de laboratoria, met iedere natuurserie op de televisie, dat onze blauwe, levende planeet een ongedroomd mirakel is dat iedere ‘geopenbaarde’ hemel, ieder paradijs achter de dood als het onzinnige produkt van menselijke arrogantie en eigenwaan ontmaskert. Al was het alleen al omdat er geen dieren in voorkomen. Alleen maar onsterfelijke zielen die, voorzien van het juiste visum, een eeuwigheid lang het grote gelijk van de Leider mogen bejubelen, boven het gekerm uit van hen die daar beneden branden in de hel van het grote ongelijk. Wat een Saddam Hoessein-achtige barbaarsheid! Als zoiets al bestond zou ik er geen seconde in willen vertoeven.

Wat kan het toch zijn, die hysterische religieuze behoefte aan iets nòg wonderbaarlijkers dan de dauw in een spinneweb, iets nòg goddelijkers dan een kudde trompettende olifanten? Welke hybris verhindert ons genoegen te nemen en voldoening te beleven aan onze rol als doorgevers van het leven op deze planeet? Waarom kan ons ‘ik’ het niet verdragen slechts een verbindingsstreepje te zijn tussen het niets dat eraan voorafging en het niets dat erop volgt? Waarom willen wij altijd beloond worden voor wat wij toch al gekregen hebben?

In het planetarium van Artis werd enige tijd geleden een show vertoond over ontstaan en vermoedelijk einde van ons zonnestelsel. Over 5 miljard jaar, na een leven van ongelofelijk constante en gulle energielevering zal onze zon doven, inkrimpen en vervolgens exploderen. Daarbij zal ook onze planeet verbranden. Buiten gekomen begon het zesjarige zoontje van mijn vriend ineens onbedaarlijk te huilen. ‘Na 5 miljard jaar zal alles verbranden!’ snikte hij. Ik werd kwaad op die show, met zijn geleerde kortzichtigheid. De boodschap voor de kinderen had moeten zijn dat wij nog 5 miljard jaar de tijd hebben om het zonneproces onder controle te krijgen. Zoals Hubert Reeves zegt kan de zon dan nog wel 500 miljard jaar mee. En tegen die tijd bewandelen wij ongetwijfeld de melkwegen.

Stephen Hawking, het kosmisch orakel van Cambridge, zegt dat de nu levende generatie de sleutel tot het universum zal vinden. In een split second is het allemaal 15 miljard jaar geleden met een onvoorstelbare explosie begonnen. Was dit het werk van een God die met zijn vingers knipte en vervolgens niet meer naar het resultaat omkeek? Want overal in de kosmos gelden dezelfde natuurwetten en nergens is daarop ooit een goddelijk amendement aangetoond. Wat voor zin heeft dan zo'n God? Of is hij slechts de thermometer waarop wij de temperatuur aflezen van het diepverborgen, roodgloeiende mag-

[p. 9]

ma van onze doodsangst? Ten slotte is deze wereld een heel gevaarlijke plaats om te zijn, iedere seconde kan voor ons de bel luiden. Stof zijn wij, sterrestof, dat door de kosmische ovens van de supernova's de ruimte in is geslingerd, en tot stof zullen wij vergaan. Intussen waren wij even een onvoorstelbaar complex organisme, in miljarden jaren opgebouwd uit elementaire deeltjes die zich organiseerden: om over elementaire deeltjes te kunnen praten. In ons wordt het universum zich van zichzelf bewust, en het is zeer onwaarschijnlijk dat wij op dit gebied de enige kans zijn die het heelal zichzelf zou gunnen.

In deze blauwe haven van het bewustzijn is ieder van ons tot zijn geluk geheel toevallig aangespoeld. Wie hier weer, al of niet vrijwillig, uit vertrekt maakt een plaats vrij in de hemel. Uit liefde en respect zal hij hem mooier en rijker willen achterlaten dan hij hem aantrof, dat is zijn eer. De enige voorwaarde is dat hij de moeilijkste van alle kunsten leert, de kunst van het sterven. Alles hier is doodgebonden, alles bevindt zich in een permanente staat van afscheid nemen en verlies. ‘There is no heaven but the Earth/there is no heaven but the people,’ zegt de dichter Adrian Mitchell. Niet het binnengaan, maar het vertrek uit deze hemel, dat is de kunst. En de beste leermeester daarvoor is wellicht de god van de muziek.

Muziek is een symbolische taal die gebruik maakt van tonen. Tonen die, eenmaal aangeslagen, niets anders kunnen doen dan wegsterven-net als wij. Ik herinner mij de tijd dat mijn vader een piano in huis haalde. Dagenlang deed ik als klein jongetje niets anders dan luisteren naar het uitklinken van tonen en naar echogeluiden-pedaal ingedrukt. Op een of andere manier troostte mij dat. Veel meer dan woorden ooit kunnen. Het is alsof de tonen ons voorspelen hoe wij verschijnen en weer verdwijnen op deze planeet. Requiems en Passies zijn hoogtepunten van inspiratie in de muziekgeschiedenis. Wij kunnen het sterven niet aan zonder muziek. ‘Le monde existe pour aboutir à la musique.’ Zij heeft het laatste woord.

Over het thema ‘Dood waar is uw prikkel?’ organiseert het genootschap Villa Palagonia een serie lezingen in de kapel van de voormalige katholieke begraafplaats Emaus te Vlaardingen. Dit was de vierde lezing in de serie, gehouden op 28 april 1991.