Den Gulden Winckel. Jaargang 21

[pagina 113]

Een nieuw Spinoza-jaarboek

Chronicon Spinozanum. Tomus I. Hagae Comitis, curis Societatis Spinozanae, MCMXXI. 4^o. 326 pp. (typis Johannis Rieuwertsz Amstelodamensis ex amicis Benedicti de Spinoza). Met 3 afb. en facsim.

HET is een gelukkig denkbeeld geweest van een aantal vereerders en vrienden van den Rijnsburger wijsgeer: een nieuw Spinoza-Jaarboek te doen verschijnen, waarvan het initiatief, zie ik goed, vooral van den grooten Spinozakenner Dr. W. Meyer, in samenwerking met W.G.v.d. Tak, is uitgegaan. Een jaar geleden ongeveer hebben dezen met anderen, hier en buitenslands, een Societas Spinozana opgericht, wier doel en statuten, alles in 't latijn, ons op blz. XIX-XXIV duidelijk worden meegedeeld.

De Curatoren van deze stichting zijn mannen welbekend voor wie eenige studie van Spinoza hebben gemaakt, nl. Harald Höffding (Kopenhagen), W. Meyer (den Haag), Sir Frederick Pollock (Londen), Léon Brunschvigg (Parijs), en Carl Gebhardt (Frankfurt a.M.), terwijl als Moderatores worden vermeld: W. Meyer, W.G. van der Tak, Carl Gebhardt, E.E. Eckstein, J.H. Carp, A.J. Paulus, Adolphe S. Oko en Leon Roth. Doel is: het bevorderen van de studie der wijsbegeerte van Spinoza; en dit doel wil men bereiken vooral door dit Chronicon Spinozanum of Spinoza-Jaarboek, maar verder ook door allerlei andere uitgaven, door vriendschapsband tusschen de leden, als anderszins. Uitvoeriger wordt dit alles omschreven in een goedgestelde Praefatio (p. XXIII), waarvan ik het slot vrij vertaal en aanhaal, omdat ik er van ganscher harte mede akkoord ga: ‘Deze denkbeelden [van Sp.] bij de menschen te verspreiden is het doel onzer Vereeniging. Maar bovendien geven wij dit Jaarboek uit als een vredesteeken voor alle volkeren. Immers Spinoza, hoewel staande boven menschelijke affekten, is voor ons ook een vredelievend en vreedzaam man. Wij vereeren in hem, meer dan in anderen, die geestelijke liefde, die boven twisten van volken onderling en vooroordeelen verheven is, en daarom het blijvende grondbeginsel is van alle geestesbeschaving’. - Zulke woorden doet het goed te lezen, na dezen wereldoorlog, nu Europa nog steeds verscheurd wordt door haat en nijd, en nu een schijnvolkenbond nog steeds het beginsel toepast van overwinnaars en overwonnenen.

Dergelijke uitgaven als dit jaarboek (te vergelijken met de Kant-Studiën bv.) worden gauw dor en droog, wanneer de kunst, zij 't ook op bescheiden schaal, niet te hulp komt. Het is daarom van de uitgevers goed gezien, dat als titelvignet een bekend portret van Spinoza wordt meegedeeld, met de zes bekende latijnsche regels aan hem toegewijd (‘Hij die Natuur en God en het Wezen der Dingen bepeinsde’, enz.). Merkwaardig zijn ook de facsimile's, afgedrukt achter de drie ambtelijke stukken, medegedeeld door Dr. W. Meyer, uit de

[pagina 114]

jaren 1656, '71 en '77. En als goede illustratie bij het artikel van J.S. da Silva Rosa over de oudste Portugeesche synagoges te Amsterdam, begroeten wij de door Pieter Persoy uitgegeven kopergravure, met het opschrift: ‘de geweesene Kerk der Joden’, voorstellende het uitwendige van het gebouw, waar in 1640 de tuchtiging plaats vond van Uriel da Costa, en waar in 1656 de




ban werd uitgesproken tegen Spinoza; en daartegenover de afbeelding van 't inwendige dezer Synagoge, gegraveerd door J. Veenhuysen, een afbeelding die in verschillende oude beschrijvingen van Amsterdam voorkomt.

Voordat ik nu tot een korte bespreking overga van enkele bijdragen in dit Jaarboek, dat ons land in den vreemde geen oneer aandoet, vermeld ik nog 't volgende. Achter den titel staat, terecht, het schoone vers uit D.R. Camphuysen's Maysche Morgenstond ‘Ach waren alle Menschen wijs’, enz. dat ook prijkt in den gevel van het huisje te Rijnsburg. En daarachter hebben de uitgevers een keur van spreuken en uitspraken over Spinoza meegedeeld, waarvan sommige alle aandacht waard zijn (blz. VII-XVIII). Zoo bv. het uitvoerige citaat van Goethe, dat zoo belangrijk is èn voor het kenschetsen van den wijsgeer èn tot verklaring van den grooten dichter. Zoo ook de scherpzinnige regels van Busken Huet, die Spinoza vergelijkt met Copernicus. En evenzeer het fraaie klinkdicht van den fijngevoeligen dichter Sully Prudhomme:

Al deze aanhalingen brengen ons in de beste stemming om van de verhandelingen en korte bijdragen en mededeelingen te genieten, die dit Jaarboek ons te kust en te keur aanbiedt. Maar ik moet kort zijn, en kan dus slechts een greep doen.

* * *

 

De inhoud van het tijdschrift is in drieën verdeeld. Ten eerste brengt het verhandelingen (dissertationes), sommige zeer geleerd en uitgebreid; ten tweede korte bijdragen (adnotationes) genoemd, waaronder enkele interessante; en ten slotte boekbesprekingen (scripta exposita), over wier nut men zou kunnen redetwisten. Maar dit is allerminst mijne bedoeling.

Van de groote verhandelingen of dissertaties laat ik liever 't meeste onbesproken; wie een speciale studie maakt van Spinoza's werken, zal misschien hier en daar veel licht kunnen opsteken. Of het niet beter ware geweest, alles in één taal te schrijven, wat mij aangaat liefst in het engelsch, de aanstaande wereldtaal, laat ik ook onbesproken; het komt mij voor dat reeds Spinoza en zijn tijdgenooten, die alles in 't latijn schreven, hierin hooger stonden dan deze Spinozavereerders der twintigste eeuw, die in een jaarboek, hem toegewijd, aankomen met een staalkaart van talen, tot zelfs russisch toe (zij het slechts in 't korte citaat op blz. XVIII), medeoorzaak, althans medeaanleiding, van de thans in Europa heerschende verwarring. Zonder de lange bijdragen dus nader te bespreken, wil ik alleen, als zeer interessant, aanhalen het duitsche artikel van den Jezuiet Stan. Dunin Borkowski te Breslau, die blijkbaar veel studie maakt van 't leven en de werken van den wijsgeer, wiens einddoel, wordt het eens bereikt, la mort sans phrase zal zijn van de Jezuieten en hunne leer. Lezenswaard is ook het in goed latijn geschreven stuk van W.G.v.d. Tak over den bekenden geneesheer en letterkundige L. Meyer, die zulk een groot en goed vriend voor Spinoza is geweest. Zonderling alleen doet het aan, als de schr. aan het slot van zijn art uitroept: ‘Hoezeer wenschte ik dat die brave man (L. Meyer) verschillende geleerde werken had geschreven, in plaats van gedichten en treurspelen’; een wensch, dien ik niet deel, omdat het volstrekt niet zeker is hoe die geleerde werken van M. er zouden hebben uitgezien. Dit evenwel terloops. -

Interessant is ook de bijdrage van Dr. N. Japikse: Drie brieven van Franciscus van den Ende, waarbij

[pagina 115]

de eerstgenoemde opmerkt: ‘Zij (de brieven) toonen aan dat van den Ende de Witt genaderd is: zóó positieve bewijzen over betrekkingen van de Witt tot Spinoza ontbreken helaas! nog altijd’




[ik spatieer]. En niet minder lezenswaard het artikel van den geleerden Jood Hillesum te Amsterdam over de Spinozistische Spraakkunst, een lezing indertijd in de vereeniging Het Spinozahuis gehouden; waaruit o.a. blijkt dat Spinoza de consequentie der wiskundige methode ook voor de spraakkunst ten volle aanvaard heeft (blz. 168). - Gaan wij thans over tot de kleinere bijdragen, in dit nieuwe tijdschrift te vinden.

* * *

[pagina 116]

De eerste, van v.d. Tak, behandelt de bekende spreuk: ‘Goed handelen en blij zijn’ (Bene agere ac laetari), door Spinoza aangehaald, maar blijkbaar reeds in de middeneeuwen bekend; immers men vindt in een hs. der Groningsche Univ. Bibl. ‘niet vor wel doen ende blide zin’; zoodat deze zinspreuk, kern van Spinoza's Ethica, reeds sedert eeuwen in zwang is geweest. - De bijdragen over de oudste Portugeesche synagoges te Amsterdam, en over den naam Spinoza (de laatste van




Gebhardt), zullen ook zeker algemeene belangstelling wekken. En zoo is er meer, maar ik wil het liever hierbij laten.

In onze dagen vooral, nu er zich overal in Europa (al wordt het door een onvrije pers meestal bemanteld), in Duitschland en Rusland niet het allerminst, een afkeerige strooming openbaart tegen het joodsche ras en zijn uitwassen, kan het zijn groot nut hebben weer te verwijzen naar leven en leer van den jood Spinoza, die vrij is gebleven van de gebreken welke door velen, hetzij terecht of ten onrechte - het is hier de plaats niet om zich daarin te verdiepen - aan dat ras worden toegeschreven. Met Geulinx, dien hij overtreft, is hij de groote Nederlandsche wijsgeer. Zonder hem te willen overschatten (en dat kan misschien wel gezegd worden van enkele uitgevers van dit tijdschrift), zonder de verdienste te verkleinen van den onsterfelijken Giordano Bruno, een der voorloopers van onzen nederigen brillenslijper, moet toch door iedereen volmondig worden erkend dat Spinoza, zoowel in leven als in leer, zeer nabij komt aan 't ideaal van den wijsgeer; zijn leer is even verheven als zijn leven eenvoudig en rein is geweest. Wij weten dit onder anderen uit de onverdachte bron van Colerus, die toch zijne denkbeelden verfoeide. Dat hij, ofschoon bedachtzaam en voorzichtig (zijn zinspreuk was ook: ‘Caute’), toch moed bezat en zijn overtuiging nimmer heeft verloochend, blijkt uit geheel zijn levensloop, blijkt uit allerlei overleveringen aan zijn naam verbonden; hij was wel is waar geen onstuimig propagandist als de ongelukkige Koerbagh, die door Spinoza's biograaf Freudenthal wel wat al te veel verkleind wordt, maar zonder twijfel is hij het middenpunt van een kring geweest, die het vaandel omhoog hief der verdraagzaamheid en der vrijheid van gedachte. Dat die kring alweer in onze dagen, nu kerkgeloof en onverdraagzaamheid welig opbloeien, zich allerwege moge uitbreiden, en dat die uitbreiding vooral van Nederland, het klassieke land der gewetensvrijheid, moge uitgaan, is de wensch van den schrijver dezer regelen.

H.C. MULLER.